📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак7⃣Лексікаграфія
1⃣Лексікаграфія - ад грэч. lexikos — слоўнікавы, grapho — пішу.
2⃣ Задачы: вызначэнне тыпаў слоўнікаў і будовы слоўнікавых артыкулаў, распрацоўка памет і прыёмаў тлумачэння значэнняў слова, размежаванне ў слоўніках амонімаў.
3⃣Тэрмін «слоўнік» прыйшоў на змену больш старажытным тэрмінам «лексікон» (ХІІІ ст.), «азбукоўнік» (ХVІ ст.), «алфавіт» (ХVІ—ХVІІ стст.).
4⃣Самыя раннія слоўнікі ўсходніх славян — гэта «Лексисъ» Л. Зізанія і «Лексіконъ» П. Бярынды.
5⃣Перакладныя слоўнікі ствараліся ў ХІХ і ў пач. ХХ ст.
6⃣У ХІХ ст. ствараліся і першыя тлумачальныя слоўнікі.
7⃣У 20-я гг. ХХ ст. пачалі стварацца нарматыўныя слоўнікі беларускай мовы.
8⃣Тыпы: тлумачальныя, дыялектныя, гiстарычныя, этымалагiчныя, тэрмiналагiчныя, фразеалагiчныя, арфаграфiчныя, арфаэпiчныя, слоўнiкi aмoнiмaў, сiнoнiмaў, паронiмаў, iншамоўных слоў, марфемныя, словаўтваральныя.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску #советский_район
Занятак7⃣Лексікаграфія
1⃣Лексікаграфія - ад грэч. lexikos — слоўнікавы, grapho — пішу.
2⃣ Задачы: вызначэнне тыпаў слоўнікаў і будовы слоўнікавых артыкулаў, распрацоўка памет і прыёмаў тлумачэння значэнняў слова, размежаванне ў слоўніках амонімаў.
3⃣Тэрмін «слоўнік» прыйшоў на змену больш старажытным тэрмінам «лексікон» (ХІІІ ст.), «азбукоўнік» (ХVІ ст.), «алфавіт» (ХVІ—ХVІІ стст.).
4⃣Самыя раннія слоўнікі ўсходніх славян — гэта «Лексисъ» Л. Зізанія і «Лексіконъ» П. Бярынды.
5⃣Перакладныя слоўнікі ствараліся ў ХІХ і ў пач. ХХ ст.
6⃣У ХІХ ст. ствараліся і першыя тлумачальныя слоўнікі.
7⃣У 20-я гг. ХХ ст. пачалі стварацца нарматыўныя слоўнікі беларускай мовы.
8⃣Тыпы: тлумачальныя, дыялектныя, гiстарычныя, этымалагiчныя, тэрмiналагiчныя, фразеалагiчныя, арфаграфiчныя, арфаэпiчныя, слоўнiкi aмoнiмaў, сiнoнiмaў, паронiмаў, iншамоўных слоў, марфемныя, словаўтваральныя.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску #советский_район
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы I лiтаратуры Ходзінай С.І.
Загадкавая літара "Ў".
1⃣Кожная мова ўнікальна. Калі казаць пра беларускую, то наша ўнікальная літарай «Ў».
2⃣Прапанавана ў 1870 г. філолагам П.Бяссонавым.
3⃣У беларускім пісьме выкарыстоўваецца з 1890-х гг.
4⃣Узнікненне гука [ў] у гісторыі ўсходнеславянскіх моў звязваюць з падзеннем рэдукаваных.
5⃣У сучаснай беларускай мове з’явілася ў ХІХ стагоддзі, у лацінкавым варыянце — ŭ.
6⃣Адным з першых яе ўжыў Ян Чачот у брашуры «Da milych mužyczkoú» (1846 г.), але ў гэтым выданні яна выглядала як ú.
7⃣Уласцівы не толькі беларускай і ўкраінскай мовам (хаця ў апошняй адпаведнай літары няма), але і шматлікім рускім гаворкам - паўднёвым і паўночным. Пра гэта гаварылі акадэмік А. Шахматаў і прафесары Л. Якубінскі, В. Іваноў.
8⃣Сярод славянскіх моваў яна адзіная.
9⃣Літары крыху больш 100 гадоў.
🔟Абазначае зычны гук і пiшацца згодна толькі пасля галосных.
📖Усяму пачатак - родная мова!
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Загадкавая літара "Ў".
1⃣Кожная мова ўнікальна. Калі казаць пра беларускую, то наша ўнікальная літарай «Ў».
2⃣Прапанавана ў 1870 г. філолагам П.Бяссонавым.
3⃣У беларускім пісьме выкарыстоўваецца з 1890-х гг.
4⃣Узнікненне гука [ў] у гісторыі ўсходнеславянскіх моў звязваюць з падзеннем рэдукаваных.
5⃣У сучаснай беларускай мове з’явілася ў ХІХ стагоддзі, у лацінкавым варыянце — ŭ.
6⃣Адным з першых яе ўжыў Ян Чачот у брашуры «Da milych mužyczkoú» (1846 г.), але ў гэтым выданні яна выглядала як ú.
