КИЗГАЙИ ЗАР

Уæй, дæ кизгайи хай ку уайдæ хорти хор, мæйти мæйрохс.
Уæй, гъой, райдæ.
Уæй, Терки бабузау уорс дæллахъур.
Уай, уай, изæрæй æрцæугæй, хæдзарæмæ бауайгæй,
Уай, æрцæугæй, дан, дæ кизгайи дзæбæхджинæдтæмæ,
Уа, уай, дæ зæрдæ рæуæггæнгæ ку — цæудзæнæй косунмæ.
Уай, уай, æрцæугæй ба фæлмæн уат фæллад лæгæн.
Чи ’хцæуæн æй.

Радзырдта йæ Тегаты Слангери, 1898 аз, Хæрес. Ныффыста йæ Собиты Инал.
ЦИГСИИ-йы архив, фольклор №11, папкæ 67, ф. 355.
#рухс_ссудз
#рс_адамон
#рс_дигоронау

Давно у нас не было народных песен. Предлагаем к вашему вниманию эту народную песню на дигорском. Чем примечательна?

1) Красивыми эпитетами, обращенными к кизгæ (хорти хор/хурты хур - солнце солнце; мæйти мæйрохс/мæйты мæйрухс - лунный свет луны; Терки бабузау уорс дæллахъур/Терчы бабызау урс дæллагхъуыр - белошея словно лебедь);

2) Красивейшим признанием качеств девушки облегчать труд, но не прямым, а как это свойственно осетинскому речевому этикету - фæсномыгæй: вечером приходя домой, приходя уставшим, приходя к благости твоей, сердце твое облегчая - пойдешь работать (перевод примерный).

P.S. За консультацию в переводе некоторых дигорских слов и словосочетаний благодарим Диану Тавасиеву и ее маму Эльзу.

ХОРЗ УС КÆМÆН И
(цардуаджы зарæг)

Хорз ус кæмæн вæййы,
Уый ма хъазтмæ цæмæн фæцæуы, цæмæн фæцæуы,
Алы бон хъазт йæ хæдзары вæййы, йæ хæдзары вæййы, гъей!
Æвзæр ус кæмæн вæййы,
Уый ма мардмæ цæмæн фæцæуы, цæмæн фæцæуы,
Алы бон мард йæ хæдзары вæййы, йæ хæдзары вæййы, гъей!

Фыдуаг ус кæмæн вæййы,
Уый ма калмæй цæмæн фæтæрсы, цæмæн фæтæрсы,
Алы бон калм йæ хæдзары вæййы, йæ хæдзары вæййы, гъей!
Дыууæ усы кæмæн ис,
Уый ма фæдисы цæмæн фæцæуы, цæмæн фæцæуы,
Алы бон йæ хæдзары фæдис куы вæййы, фæдис куы вæййы, гъей!..

ЦИГСИИ-йы архив, фольклор №21, панкæ 71, ф. 88.
#рухс_ссудз
#рс_адамон

АВД ХОЙЫ - СТЪАЛЫТÆ
У ма æнафон,
Арвы астæу ма
Авд хойы кафынц:
Аззæ,
Уырыззæ,
Цицц,
Уæрдахъ,
Дæдæкк,
Уæдæкк,
Уыдон кæстæр — Къæбæда.

Радзырдта йæ Цæрукъаты Дариа Убæдзы чызг, 65-аздзыд. Ныффыста йæ Цæрукъаты Алыксандр Ибрагимы фырт. 1961 аз, 19 февралъ, Хъарман-Сындзыхъæу.

*Авд хойы - Звездное скопление Плеяды

ÆРТАЙГÆЙ САБИТÆ ЗАРУНЦÆ:
О, хор, ракæсæ, —
Цъеути мадæ
Сæйгæ кæнуй.
Нæуæг ностæ
Кæрдзин кæнуй.
Зæронд нана
Къумæл цæгъдуй.

Гъомбæл кизгæ
Къумтæ сæрфуй.
Мах, седзæрти,
Æфсадунцæ,
Æфсес цард нин
Аразунцæ.

Ныффыста йæ Гарданты Михал, 1920 аз, 9 июнь, Владикавказ. Йæ радзурæг бæрæг нæу.
ЦИГСИИ-йы архив, фолъклор № 164—1, напкæ 51, ф. 80.

АМ ГАЛ ХЫЗТИ
(Сывæллоны æнгуылдзтыл амонгæйæ)
Ам гал хызти,
Ам дæлæмæ ратылд.
Ай йæ аргæвста,
Уый йæ бастыгъта,
Уый йæ сфыхта,
Уый йæ байуæрста.
Амæн хай нæ фæци æмæ
Хъаст кодта,
Хъыллист кодта.
Хъаст кодта,
Хъыллист кодта.
Уæлæ цары
Цæхджын мыст.
Хъыдзы-хъыдзы!

