#bilib_oling

O‘zbek tilida «qo‘rqmoq” maʼnosini beruvchi 40 ta so‘z va ibora

qo‘rqdi
seskandi
xavotirlandi
hadiksiradi
hayiqdi
hurkidi
xavfsiradi
rangi oqardi
yuragi orqaga tortdi
kapalagi uchdi
yuragi yorildi
o‘takasi yorildi
cho‘chib ketdi
ichi o‘tib ketdi
tahlikaga tushdi
dahshatga tushdi
vahimaga tushdi
sarosimaga tushdi
titrab ketdi
yuragi taka-puka bo‘ldi
ishtonini ho‘llab qo‘ydi
qo‘rquvdan qaltiradi
dag‘-dag‘ titradi
ko‘zi kosasidan chiqdi
joyidan jilolmay qoldi
tili kalimaga aylanmay qoldi
kayfi uchib ketdi
ichiga g‘ulg‘ula tushdi
rangi dokadek oqardi
yuragi shuvilladi
oyog‘iga qaltiroq turdi
nafasi chiqmay qoldi
sovuq ter bosdi
labiga uchiq chiqdi
yuragi tushdi
rangida rang qolmadi
bir sakrab tushdi
dami ichiga tushdi
yuragi tovoniga tushdi

©Mavlon Marasulov

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Chiziqchaning turlari

Bugun siz hamma mutaxassislar ham bilavermaydigan muhim maʼlumotga ega boʻlasiz. Quyida keltiriladigan qoidalarga qonun hujjatlarida ham, nufuzli kitoblar nashrida ham, ommaviy axborot vositalari maqolalarida ham koʻpincha rioya qilinmaydi.

Umuman olganda, chiziqchalarning oʻndan ziyod turi bor, lekin biz eng asosiy uchtasini bilib olsak, shuning oʻzi yetarli boʻladi.

1. Defis (-)
Defis — bu soʻzlarni ajratish uchun ishlatiladigan biz bilgan kichkina chiziqcha. Juft soʻzlar, takror soʻzlar orasida, baʼzi qoʻshimchalar (-ku, -da, -a, -u va b.) bilan keladi. Boʻgʻin koʻchirish uchun ham defis qoʻllanadi. Defisning ikki tomonidan ham joy qoldirmay yoziladi.

Misol:
Oldi-berdi, uy-joy, asta-sekin, aytdim-ku, yaxshi-da.

Telefon yoki kompyuter klaviaturalarining hammasida bu belgini osongina topib olasiz.

—

2. Tire (katta tire) (—)
Gaplarni va gap boʻlaklarini ikkiga ajratuvchi tinish belgisi. Bu belgini yana “em-desh” (ing. m-dash) ham deyishadi, chunki uning uzunligi m harfining eni bilan bir kattalikda. Tire har ikki tomondan boʻsh joy bilan ajratib yoziladi.

Misol:
Til — bu millat gʻururi.
Bulbul chamanni sevar, odam — vatanni.
Toshkent — Samarqand yoʻnalishi.

Kompyuter klaviaturasida bu belgini chiqarish uchun, Alt tugmasini bosib turib, oʻng tarafdagi raqamlar blokidan 0151 sonlar ketma-ketligini tering.

—

3. Qisqa tire (oʻrtacha tire yoki raqamli tire) (–)
Inglizlardan kirib kelgan bu belgining paydo boʻlganiga 10-15 yil boʻldi. Bu belgining uzunligi n harfining eni bilan teng boʻlgani uchun “en-desh” (ing. n-dash) ham deyishadi. Nima uchun “raqamli tire” deyilishiga sabab esa uning raqamlar koʻlamini ifodalashi uchun ishlatilishida. Avval raqamlar orasida katta tire ishlatilgan, hozirda bu kichik tirega almashtirilgan. Kichik tire ham ikki tomondan boʻsh joy tashlamay yoziladi.

Misol:
3–4 dona, 1941–1945-yillar, 10–15 daqiqa, 10:00–18:00.

Kompyuter klaviaturasida bu belgini chiqarish uchun, Alt tugmasini bosib turib, oʻng tarafdagi raqamlar blokidan 0150 sonlar ketma-ketligini tering.


manba

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

​​#bilib_oling

✔️BAYROQ HAQIDA QIZIQARLI MA’LUMOTLAR

🏳️Turkiy tillarda bayroq bilan bog‘liq terminologiya juda rivojlangani qiziq fenomendir. Aslida har qanday davlatning o‘z ramzlari, bayroqlari bo‘lgan qadimdan. Lekin ko‘chmanchilar bunday simvolikaga ko‘proq murojaat etgan. Davlatning ramzi bo‘lmish bayroq turli jabhalarda ishlatilgan: xon chodiriga o‘rnatilgan, egallangan shaharlar qo‘rg‘oniga yoki bosh maydoniga tikilgan, janglarda ko‘tarib yurilgan. Ko‘p xon ko‘rgan, ko‘p shahar zabt etgan, ko‘p jang qilgan turkiy qabilalardan shu sababdan bo‘lsa kerak, bayroqlarning turlari va ularga qo‘llanadigan atamalar ko‘p bo‘lgan.