7⃣Уласцівы не толькі беларускай і ўкраінскай мовам (хаця ў апошняй адпаведнай літары няма), але і шматлікім рускім гаворкам - паўднёвым і паўночным. Пра гэта гаварылі акадэмік А. Шахматаў і прафесары Л. Якубінскі, В. Іваноў.
8⃣Сярод славянскіх моваў яна адзіная.
9⃣Літары крыху больш 100 гадоў.
🔟Абазначае зычны гук і пiшацца згодна толькі пасля галосных.
📖Усяму пачатак - родная мова!
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
👉"Літаратурныя псеўданімы”
🔖Кожны пісьменнік складаецца
з цела, душы і псеўданіма.
Г. Плеханаў
1⃣Псеўданім—выдуманае імя або прозвішча, пад якім часта выступаюць пісьменнікі, мастакі і іншыя.
2⃣Сярод маладой творчай інтэлігенцыі ў 20-30-я гг XX ст лічылася арыгінальна мець псеўданім, а часам - і некалькі. Гэта звычка захавалася ў літаратуры таксама і сёння.
3⃣Народны паэт Беларусі Іван Дамінікавіч Луцэвіч, як вызначылі даследчыкі літаратуры, меў 44 псеўданімы і крыптанімы.
4⃣Самым ўжывальным і пашыраным з усіх з’яўляецца Янка Купала, якім упершыню падпісаўся паэт у 1905 г.
5⃣Літаратурным псеўданімам Шаўцы крысталіся ў свой час Паўлюк Трус, Пятро Глебка, а таксама выкарыстоўваў і А.Каратай.
6⃣Псеўданімам Сіпач карысталіся І.Сіпаў, Р.Барадулін, Б.Сачанка.
7⃣Класік беларускай літаратуры Канстанцін Міцкевіч меў некалькі псеўданімаў. Самыя вядомыя – Якуб Колас, Мікалаевец і іншыя.
8⃣Разнавіднасцямі псеўданімаў з’яўляюцца псеўдагінімы і псеўдаандронімы.
9⃣Псеўдагінімы - жаночая форма псеўданіма, ужытая мужчынамі.
🔟Псеўдаандронімы – гэта мужчынская форма псеўданіма для аўтара- жанчыны.
1⃣1⃣Яшчэ сустаракаюцца псеўданімы- крыптанімы, якія ўтвораны з ініцыялаў імя або прозвішча, імя і прозвішча, часам імя, імя па бацьку і провішча, а таксама пачатковых літар псеўданіма аўтара.
1⃣2⃣Псеўданім Цётка Алаіза Пашкевіч першы раз выкарыстала, калі друкавалася “Першае чытанне для дзетак беларусаў” і калі рэдагавала часопіс для моладзі “Лучынка”.
#сш66 #советский_район #не_маўчы_па-беларуску
👉"Літаратурныя псеўданімы”
🔖Кожны пісьменнік складаецца
з цела, душы і псеўданіма.
Г. Плеханаў
1⃣Псеўданім—выдуманае імя або прозвішча, пад якім часта выступаюць пісьменнікі, мастакі і іншыя.
2⃣Сярод маладой творчай інтэлігенцыі ў 20-30-я гг XX ст лічылася арыгінальна мець псеўданім, а часам - і некалькі. Гэта звычка захавалася ў літаратуры таксама і сёння.
3⃣Народны паэт Беларусі Іван Дамінікавіч Луцэвіч, як вызначылі даследчыкі літаратуры, меў 44 псеўданімы і крыптанімы.
4⃣Самым ўжывальным і пашыраным з усіх з’яўляецца Янка Купала, якім упершыню падпісаўся паэт у 1905 г.
5⃣Літаратурным псеўданімам Шаўцы крысталіся ў свой час Паўлюк Трус, Пятро Глебка, а таксама выкарыстоўваў і А.Каратай.
6⃣Псеўданімам Сіпач карысталіся І.Сіпаў, Р.Барадулін, Б.Сачанка.
7⃣Класік беларускай літаратуры Канстанцін Міцкевіч меў некалькі псеўданімаў. Самыя вядомыя – Якуб Колас, Мікалаевец і іншыя.
8⃣Разнавіднасцямі псеўданімаў з’яўляюцца псеўдагінімы і псеўдаандронімы.
9⃣Псеўдагінімы - жаночая форма псеўданіма, ужытая мужчынамі.
🔟Псеўдаандронімы – гэта мужчынская форма псеўданіма для аўтара- жанчыны.
1⃣1⃣Яшчэ сустаракаюцца псеўданімы- крыптанімы, якія ўтвораны з ініцыялаў імя або прозвішча, імя і прозвішча, часам імя, імя па бацьку і провішча, а таксама пачатковых літар псеўданіма аўтара.
1⃣2⃣Псеўданім Цётка Алаіза Пашкевіч першы раз выкарыстала, калі друкавалася “Першае чытанне для дзетак беларусаў” і калі рэдагавала часопіс для моладзі “Лучынка”.
#сш66 #советский_район #не_маўчы_па-беларуску
8⃣Да XX ст. са славянскіх народаў каляндарная абраднасць больш за ўсё захавалася ў беларусаў.