Радзырдта йæ Цæрукъаты Дариа Убæдзы чызг, 65-аздзыд. Ныффыста йæ Цæрукъаты Алыксандр Ибрагимы фырт. 1961 аз, 19 февралъ, Хъарман- Сындзыхъæу.

СУВÆЛЛÆНТТИ ЗАР
- Кæми адтæ?
- Касатæмæ.
- Йетæ дин ци равардтонцæ?
- Карк æма уасæнгæ.
- Йетæ дин ци фæцæнцæ?
- Биндзæ сæ рахуардта.
- Биндзæ ба ци фæцæй?
- Бæласæбæл бабадтæй,
- Бæласæ ба ци фæцæй?
- Фæрæт æй ракъуæрдта.
- Фæрæт ба ци фæцæй?
- Гъæддзаутæ ’й фæддавунцæ.
- Гъæддзаутæ ба ци фæцæнцæ?
- Дони фæннайунцæ.
- Дон ба ци фæцæй?
- Куй æй расдардта.
- Куй 6а ци фæцæй?
- Топп æй рамардта.
- Топп ба ци фæцæй?
- Хадзий хункъи ниххаудта.

Радзырдта йæ Ботъоты Къæрæсе Темурхъаны фырт. Ныффыста йæ Гарданты Михал. 1928 аз, 20 мартъи, Чырыстонхъæу. ЦИГСИИйы архив, фолъклор № 163—6, папкæ 50, ф. 38.
#рухс_ссудз
#рс_адамон
#рс_дигоронау

УАРЗОНДЗИНАДÆ
(Рагон тауæрæхь)

Еу зæронд лæг æ фурти тæскъæ бийгæ фæууидта. Баймæцудæй æмæ ’й фæрсуй зæронд лæг:
— О мæ фурт, уомæй 6а ци кæни?
И фурт имæ дзоруй:
— Дæу си ниввæрдзæн ’ма дæ кæд дони багæлдзинæ.
Зæронд дзоруй æ фуртмæ:
— Ма ’й федардæр исбийæ, дæхе дæр багъæудзæй.

Радзырдта йæ Золойты Данел Давкуйы фырт, 90-аздзыд, 1971 аз. Ныффыста йæ Золойты Изетæ.
Цæгат Ирыстоны паддзахадон университет, уырыссаг литературæйы кафедрæйы архив, 1971 аз, № 34.
#рс_адамон
#рс_дигоронау

Таурæгъ
#рухс_ссудз
#рс_адамон

ДЗЫККАЙЫ ЗАРÆГ

Дзыккагæнæг Цыдæйон!
Сой скæна, къæвда, къæвда!
Сой нæ кæны нæ дзыкка!
Къæвда, къæвда, нæ дзыкка!
Нæ дзыкка равдыл, равдыл!
Æддейы та къæвда кæны!
Равдыл, равдыл, нæ дзыкка!
Сой нын кæна нæ дзыкка!

Радзырдта йæ Хъайтыхъты Еса, 60-аздзыд, 29 июлъ, 1932 аз, Ход, Ныффыста йє Дзанайты Иван.
ЦИГСИИ-йы архив, фольклор № 23, папкæ 15, ф. 994.
#рухс_ссудз
#рс_адамон

ЧЫНДЗЫ ЦÆУЫНЫ ЗАРÆГ

Дæлæ быдыры чындз æрцæуы,
Йæ иу уæхскыл — хурты хуры тын,
Йе ’ннæ уæхскыл — мæйты мæйрухс,
Уыцы боны чындз нывджын уыдзæн,
Уымæн йæ къухылхæцæг рæсты Уастырджи,
Йе ’мдзуарджын та — Мады-Майрæм,
Йæ чындзхæсджытæ — сæууон зæдтæ æмæ дауджытæ,
Гъе, уыцы боны фарны
Ацы чындз дæр Хуыцау фæкæнæд!

Ныффыста йæ Гуыриаты Гагуыдз. Йæ радзурæг бæрæг нæу.
«Ирон адæмон сфæлдыстад», хрестомати, Дзæуджыхъæу, 1949, ф. 33—34.
#рухс_ссудз
#рс_адамон

Разберем немного эту замечательную народную песню из категории "цины зарджытæ".

Отмечу поэтичность и образность второй и третьей строк: «на одном плече - свет солнца солнц, на другом - свет лунного света». Очень красиво. Искусство поэтичного мыслеизложения в произведениях народного творчества меня всегда восхищает. Про профессиональную поэзию я молчу. Всем, кто говорит, что осетинский язык бедный - просто молча протягивайте томик осетинской поэзии или сборник фразелогизмов. Дарддæр.