🏳️Bugun asosiyga aylangan “bayroq” so‘zi sanchib qo‘yiladigan bayroqni anglatgan. Yaʼni tepasiga bayroq ilingan nayzani. Uning qadimgi shakli – batraq/batruq, +bat “botmoq, botirmoq” o‘zagidan. Xuddi shu tushunchani ifodalaydigan boshqa so‘z – sancaq bugungi Turkiya turkchasida saqlangan. Uning o‘zagi, ko‘rinib turganidek, +sanç “sanchmoq”, qadimgi shakli esa sançğaq. Sançğaq va batraq jang chog‘ida ko‘taib yurilgan va g‘alaba qozonilishi bilan tikib qo‘yilgan.

🏳️Urushdan tashqari vaqtda yerga qadab qo‘yiladigan bayroq tuğ deb yuritilgan. Bu so‘z bugungi o‘zbek adabiy tilida ham bor, “tug‘” shaklida, lekin kam ishlatiladi. Baʼzi etimologlar uning ildizini tuğığ “tikik, tikilgan” deb rekonstruksiya qiladi, baʼzilar esa xitoycha va mo‘g‘ulcha etimonlar qidiradi.

🏳️Lekin turkiy tillarda bayroq maʼnosini ifodalovchi asosiy so‘z boshqa edi: bonçuq. Hozir u “munchoq” shaklida (boshqa maʼnoda) o‘zbek tilida ishlatiladi. Bonçuq deganda xon chodirida turadigan, hokimiyatni ifodalaydigan rasmiy davlat bayrog‘i tushunilgan. U odatda uzun yog‘och boshiga osilgan ot dumidan iborat bo‘lgan. Dumlar soni bittadan to‘qqiztagacha bo‘lgan (to‘qqiz muqaddas son hisoblangan).

🏳️Oxirgi so‘z – “yalov”. Uning o‘zagi tushunarli – yalmaq “hilpiramoq”. Etimologiyasidan ham anglagan bo‘lsangiz kerak, bugungi shaklga yaqin, hilpirab turadigan bayroq nazarda tutilgan. U odatda janglarda ko‘tarib yurilmagan, uzun nayzaga ilinmagan, kalta tayoqqa mustahkamlanib, o‘tovlar va binolar tepasiga osib qo‘yilgan.

Tilshunos Eldar Asanovning
“Telegram”dagi sahifasidan olindi.

Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Barsetkaning o‘zbekchasi nima?

Barsetka tutaman. Qulay idish. Ichiga talay narsani sig‘dirsa
bo‘ladi. Hujjat-pujjat, pul-muldan tashqari kalit-palit, fleshka, hatto kichikroq telefonni ham joylasa bo‘ladi.

Aslida bu so‘z italyan tilidan tarqalgan bo‘lib, «sumkacha» ma’nosini bildiradi.

Lekin bu matohni o‘zbek tilida qanday atasak bo‘larkin, deb o‘ylab yuraman. Hamyon desak, hamyonda faqat pul saqlanadi. Qopchiq desak, kichikroq bo‘lishi kerak. Yaqinda Abdulla Qodiriyni mutolaa qila turib, xilondon degan so‘zga duch keldim.

«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»ni varaqlasam, xayriyat, unda bu so‘z bor ekan. Izohi ushmundoq:

XILONDON
esk. Ichiga soqoltaroq, qayirma pichoq, tishkovlagich kabi buyumlar solib, belboqqa osib yuriladigan, charmdan yasalgan kichik sumka. Qo‘lida o‘sha o‘zing ko‘rgan xilondoni, oyog‘ida nag‘malik etik. Abdulla Qodiriy. “Kichik asarlar”.

Xullas, xilondon barsetkaning o‘zginasi ekan-da. Lekin hozircha bu so‘zning qanday paydo bo‘lgani va ildizi haqida biror ma’lumotni topolmadim.

BOBOSO‘Z IZIDAN
(So‘zlar bilan so‘zlashuv)
✍️Eshqobil Shukur

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Oʻzbek tili tarixiy taraqqiyoti va oʻzbеk etnоnimi

Oʻzbek tili eng qadimiy tillardan biri. Albatta, dastavval, mazkur til “oʻzbek tili” deya atalmagani barchamizga ma’lum.

Uning qadimiy bosqichlari haqida turkologlar, tilshunoslar turli fikrlarni, turli tasniflarni qayd etganlar.

Biz ham mazkur monografiyada oʻzbek tilining tarixiy taraqqiyotini an’anaviy tarzda 4 bosqichga ajratishni ma’qul koʻrdik.

1) qadimgi turkiy til;
2) eski turkiy til;
3) eski oʻzbek adabiy tili;
4) hozirgi oʻzbek adabiy tili.