9⃣У Беларусі існуе самая вялікая ў свеце папуляцыя зуброў.
🔟Восенню першымі ў вырай адлятаюць ластаўкі, стрыжы, кажаны.
1⃣1⃣Сучасны герб Мсціслава аб’яднаў кампазіцыі фігуры гербаў 1634 і 1781 гадоў.
1⃣2⃣Чатырнаццаць Нобелеўскіх лаўрэатаў маюць беларускія карані.
1⃣3⃣Адзін з трох усходнеславянскіх Сафійскі сабор знаходзіцца ў Беларусі.
1⃣4⃣Першы гукавы фільм на беларускай мове "Двойчы народжаны» выйшаў у 1933 годзе.
1⃣5⃣Беларуская назва красавік паходзіць ад слова “красаваць”, бо тады з’яўляюцца першыя краскі - кветкі. У старажытнай літаратуры сустракаецца найменне “квецень".
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
9⃣У Беларусі існуе самая вялікая ў свеце папуляцыя зуброў.
🔟Восенню першымі ў вырай адлятаюць ластаўкі, стрыжы, кажаны.
1⃣1⃣Сучасны герб Мсціслава аб’яднаў кампазіцыі фігуры гербаў 1634 і 1781 гадоў.
1⃣2⃣Чатырнаццаць Нобелеўскіх лаўрэатаў маюць беларускія карані.
1⃣3⃣Адзін з трох усходнеславянскіх Сафійскі сабор знаходзіцца ў Беларусі.
1⃣4⃣Першы гукавы фільм на беларускай мове "Двойчы народжаны» выйшаў у 1933 годзе.
1⃣5⃣Беларуская назва красавік паходзіць ад слова “красаваць”, бо тады з’яўляюцца першыя краскі - кветкі. У старажытнай літаратуры сустракаецца найменне “квецень".
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
4⃣2 этап 1900-1917:
1906 - закон аб свабодзе друку, з’яўленне выдавецтваў
✔️г.“Наша ніва”, “Дзянніца”
✔️ч.“Саха”.
👉Вызначаюцца прыярытэтныя напрамкі ў станаўленні арфаграфіі: [в]заменена на[ў],дзеканне, цеканне,а\я-канне,[р]
1917 - дапаможнік братоў Лёсікаў лацінскім шрыфтом “Як правільна пісаць па беларуску”.
1918 - браты Луцкевічы “Беларускі правапіс”.
5⃣3 этап 1918-1933:
1918 - “Беларуская граматыка для школ”Тарашкевіча”.
1924-1929 - працэс беларусізацыі:
👉 у 1926 склікана Акадэмічная канферэнцыя для рэформы беларускага правапісу.
1933 - з улікам новых тэндэнцый у грамадска-палітычным і культурным жыцці Савет народных камісараў БССР выдаў праект “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”.
👉1934 - на аснове пастановы быў выдадзены звод арфаграфічных правіл “Правапіс беларускай мовы”, які ўвайшоў у гісторыю беларускай літаратурнай мовы як рэформа беларускага правапісу.
6⃣4 этап 1934-1959:
👉Пачаўся новай дыскусіяй у перыядычным друку па пытаннях беларускай арфаграфіі, паколькі рэформа правапісу атрымала неадназначную адзнаку.
👉Арфаграфічныя пытанні абмяркоўваліся на спецыяльных канферэнцыях,якія праводзіла ў 1950,1952 г. Акадэмія навук БССР.
👉Вынікі гэтага абмеркавання паказалі, што беларускі правапіс:
❗️ правільна адлюстроўвае заканамернасці беларускай літаратурнай мовы і не патрабуе новай рэформы
❗️неабходны частковыя змены і ўдакладненні асобных правіл, у якіх
➡️есць супярэчлівасць у фармулёўцы,
➡️недарэчнасць шматлікіх выключэнняў у правапісе іншамоўных слоў(піонер,соцыялізм), уласных імен, геаграфічных назваў( Белосток,Шопэн).
👉Арфаграфічная камісія на чале з Коласам і Крапівой распрацавалі “Праект змен і ўдакладненняў беларускага правапісу" (зацверджаны ў 1957).
👉На аснове пастановы ў 1959 былі выдадзены “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”,якімі мы карыстаемся і цяпер.
7⃣5 этап 1959 - да нашых дзён:
Характарызуецца руплівай распрацоўкай і ўдакладненнем асобных напісанняў.
👉Была створана Дзяржаўная камісія па ўдакладненні правапісу беларускай літаратурнай мовы.
👉Асноўным напрамкам змен стала: пашырэннее фанетычнага прынцыпу пры перадачы
✔️
➡️напісанне ь для абазначэння асімілятыўнай мяккасці: сьнедаць;
➡️напісанне я ў першым складзе перад націскам у словах дзявяты, дзясяты, сямнаццаць, васямнаццаць
✔️
➡️напісанне канцавых спалучэнняз –эр,-эл(ь) у ненаціскным становішчы з галоснай ахмістра,
➡️напісанне пачатковага ў замест у: ва ўніверсітэце, уніфікацыя напісання слоў узбецкі, таджыцкі, баласны, фарпосны.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
1906 - закон аб свабодзе друку, з’яўленне выдавецтваў
✔️г.“Наша ніва”, “Дзянніца”
✔️ч.“Саха”.
