#bilib_oling

“Ishing o‘ngidan kelsin” – “o‘ng”ning o‘ngligi nimada?

O‘ng qo‘l, chap qo‘l deymiz. “Ishing o‘ngidan kelsin” deb niyat bildiramiz. “Bugun o‘ng yonidan turgan”, “Xudo yo‘lini o‘nglabdi” kabi iboralarni ishlatamiz. Xo‘sh, nima uchun o‘ng? O‘ngning afzalligi nimada? Nega biz o‘ng so‘zini yaxshi ko‘ramiz? Bu so‘z asli qanday ma’noni anglatadi?

Mahmud Koshg‘ariy “Devon”ida o‘ng – ong so‘zi “qulay, oson” ma’nosida izohlangan. Demak, o‘ng tomon degani aslida “qulay tomon” degani, o‘ng qo‘l ham qulay qo‘l degani. Darhaqiqat, dunyoning 95 foiz aholisiga o‘ng taraf qulay keladi.

✍️Eshqobil SHUKUR

📘“Boboso‘z izidan” kitobidan.

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Bedananing uyi yoʻq, qayerga borsa – bitbildiq

be tayin, beg‘am, qo‘nimsiz.

Ular «bedananing uyi yo‘q, qa yerga borsa – bitbildiq» degandek, shaharma-shahar sanqib yurib, meh natkashlar hisobiga yashaydilar. Oʻzbekiston madaniyati.

Bedananing uyi yo‘q, qayerga borsa – bitbildiq. Rahmatlik otamning oʻn uchinchi bolasi bo‘lganman, tug‘ilgan-u o‘lganman. Sharq yulduzi.

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Anqoning urugʻi

Anqo oʻzi nima? Anqo — bu nomi bor-u, oʻzi yoʻq boʻlgan Humo, Qaqnus, Semurgʻ, Tugʻrul singari afsonaviy qushlardan birining nomi. Baʼzi manbalarda salbiy maʼnoda taʼriflansa, boshqalarida ijobiy tarafdan talqin qilinadi.

Anqo haqidagi afsonalarning kelib chiqishi arab davlatlariga, aniqrogʻi Misrga borib taqaladi. Shunga qaramay, bu afsonalar Sharqda ham, Gʻarbda ham birdek yoyilgan.

Anqo nihoyatda taqchil, kamyob, nodir qush deb sanalgani uchun tilimizda “anqoning urugʻidek” degan oʻxshatish paydo boʻlgan.

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

GIRISH

folk. Yoyning o‘qni qadab otadigan ipi.

Shu yoyni har kimsa ko‘tarib tursa, Girishin to‘g‘rilab nishonga
ursa... “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi”

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

BO‘LJOR (pozitsiya)

✔️12–19-asrlarda Movarounnahr va Xurosondagi turkiy saltanatlar harbiy qismlarining kelishuv asosida to‘planadigan joyi; va’dagoh; harbiy pozitsiya.

Qo‘shin qismlarini bo‘ljarga joylashtirish vazifasi bo‘ljorbegi zimmasida bo‘lgan. "O‘ZBEK HARBIY TERMINOLOGIYASI" H.DADABOYEV, H.YODGOROV

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

So‘zovul

So‘zovul rutbasiga ega mansabdor safar vaqtida qo‘shindan ortda qolib ketgan askar va qochoqlarni yig‘ish bilan shug‘ullangan.

"O‘ZBEK HARBIY TERMINOLOGIYASI" H.DADABOYEV, H.YODGOROV

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

O‘zbek tilida «qo‘rqmoq” maʼnosini beruvchi 40 ta so‘z va ibora

qo‘rqdi
seskandi
xavotirlandi
hadiksiradi
hayiqdi
hurkidi
xavfsiradi
rangi oqardi
yuragi orqaga tortdi
kapalagi uchdi
yuragi yorildi
o‘takasi yorildi
cho‘chib ketdi
ichi o‘tib ketdi
tahlikaga tushdi
dahshatga tushdi
vahimaga tushdi
sarosimaga tushdi
titrab ketdi
yuragi taka-puka bo‘ldi
ishtonini ho‘llab qo‘ydi
qo‘rquvdan qaltiradi
dag‘-dag‘ titradi
ko‘zi kosasidan chiqdi
joyidan jilolmay qoldi
tili kalimaga aylanmay qoldi
kayfi uchib ketdi
ichiga g‘ulg‘ula tushdi
rangi dokadek oqardi
yuragi shuvilladi
oyog‘iga qaltiroq turdi
nafasi chiqmay qoldi
sovuq ter bosdi
labiga uchiq chiqdi
yuragi tushdi
rangida rang qolmadi
bir sakrab tushdi
dami ichiga tushdi
yuragi tovoniga tushdi