Qadimgi turkiy til hamda eski turkiy til barcha turkiy tillarning taraqqiyotida mavjud boʻlgan bosqichlardir. Chunki bu davrlarda turkiy tillarning hech birisining oʻziga xos xususiyatlari paydo boʻlmagan, barcha turkiy xalqlar yagona tildan foydalangan.

Toʻgʻri, ayrim qabila, urugʻ foydalangan til shakli umumiy turkiy tildan farqlari boʻlgan, ammo ular alohida til sifatida shakllanib ulgurmagan.

XII asr oxiri XIII asr boshlarida asta-sekin turkiy xalqlarning
tillaridagi farqlar, ularning oʻziga xos xususiyatlari yuzaga kela boshlagan.

"OʻZBЕK TILINING SHАKLLАNISHI VА RIVОJLАNISHI TАRIXI"

А.R.MАTNIYAZОV, B.YUSUFOV

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

​​#bilib_oling

Farmoyish hujjatlarining bir-biridan qanday farqi bor?

Farmoyish hujjatlariga buyruq, farmoyish, ko‘rsatma kabi hujjatlar kiradi. Bu hujjatlar barchasi buyruq berishga asoslangan hujjatlardir, lekin o‘z ichida ma’lum farqlarga ega. “Davlat tilida ish yuritish” kitobida bu hujjatlar haqida shunday tariflar berib o‘tilgan:

Buyruq – muayyan muassasa oldida turgan asosiy va kundalik vazifalarni hal qilish maqsadida qo‘llanadi. Mohiyat-e'tibori bilan buyruqlar ikkiga bo‘linadi: asosiy faoliyatga oid va kadrlar shaxsiy tarkibiga oid. Ular ketma-ket tartibda alohida raqamlanadi va ayrim saqlanadi.

Ko‘rsatma – idoralarda axborot-metodik tusdagi masalalar, shuningdek, buyruqlar, yo‘riqnomalar va boshqa hujjatlarning ijrosi bilan bog‘liq tashkiliy masalalar yuzasidan chiqariladigan huquqiy hujjat. Ko‘rsatmalarga birinchi rahbar, shuningdek, lozim bo‘lsa, bosh muhandis, ularning o‘rinbosarlari imzo chekish huquqiga ega.

Farmoyish – Muassasa ma'muriyati (direktor, uning o‘rinbosarlari, bosh muhandis, uning o‘rinbosarlari), shuningdek, bo‘limlarning rahbarlari tomonidan amaliy masalalar yuzasidan qabul qilinadigan hujjat. Odatda, farmoyishlarning amal qilish muddati cheklangan bo‘lib, bo‘limlarning tor doirasiga, ayrim mansabdor shaxslar va fuqarolarga taalluqli bo‘ladi.

Yuqoridagi qoidalardan kelib chiqadigan bo‘lsak, buyruq asosiy va kundalik vazifalar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, farmoyish amaliy masalalar uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Ko‘rsatmada esa axborot-metodik tusdagi masalalar yuzasidan buyruq beriladi. Va yana ko‘rsatma mustaqil holatda tayyorlanmaydi, balki qaysidir hujjat asosida chiqariladi. Vazifa yuklash uchun buyruqda “Buyuraman”, ko‘rsatmada “Yuklayman”, “Tavsiya etaman”, farmoyishda esa “Tavsiya qilaman”, “Ruxsat beraman” kabi so‘zlardan foydalaniladi. Bu hujjatlar qolip jihatda bir-biriga o‘xshashdir.

Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Boshqon va direktor

Ba’zi turkiy xalqlarda direktorni boshqon deyishadi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida ayrim idora rahbarlari xonasining eshigiga boshqon deb yozish udum bo‘lgandi.

Men ham shunday yozuvlarni ko‘rganman. Lekin negadir bu so‘z ommalashmadi. Janob «direktor» o‘z kreslosini «boshqon»ga bo‘shatib bermadi.

Xo‘sh, boshqon so‘zining asl ma’nosi nima? Biz o‘sha yillari
boshqon so‘zi tarkibida bosh so‘zi bo‘lgani uchun uni «boshliq» deb tushunganmiz. Aslida «boshqon»ning tub ildizi boshqa narsa.

Mahmud Koshg‘ariy bu so‘zga shunday izoh beradi:
«Bashg‘an – ellik-yuz ritl og‘irlig‘ida bo‘ladigan katta bir baliq.
Jamoaning kattasini ham shunga o‘xshatib, “bodun bashg‘ani” – jamoa ulug‘i, raisi deb ataydilar (Imom Buxoriyning «Hadis» kitobida o‘lchov birligi ritlga «1 ritl – 449,28 gramm» deb izoh berilgan).

Hozirgi turk tilida «davlat boshlig‘i, prezident» ma’nosi ham
başkan so‘zi bilan ifodalanadi.

BOBOSO‘Z IZIDAN
(So‘zlar bilan so‘zlashuv)
✍️Eshqobil Shukur

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