👉Вызначаюцца прыярытэтныя напрамкі ў станаўленні арфаграфіі: [в]заменена на[ў],дзеканне, цеканне,а\я-канне,[р]
1917 - дапаможнік братоў Лёсікаў лацінскім шрыфтом “Як правільна пісаць па беларуску”.
1918 - браты Луцкевічы “Беларускі правапіс”.
5⃣3 этап 1918-1933:
1918 - “Беларуская граматыка для школ”Тарашкевіча”.
1924-1929 - працэс беларусізацыі:
👉 у 1926 склікана Акадэмічная канферэнцыя для рэформы беларускага правапісу.
1933 - з улікам новых тэндэнцый у грамадска-палітычным і культурным жыцці Савет народных камісараў БССР выдаў праект “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”.
👉1934 - на аснове пастановы быў выдадзены звод арфаграфічных правіл “Правапіс беларускай мовы”, які ўвайшоў у гісторыю беларускай літаратурнай мовы як рэформа беларускага правапісу.
6⃣4 этап 1934-1959:
👉Пачаўся новай дыскусіяй у перыядычным друку па пытаннях беларускай арфаграфіі, паколькі рэформа правапісу атрымала неадназначную адзнаку.
👉Арфаграфічныя пытанні абмяркоўваліся на спецыяльных канферэнцыях,якія праводзіла ў 1950,1952 г. Акадэмія навук БССР.
👉Вынікі гэтага абмеркавання паказалі, што беларускі правапіс:
❗️ правільна адлюстроўвае заканамернасці беларускай літаратурнай мовы і не патрабуе новай рэформы
❗️неабходны частковыя змены і ўдакладненні асобных правіл, у якіх
➡️есць супярэчлівасць у фармулёўцы,
➡️недарэчнасць шматлікіх выключэнняў у правапісе іншамоўных слоў(піонер,соцыялізм), уласных імен, геаграфічных назваў( Белосток,Шопэн).
👉Арфаграфічная камісія на чале з Коласам і Крапівой распрацавалі “Праект змен і ўдакладненняў беларускага правапісу" (зацверджаны ў 1957).
👉На аснове пастановы ў 1959 былі выдадзены “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”,якімі мы карыстаемся і цяпер.
7⃣5 этап 1959 - да нашых дзён:
Характарызуецца руплівай распрацоўкай і ўдакладненнем асобных напісанняў.
👉Была створана Дзяржаўная камісія па ўдакладненні правапісу беларускай літаратурнай мовы.
👉Асноўным напрамкам змен стала: пашырэннее фанетычнага прынцыпу пры перадачы
✔️
як спрадвечна беларускіх слоў: ➡️напісанне ь для абазначэння асімілятыўнай мяккасці: сьнедаць;
➡️напісанне я ў першым складзе перад націскам у словах дзявяты, дзясяты, сямнаццаць, васямнаццаць
✔️
так і ў словах іншамоўнага паходжання:➡️напісанне канцавых спалучэнняз –эр,-эл(ь) у ненаціскным становішчы з галоснай ахмістра,
➡️напісанне пачатковага ў замест у: ва ўніверсітэце, уніфікацыя напісання слоў узбецкі, таджыцкі, баласны, фарпосны.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску " з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣2⃣ Правапіс галосных О, Э - А
1⃣Літары о, э пішуцца пад націскам. Не пад націскам: а.
Мо'ва - маўле'нне.
2⃣У некаторых словах са спалучэннямі ро, ло замест о не пад націскам пішацца ы:
гло'тка - глыта'ць.
❗️Літара ы пішацца ў некаторых запазычаных словах:
брызе'нт, інжыне'р, по'чырк, канцыля'рыя.
3⃣Літара э пішацца як пад націскам, так і не пад націскам:
✔️пасля зацвярдзелых, а таксама д і т:
чэ'рствы, рэда'ктар.
✔️у пачатку некаторых запазычаных слоў:
э'ра, экзэмпля'р.
✔️на канцы запазычаных нязменных, а таксама ўласных імён, геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к:
купэ', галіфэ'.
❗️АЛЕ:
філе', піке', камюніке'.
4⃣Літара а пішацца не пад націскам заўсёды:
хо'лад, рамо'нт.
5⃣Канцавыя ненаціскныя -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар:
шні'цаль, лі'дар.
❗️АЛЕ: ва ўласных імёнах неславянскага паходжання захоўваюцца -эль, -эр:
Ла'ндэр, Юпі'тэр, О'дэр.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣2⃣ Правапіс галосных О, Э - А
1⃣Літары о, э пішуцца пад націскам. Не пад націскам: а.
Мо'ва - маўле'нне.
2⃣У некаторых словах са спалучэннямі ро, ло замест о не пад націскам пішацца ы:
гло'тка - глыта'ць.
❗️Літара ы пішацца ў некаторых запазычаных словах:
брызе'нт, інжыне'р, по'чырк, канцыля'рыя.