©Mavlon Marasulov

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Dunyo tomonlari imlosi

Dunyo tomonlari deganda shimol, janub, sharq va gʻarb nazarda tutiladi. Chorak yoʻnalishlar ham dunyo tomonlari deyilishi mumkin: shimoli-sharq, janubi-gʻarb va shu kabilar.

Ular bosh harfda yoziladimi yoki kichik harfda? Bu savolni juda koʻp berishadi va koʻpchilik bu masalada qiynaladi.

1. Bosh harfda
Dunyo tomonlari geografik nomlar sifatida ishlatilganda bosh harf bilan yoziladi: Sharq xalqlari, Uzoq Sharq, Yaqin Sharq, Gʻarb mamlakatlari, Shimol va Janub urushi.

2. Kichik harfda
Dunyo tomonlari makon yoʻnalishini ifodalash uchun ishlatilganda kichik harf bilan yoziladi: shimol tomon, sharqiy yoʻnalish, davlatning janubi-sharqiy qismi.

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

MEZANA

Masjid minorasining muazzin azon aytadigan yuqori qismi.

Yaqin oradagi masjid mezanasidan muazzinning azon aytayotgan ovozi eshitildi. “Fan va turmush”.

So‘fi azon aytadigan mezana buzilganida men kelinchak edim. Sh.Xolmirzayev, Saylanma.

Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Dakki nima?

✔️Oʻrinsiz, nojoʻya ish, xatti-harakat uchun aytilgan qattiq tanbeh, taʼzir, koyishdir.
Qizigʻi shundaki, manbalar bu soʻzning tarixini hind tilidagi zarb, turtki, iztirob maʼnosidagi dhakka soʻziga olib boradi.

✔️Buni "dakki eshitmoq", "dakki yemoq" iboralarida koʻp eshitganmiz. Yoshligimizda bobolarimiz, ustozlarimiz bizga dars berishlari bilan bir qatorda dakki ham berishgan. Shunday maqol bor: Chakki yursang, dakki yersan.

shevashunos
Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Chiziqchaning turlari

Bugun siz hamma mutaxassislar ham bilavermaydigan muhim maʼlumotga ega boʻlasiz. Quyida keltiriladigan qoidalarga qonun hujjatlarida ham, nufuzli kitoblar nashrida ham, ommaviy axborot vositalari maqolalarida ham koʻpincha rioya qilinmaydi.

Umuman olganda, chiziqchalarning oʻndan ziyod turi bor, lekin biz eng asosiy uchtasini bilib olsak, shuning oʻzi yetarli boʻladi.

1. Defis (-)
Defis — bu soʻzlarni ajratish uchun ishlatiladigan biz bilgan kichkina chiziqcha. Juft soʻzlar, takror soʻzlar orasida, baʼzi qoʻshimchalar (-ku, -da, -a, -u va b.) bilan keladi. Boʻgʻin koʻchirish uchun ham defis qoʻllanadi. Defisning ikki tomonidan ham joy qoldirmay yoziladi.

Misol:
Oldi-berdi, uy-joy, asta-sekin, aytdim-ku, yaxshi-da.

Telefon yoki kompyuter klaviaturalarining hammasida bu belgini osongina topib olasiz.

—

2. Tire (katta tire) (—)
Gaplarni va gap boʻlaklarini ikkiga ajratuvchi tinish belgisi. Bu belgini yana “em-desh” (ing. m-dash) ham deyishadi, chunki uning uzunligi m harfining eni bilan bir kattalikda. Tire har ikki tomondan boʻsh joy bilan ajratib yoziladi.

Misol:
Til — bu millat gʻururi.
Bulbul chamanni sevar, odam — vatanni.
Toshkent — Samarqand yoʻnalishi.