В строчке "уыцы боны чындз нывджын уыдзæн" большой интерес представляет слово "нывджын". Современное значение слова - иллюстрированный, образный, т.е. это прямой смысл из слова "ныв" - картина, рисунок. Но в контексте этой песни, понятно, что у слова здесь другой смысл. И он глубже первого значения. Вспоминаю бабушкины "нывыл конд, нывыл адæймаг", мол достойный подражания, картинный - так я понимала (сейчас в таком смысле используют слово "четкий"). Идем к Васо Абаеву, он говорит о втором значении слова "ныв" - счастье, доля, судьба. Такой смысл сохранился в дигорском "нивгун" - счастливый. Соответсвенно в иронском тоже был такой смысл у слов "ныв" , "нывджын" о чем нам говорит эта народная песня. Значит, у этой строчки такое значение: невеста в этот день будет счастлива.

Дарддæр фæцæуæм. С къухылхæцæг - все понятно. Но очень интересно почему женский ныне дзуар в роли æмдзуарджын? Ведь мы знаем, что на свадьбе и къухылхæцæг, и æмдзуарджын не женские роли. Здесь я вспоминаю версию уважаемого Федара Таказова, который предположил, что Майрæм - это мужское имя (собственно, и сегодня) от з др.-ир. mairya- «молодой человек» + var- (= осет. ар/ын/) «рождать» + суффикс -æн. И опять строчка из народной песни косвенно подтверждает эту версию. Я позволю изложить свое восприятие имени Мады Майрæм. Возможно, дух, которого величали Майрæм отвечал за функцию деторождения. На это указывает и обряд описание, которого я нашла в этой статье. Соединение этих двух слов Мад и Майрæм - дало название дзуару, который сейчас почитается как женский, но вполне возможно имеет происхождение неженское. В принципе, во тьме веков смешение разных богов, духов - это логичное явление. Очень интересно. Совершенно явное ощущение, что мы заглянули сквозь время.

Заканчивается песня благопожеланием. Посмотрите, всего пара строк, а как содержательно. Искуы-ма фехъус уыцы зарæг!

Ирина Кадзова
#автордзуры
#рухс_ссудз

#рс_поэзи - отрывки стихотворений осетинских поэтов

#рс_адамон - произведения народного творчества

#рс_дигоронау - материалы на дигорском

#дзырдайдзырдма - интересные идиомы, фразы, которые я собираю прям в поле: из речи обычных людей

#рс_архив - архивные материалы, письма, фотографии

#рс_этнографи - этнографические материалы

#автордзуры - авторские статьи, заметки, разборы и анализ создателя проекта Ирины Кадзовой

#рс_подкаст - аудиокомментарии по произведениям, этнографическим материалам

#рс_дзырд - этимологический и семантический разбор отдельного слова

#рс_амбисонд - осетинские пословицы

#рс_авзаг - материалы по языку, лингвистике

В прикреплённых сообщениях есть ссылки на эти статьи по темам.

Ирон цыргъ ныхас аргъауы мидæг😁
#рухс_ссудз
#рс_адамон

АРФÆЙЫ НЫХÆСТÆ:

• Адæмы фыццаг у.
• Æмгæртты хорзæх дæ уæд.
• Дæ цардамонд домбай уæд.
• Хорз хабæрттæ дæм хъуысæнт.
• Адæмæн уарзон у.
• Дæ зæрдæ рыст макуы фенæд.
• Дзæбæхæй фæцæр.

#рухс_ссудз
#рс_адамон

УАРЗОНЫ ЗАРÆГ

Мæ дунейы рухс, нанайы хъал фырт, гъей,
Ме ‘нæмаст цард кæдæм фæхастай, гъей!
Дæ аив сурæт æппыныдзухæй, гъей,
Мæ цæстыты раз хурау хъазы, гъей.

Ныббар мын ме’ ргом ныхас гъей,
Фæлæ мын æнæ дæу ыстыр зын хæссы, гъей.
Мæхи дæ дардмæ бæргæ фæласын, гъей,
Фæлæ дæ сурæт мæ разæй цæуы, гъей.

Ныббар мын зынаргъ, ныббар, фæлæ, гъей,
Дæу тыххæй мæхи нæ амардзынæн, гъей.

* Радзырдта йæ Дзугкойты Дуня, 44-аздзыд. Ныффыста йæ Саулохты
Розæ, 30 декабрь, 1971 аз, Михайловскы хъæу,
Цæгат Ирыстоны паддзахадон кафедрæйы архив, 1971 аз, № 15.
#рухс_ссудз
#рс_адамон