3⃣Літара э пішацца як пад націскам, так і не пад націскам:
✔️пасля зацвярдзелых, а таксама д і т:
чэ'рствы, рэда'ктар.
✔️у пачатку некаторых запазычаных слоў:
э'ра, экзэмпля'р.
✔️на канцы запазычаных нязменных, а таксама ўласных імён, геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к:
купэ', галіфэ'.
❗️АЛЕ:
філе', піке', камюніке'.
4⃣Літара а пішацца не пад націскам заўсёды:
хо'лад, рамо'нт.
5⃣Канцавыя ненаціскныя -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар:
шні'цаль, лі'дар.
❗️АЛЕ: ва ўласных імёнах неславянскага паходжання захоўваюцца -эль, -эр:
Ла'ндэр, Юпі'тэр, О'дэр.
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣3⃣ Правапіс Е, Ё - Я.
🔴Літара Ё пішацца:
✔️пад націскам: лёс, вё́ска.
✔️не пад націскам у словах з коранем ёд- і ёт-: ёдапіры́н, ёта́цыя.
✔️у складаных словах з першай часткай радыё-: радыёста́нцыя, радыёгра́ма.
🔴Літара Е пішацца:
✔️у пачатку запазычаных слоў як пад націскам, так і не пад націскам у адпаведнасці з літаратурным вымаўленнем: Еўро́па, Еўпато́рыя.
✔️у запазычаных словах у першым складзе перад націскам: секу́нда, леге́нда.
✔️часціца не і прыназоўнік без: не быў, без меры.
🔴Літара Я:
✔️у 1 складзе перад націскам е, ё пераходзяць у я: зе́млі – зямля́, зе́лень – зялё́ны.
🔺у ненаціскных складах е захоўваецца: селяні́н, зеляні́на.
✔️каранёвая я пішацца ў некаторых каранях слоў нязменна: ві́цязь, су́вязь, за́яц.
✔️у паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў(бо́язь, дро́бязь), дзеясловаў (ла́яць, ве́яць), у аддзеяслоўных назоўніках (ла́янка, се́ялка).
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣3⃣ Правапіс Е, Ё - Я.
🔴Літара Ё пішацца:
✔️пад націскам: лёс, вё́ска.
✔️не пад націскам у словах з коранем ёд- і ёт-: ёдапіры́н, ёта́цыя.
✔️у складаных словах з першай часткай радыё-: радыёста́нцыя, радыёгра́ма.
🔴Літара Е пішацца:
✔️у пачатку запазычаных слоў як пад націскам, так і не пад націскам у адпаведнасці з літаратурным вымаўленнем: Еўро́па, Еўпато́рыя.
✔️у запазычаных словах у першым складзе перад націскам: секу́нда, леге́нда.
✔️часціца не і прыназоўнік без: не быў, без меры.
🔴Літара Я:
✔️у 1 складзе перад націскам е, ё пераходзяць у я: зе́млі – зямля́, зе́лень – зялё́ны.
🔺у ненаціскных складах е захоўваецца: селяні́н, зеляні́на.
✔️каранёвая я пішацца ў некаторых каранях слоў нязменна: ві́цязь, су́вязь, за́яц.
✔️у паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў(бо́язь, дро́бязь), дзеясловаў (ла́яць, ве́яць), у аддзеяслоўных назоўніках (ла́янка, се́ялка).
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣4⃣Таямніцы назваў беларускіх месяцаў
🌬Студзень
🔺Слова ўтворана ў праславянскі перыяд (V-ІХ стст. н. э.) ад прыметніка *studenъ(jь) 'халодны'. 🔺Часта ўжывалася ў рукапісных творах. А вось з пачаткам кнігадрукавання (ХVІ ст.) Францыск Скарына і яго паслядоўнікі часцей выкарыстоўвалі генуар, январ, стычень (знаходзіцца на стыку гадоў).
🔺У народзе ж месяц называлі па-свойму: шчыпун, сочэнь, сечань, просинец, студзіч, стужайла, ледастой і нават мясаед.
🔺Калі ж у пачатку ХХ ст. пачалі стварацца нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы, выдаўцы першай легальнай газеты «Наша Ніва» цягам 1910-1912 гг. вырашылі скарыстаць даўні гаваркі назоўнік студзень як назву, звязаную з кліматычнымі ўмовамі, характэрнымі для Беларусі.
🌪Люты
✔️Назва суадносіцца з індаеўрапейскім дзеясловам *leu 'аддзяляць', які існаваў да праславянскай мовы — каля 6 тыс. год назад.
✔️Прыклады ўжывання гэтай назвы знаходзім у рукапісных і друкаваных працах беларускіх, украінскіх (лютий), польскіх аўтараў (luty). У прыказках і прымаўках: «Пытаецца люты, ці добра ногі абуты». «Вже лютий сніг підгриз, кидай сани, бері віз».
✔️Сама ж назва ўтварылася ў выніку пераходу прыметніка люты ('злы, крыважэрны', 'жорсткі, бязлітасны') у разрад назоўніка.
✔️У народных гаворках засведчана яшчэ шэсць назваў лютага, звязаных з адметнасцямі клімату, гаспадарчымі патрэбамі чалавека: сечань, ветрадуй, межань, бокагрэй, бліннік, люцень.