Kompyuter klaviaturasida bu belgini chiqarish uchun, Alt tugmasini bosib turib, oʻng tarafdagi raqamlar blokidan 0151 sonlar ketma-ketligini tering.

—

3. Qisqa tire (oʻrtacha tire yoki raqamli tire) (–)
Inglizlardan kirib kelgan bu belgining paydo boʻlganiga 10-15 yil boʻldi. Bu belgining uzunligi n harfining eni bilan teng boʻlgani uchun “en-desh” (ing. n-dash) ham deyishadi. Nima uchun “raqamli tire” deyilishiga sabab esa uning raqamlar koʻlamini ifodalashi uchun ishlatilishida. Avval raqamlar orasida katta tire ishlatilgan, hozirda bu kichik tirega almashtirilgan. Kichik tire ham ikki tomondan boʻsh joy tashlamay yoziladi.

Misol:
3–4 dona, 1941–1945-yillar, 10–15 daqiqa, 10:00–18:00.

Kompyuter klaviaturasida bu belgini chiqarish uchun, Alt tugmasini bosib turib, oʻng tarafdagi raqamlar blokidan 0150 sonlar ketma-ketligini tering.


manba

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

"Qarimta" so‘zining maʼnosini bilasizmi?

📺 "Bir so‘z taʼrifi"

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

🔰"Olachiq" so‘zining maʼnosini bilasizmi?

📺 "Bir so‘z taʼrifi"

Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Rim raqamlari quyidagi holatlarda ishlatiladi:

1. Asrlarni ifodalashda: XXI asr, miloddan avvalgi IV asr.

2. Kengash, qurultoy, syezd, majlis va hokazolar raqamlarini ifodalash uchun: Davlat bayrogʻi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasida tasdiqlangan.

3. Davomiy musobaqalar va tanlovlar raqamlarida: XXII Qishki Olimpiada oʻyinlari.

4. Qirol, podshoh, imperatorlar nomlaridagi raqamlar: Doro I, Napoleon III, Yelizaveta II.

5. Asar yoki qonun boblari, boʻlimlarini ifodalashda: IV bob, XIII boʻlim.

6. Kvartal (chorak — yilning toʻrtdan bir qismi)ni ifodalash uchun: 2020-yilning III choragi.

7. Soatlarda rim raqamlarini ishlatish holati keng tarqalgan — qoʻl soatlarida ham, devoriy soatlarda ham.


Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

​​#bilib_oling

✔️BAYROQ HAQIDA QIZIQARLI MA’LUMOTLAR

🏳️Turkiy tillarda bayroq bilan bog‘liq terminologiya juda rivojlangani qiziq fenomendir. Aslida har qanday davlatning o‘z ramzlari, bayroqlari bo‘lgan qadimdan. Lekin ko‘chmanchilar bunday simvolikaga ko‘proq murojaat etgan. Davlatning ramzi bo‘lmish bayroq turli jabhalarda ishlatilgan: xon chodiriga o‘rnatilgan, egallangan shaharlar qo‘rg‘oniga yoki bosh maydoniga tikilgan, janglarda ko‘tarib yurilgan. Ko‘p xon ko‘rgan, ko‘p shahar zabt etgan, ko‘p jang qilgan turkiy qabilalardan shu sababdan bo‘lsa kerak, bayroqlarning turlari va ularga qo‘llanadigan atamalar ko‘p bo‘lgan.

🏳️Bugun asosiyga aylangan “bayroq” so‘zi sanchib qo‘yiladigan bayroqni anglatgan. Yaʼni tepasiga bayroq ilingan nayzani. Uning qadimgi shakli – batraq/batruq, +bat “botmoq, botirmoq” o‘zagidan. Xuddi shu tushunchani ifodalaydigan boshqa so‘z – sancaq bugungi Turkiya turkchasida saqlangan. Uning o‘zagi, ko‘rinib turganidek, +sanç “sanchmoq”, qadimgi shakli esa sançğaq. Sançğaq va batraq jang chog‘ida ko‘taib yurilgan va g‘alaba qozonilishi bilan tikib qo‘yilgan.