🌞Сакавік
✔️Да 153 года н. э. для еўрапейцаў гэта быў першы месяц года.
✔️Славянскія народы называлі яго сухый (сухій, сухавей), беразень, беразазол, зімабор, пратальнік, капельнік (кропельнік), пралетный (перадлетні).
✔️Продкі беларусаў — вадацёк, гракоўнік, ветранос, вясеннік, шклярнік, марэц або марац (ад лац. Martius — бог земляробства і жывёлагадоўлі, затым бог вайны). ✔️Апошняя назва шырока выкарыстоўвалася Францыскам Скарынаю, у творах ХІХ — пач. ХХ стст. «Марац, / Думак схіліўшы галлё, / Марыць / Аб мурожнай мяжы» (Я. Пушча).
✔️Назоўнік сакавік як найменне першага вясновага месяца ў нас замацаваўся дзякуючы выдаўцам газеты «Наша Ніва», якія ў календары за 1912 г. падалі назвы месяцаў па-беларуску з адпаведнымі тлумачэннямі.
🌱Красавік
✔️У мінулым назвы чацвёртага месяца ўказвалі на адкрыццё вясны, якая рухалася з захаду на ўсход: брезень, снегогон, цветень, водолей, ручейник.
✔️Старажытныя беларусы выкарыстоўвалі квецень — назоўнік, утвораны ад праславянскага кораня -квет- 'краска, кветка'.
✔️Параўнайце: ва ўкраінцаў сёння — квітень, палякаў — kwiecień. У друкаваных кнігах нашы продкі часцей ужывалі лацінскія апрыль і апрэль.
✔️Назва красавік замацавалася ў якасці літаратурнай з 1913 г. Яна падкрэслівае агульную прыгажосць прыроды, а не асобных яе частак. ✔️Паходзіць ад праславянскага krasa (краса) 'хараство, прыгажосць'. Асновай для ўтварэння паслужыў дзеяслоў красаваць 'цвісці' — з'яўляюцца першыя краскі (г. зн. кветкі).
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣4⃣Таямніцы назваў беларускіх месяцаў
🌬Студзень
🔺Слова ўтворана ў праславянскі перыяд (V-ІХ стст. н. э.) ад прыметніка *studenъ(jь) 'халодны'. 🔺Часта ўжывалася ў рукапісных творах. А вось з пачаткам кнігадрукавання (ХVІ ст.) Францыск Скарына і яго паслядоўнікі часцей выкарыстоўвалі генуар, январ, стычень (знаходзіцца на стыку гадоў).
🔺У народзе ж месяц называлі па-свойму: шчыпун, сочэнь, сечань, просинец, студзіч, стужайла, ледастой і нават мясаед.
🔺Калі ж у пачатку ХХ ст. пачалі стварацца нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы, выдаўцы першай легальнай газеты «Наша Ніва» цягам 1910-1912 гг. вырашылі скарыстаць даўні гаваркі назоўнік студзень як назву, звязаную з кліматычнымі ўмовамі, характэрнымі для Беларусі.
🌪Люты
✔️Назва суадносіцца з індаеўрапейскім дзеясловам *leu 'аддзяляць', які існаваў да праславянскай мовы — каля 6 тыс. год назад.
✔️Прыклады ўжывання гэтай назвы знаходзім у рукапісных і друкаваных працах беларускіх, украінскіх (лютий), польскіх аўтараў (luty). У прыказках і прымаўках: «Пытаецца люты, ці добра ногі абуты». «Вже лютий сніг підгриз, кидай сани, бері віз».
✔️Сама ж назва ўтварылася ў выніку пераходу прыметніка люты ('злы, крыважэрны', 'жорсткі, бязлітасны') у разрад назоўніка.
✔️У народных гаворках засведчана яшчэ шэсць назваў лютага, звязаных з адметнасцямі клімату, гаспадарчымі патрэбамі чалавека: сечань, ветрадуй, межань, бокагрэй, бліннік, люцень.
🌞Сакавік
✔️Да 153 года н. э. для еўрапейцаў гэта быў першы месяц года.
✔️Славянскія народы называлі яго сухый (сухій, сухавей), беразень, беразазол, зімабор, пратальнік, капельнік (кропельнік), пралетный (перадлетні).
✔️Продкі беларусаў — вадацёк, гракоўнік, ветранос, вясеннік, шклярнік, марэц або марац (ад лац. Martius — бог земляробства і жывёлагадоўлі, затым бог вайны). ✔️Апошняя назва шырока выкарыстоўвалася Францыскам Скарынаю, у творах ХІХ — пач. ХХ стст. «Марац, / Думак схіліўшы галлё, / Марыць / Аб мурожнай мяжы» (Я. Пушча).
✔️Назоўнік сакавік як найменне першага вясновага месяца ў нас замацаваўся дзякуючы выдаўцам газеты «Наша Ніва», якія ў календары за 1912 г. падалі назвы месяцаў па-беларуску з адпаведнымі тлумачэннямі.
🌱Красавік
✔️У мінулым назвы чацвёртага месяца ўказвалі на адкрыццё вясны, якая рухалася з захаду на ўсход: брезень, снегогон, цветень, водолей, ручейник.
✔️Старажытныя беларусы выкарыстоўвалі квецень — назоўнік, утвораны ад праславянскага кораня -квет- 'краска, кветка'.
✔️Параўнайце: ва ўкраінцаў сёння — квітень, палякаў — kwiecień. У друкаваных кнігах нашы продкі часцей ужывалі лацінскія апрыль і апрэль.
✔️Назва красавік замацавалася ў якасці літаратурнай з 1913 г. Яна падкрэслівае агульную прыгажосць прыроды, а не асобных яе частак. ✔️Паходзіць ад праславянскага krasa (краса) 'хараство, прыгажосць'. Асновай для ўтварэння паслужыў дзеяслоў красаваць 'цвісці' — з'яўляюцца першыя краскі (г. зн. кветкі).
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣5⃣Спалучэнні галосных у запазычаных словах
1⃣Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як два склады, тады яны на пісьме абазначаюцца:
паміж зычнымі – літарамі іё (ыё) пад націскам і ія (ыя) не пад націскам:
у пачатку слова – літарамі іо пад націскам і іа не пад націскам:
2⃣Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца:
пасля галосных – праз ё пад націскам і я не пад націскам:
у пачатку слова – праз ё:
3⃣Спалучэнне іе абазначаецца на пісьме літарамі іе (ые):
4⃣Спалучэнне йе заўсёды вымаўляецца як адзін склад і на пісьме ў пачатку слова і пасля галосных перадаецца праз е:
5⃣Спалучэнне іа абазначаецца на пісьме літарамі ія (ыя) незалежна ад месца націску:
6⃣Спалучэнне йа на пісьме перадаецца:
пасля галосных і ў пачатку слова – праз я:
пасля зычных л, с, ц (мяккага), дз і непрыставачных н і з – праз ья, пасля астатніх зычных – праз ’я:
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣5⃣Спалучэнні галосных у запазычаных словах
1⃣Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як два склады, тады яны на пісьме абазначаюцца:
паміж зычнымі – літарамі іё (ыё) пад націскам і ія (ыя) не пад націскам:
біёлаг, біёграф, дамініён, патрыёт, рацыён, біяло'гія, бібліятэ'ка, нацыяна'льны, рацыяналіза'тар; у пачатку слова – літарамі іо пад націскам і іа не пад націскам:
іо'н, іо'нны, Іо'сіф; Іані'чнае мора, Іашка'р-Ала', Іаа'н.2⃣Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца:
пасля галосных – праз ё пад націскам і я не пад націскам:
раён, Маёраў, Лаёла; маянэ'з, маяра'н; у пачатку слова – праз ё:
ёг, ёгурт, ёд, ёдзісты, ёт (гук), ёта (літара), ётацыя, ёдаформ.3⃣Спалучэнне іе абазначаецца на пісьме літарамі іе (ые):
гігіе'на, кліе'нт, аўдые'нцыя абітурые'нт, кліенту'ра, іера'рхія.4⃣Спалучэнне йе заўсёды вымаўляецца як адзін склад і на пісьме ў пачатку слова і пасля галосных перадаецца праз е:
езуіт, праект, канвеер, траекторыя, Феербах, Маерава, фае.5⃣Спалучэнне іа абазначаецца на пісьме літарамі ія (ыя) незалежна ад месца націску:
авія'цыя, лія'на, генія'льны, Ілія'да, энтузія'зм, фартэпія'на, піяні'ст, варыя'нт, дыяфра'гма.6⃣Спалучэнне йа на пісьме перадаецца:
пасля галосных і ў пачатку слова – праз я:
раяль, пляяда, сакваяж, лаяльны, Савоя, Малая, Мая, ярус, яхта, ярд, яхант, ятаган; пасля зычных л, с, ц (мяккага), дз і непрыставачных н і з – праз ья, пасля астатніх зычных – праз ’я:
мільярд, мільярдны, кальян, мадзьяр, альянс, мільярдэр, саф’ян. #сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣6⃣Правапіс спалучэнняў літар
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣6⃣Правапіс спалучэнняў літар
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
📌Рубрыка "Не маўчы па-беларуску" з настаўнікам беларускай мовы і літаратуры Ходзінай С.І.
Занятак1⃣7⃣«Таямніцы назваў беларускіх месяцаў»
🌱Май і травень
Для 5⃣ месяца ў нас выкарыстоўваюцца дзве назвы.
✔️Першая ўзнікла ў дахрысціянскія часы. Маем (ад лац. Maius) тады называлі міфічную істоту, што нагадвала старажытнарымскую багіню вясны Мáю, якая ўпрыгожвала зямлю травамі. Затым так сталі абазначаць першую зеляніну дрэў, якой упрыгожвалі хаты на Сёмуху. Выраз «Умаіць хату» абазначаў 'прыбраць зеленню'. Пасля традыцыя іменаваць рытуальную зелень🌿 перайшла на назву месяца.
✔️Назоўнік травень — праславянскі. Утвораны ад трава, ён рэдка ўжываўся ў старабеларускі перыяд, а за савецкім часам лічыўся састарэлым. Толькі ў канцы ХХ ст. яго прызналі літаратурным для беларускай мовы.