🏳️Urushdan tashqari vaqtda yerga qadab qo‘yiladigan bayroq tuğ deb yuritilgan. Bu so‘z bugungi o‘zbek adabiy tilida ham bor, “tug‘” shaklida, lekin kam ishlatiladi. Baʼzi etimologlar uning ildizini tuğığ “tikik, tikilgan” deb rekonstruksiya qiladi, baʼzilar esa xitoycha va mo‘g‘ulcha etimonlar qidiradi.

🏳️Lekin turkiy tillarda bayroq maʼnosini ifodalovchi asosiy so‘z boshqa edi: bonçuq. Hozir u “munchoq” shaklida (boshqa maʼnoda) o‘zbek tilida ishlatiladi. Bonçuq deganda xon chodirida turadigan, hokimiyatni ifodalaydigan rasmiy davlat bayrog‘i tushunilgan. U odatda uzun yog‘och boshiga osilgan ot dumidan iborat bo‘lgan. Dumlar soni bittadan to‘qqiztagacha bo‘lgan (to‘qqiz muqaddas son hisoblangan).

🏳️Oxirgi so‘z – “yalov”. Uning o‘zagi tushunarli – yalmaq “hilpiramoq”. Etimologiyasidan ham anglagan bo‘lsangiz kerak, bugungi shaklga yaqin, hilpirab turadigan bayroq nazarda tutilgan. U odatda janglarda ko‘tarib yurilmagan, uzun nayzaga ilinmagan, kalta tayoqqa mustahkamlanib, o‘tovlar va binolar tepasiga osib qo‘yilgan.

Tilshunos Eldar Asanovning
“Telegram”dagi sahifasidan olindi.

Kanalga ulanish 👉 https://t.iss.one/dtrdep

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

#bilib_oling

Beshik kertti

Yaqin o‘tmishgacha bizda beshik kertti, degan udum bo‘lgan. Bu udumga ko‘ra qiz bolani chaqaloqligidayoq kimgadir unashtirib qo‘yishgan. Ba’zi viloyatlarimizda bu udum “qulog‘ini tishlatti”, deb ataladi.
Xo‘sh, “beshik kertti” iborasidagi “kertti” so‘zining ma’nosi nima? Mahmud Koshg‘ariy izohiga ko‘ra “kertik” so‘zi belgi degan mazmunda keladi. “Kertti” esa, “kesilgan, o‘yiq” deb izohlangan.

Umuman, bu ibora “beshigida belgili qildi”, degan ma’noni anglatadi.

Eshqobil Shukur

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ

#bilib_oling

Barsetkaning o‘zbekchasi nima?

Barsetka tutaman. Qulay idish. Ichiga talay narsani sig‘dirsa
bo‘ladi. Hujjat-pujjat, pul-muldan tashqari kalit-palit, fleshka, hatto kichikroq telefonni ham joylasa bo‘ladi.

Aslida bu so‘z italyan tilidan tarqalgan bo‘lib, «sumkacha» ma’nosini bildiradi.

Lekin bu matohni o‘zbek tilida qanday atasak bo‘larkin, deb o‘ylab yuraman. Hamyon desak, hamyonda faqat pul saqlanadi. Qopchiq desak, kichikroq bo‘lishi kerak. Yaqinda Abdulla Qodiriyni mutolaa qila turib, xilondon degan so‘zga duch keldim.

«O‘zbek tilining izohli lug‘ati»ni varaqlasam, xayriyat, unda bu so‘z bor ekan. Izohi ushmundoq:

XILONDON
esk. Ichiga soqoltaroq, qayirma pichoq, tishkovlagich kabi buyumlar solib, belboqqa osib yuriladigan, charmdan yasalgan kichik sumka. Qo‘lida o‘sha o‘zing ko‘rgan xilondoni, oyog‘ida nag‘malik etik. Abdulla Qodiriy. “Kichik asarlar”.

Xullas, xilondon barsetkaning o‘zginasi ekan-da. Lekin hozircha bu so‘zning qanday paydo bo‘lgani va ildizi haqida biror ma’lumotni topolmadim.

BOBOSO‘Z IZIDAN
(So‘zlar bilan so‘zlashuv)
✍️Eshqobil Shukur

Kanalga ulanish 👉https://t.iss.one/UZTRJ