⬇️⬇️⬇️
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
Занятак1⃣7⃣«Таямніцы назваў беларускіх месяцаў»
🌱Май і травень
Для 5⃣ месяца ў нас выкарыстоўваюцца дзве назвы.
✔️Першая ўзнікла ў дахрысціянскія часы. Маем (ад лац. Maius) тады называлі міфічную істоту, што нагадвала старажытнарымскую багіню вясны Мáю, якая ўпрыгожвала зямлю травамі. Затым так сталі абазначаць першую зеляніну дрэў, якой упрыгожвалі хаты на Сёмуху. Выраз «Умаіць хату» абазначаў 'прыбраць зеленню'. Пасля традыцыя іменаваць рытуальную зелень🌿 перайшла на назву месяца.
✔️Назоўнік травень — праславянскі. Утвораны ад трава, ён рэдка ўжываўся ў старабеларускі перыяд, а за савецкім часам лічыўся састарэлым. Толькі ў канцы ХХ ст. яго прызналі літаратурным для беларускай мовы.
⬇️⬇️⬇️
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
🌸Чэрвень
✔️У народзе першы месяц лета называлі:
▶️сенакоснік
▶️румянец
▶️разнацвет
▶️санцакрэс
▶️галадай
▶️крэсень або крэснік (указвае на Іаана Хрысціцеля).
❗️Лічылася, што месяц, на які прыпадае летні сонцаварот🌞, запальвае гаючы ачышчальны агонь🔥 і надзяляе ваду💦 і расліны🍃 лекавымі здольнасцямі.
✔️У беларускіх выданнях да ХVI ст. выкарыстоўваліся чирвець, чырвецъ. У ХVII— XIX стст. перавага аддавалася лацінскаму июнь. Назва ж чэрвень канчаткова замацавалася з 1912 г.
✔️Існуюць 3⃣ версіі ўзнікнення:
➡️1.чырванеюць першыя ягады (вішні);
➡️2.перавага ў прыродзе «червоннага», г. зн. яркага, сонечнага, прыгожага колеру жыцця;
➡️3.перыяд збору насякомых, якіх называлі «червец» (чырвоны).
🌳Ліпень
✔️Продкі ўсходніх славян у парý, адпаведную сёмаму месяцу, нарыхтоўвалі лíпец — мёд🍯, што збіралі пчолы🐝 з кветак ліпы. Гэтак жа доўгі час называлі яны і сам месяц.
✔️Прынамсі, у выданнях Францыска Скарыны📖 ёсць форма липець. У перыяд фарміравання літаратурнай мовы (ХІХ ст.) найменне пад уплывам рускай мовы выцясняецца лацінскім июль. Аднак супрацоўнікі «Нашай Нівы»📰 аднавілі праславянскае ліпень, якое па сёння з'яўляецца нарматыўным для другога летняга месяца.
✔️Народныя назвы:
▶️бялец
▶️гразавíк
▶️навальнíчнік
▶️дажджавíк
▶️стрáднік
▶️косень
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
⬇️⬇️⬇️
✔️У народзе першы месяц лета называлі:
▶️сенакоснік
▶️румянец
▶️разнацвет
▶️санцакрэс
▶️галадай
▶️крэсень або крэснік (указвае на Іаана Хрысціцеля).
❗️Лічылася, што месяц, на які прыпадае летні сонцаварот🌞, запальвае гаючы ачышчальны агонь🔥 і надзяляе ваду💦 і расліны🍃 лекавымі здольнасцямі.
✔️У беларускіх выданнях да ХVI ст. выкарыстоўваліся чирвець, чырвецъ. У ХVII— XIX стст. перавага аддавалася лацінскаму июнь. Назва ж чэрвень канчаткова замацавалася з 1912 г.
✔️Існуюць 3⃣ версіі ўзнікнення:
➡️1.чырванеюць першыя ягады (вішні);
➡️2.перавага ў прыродзе «червоннага», г. зн. яркага, сонечнага, прыгожага колеру жыцця;
➡️3.перыяд збору насякомых, якіх называлі «червец» (чырвоны).
🌳Ліпень
✔️Продкі ўсходніх славян у парý, адпаведную сёмаму месяцу, нарыхтоўвалі лíпец — мёд🍯, што збіралі пчолы🐝 з кветак ліпы. Гэтак жа доўгі час называлі яны і сам месяц.
✔️Прынамсі, у выданнях Францыска Скарыны📖 ёсць форма липець. У перыяд фарміравання літаратурнай мовы (ХІХ ст.) найменне пад уплывам рускай мовы выцясняецца лацінскім июль. Аднак супрацоўнікі «Нашай Нівы»📰 аднавілі праславянскае ліпень, якое па сёння з'яўляецца нарматыўным для другога летняга месяца.
✔️Народныя назвы:
▶️бялец
▶️гразавíк
▶️навальнíчнік
▶️дажджавíк
▶️стрáднік
▶️косень
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
⬇️⬇️⬇️
🌻Жнівень
✔️На славянскіх землях у аснову назвы быў пакладзены вобраз сярпа — асноўнай прылады для жніва. Называлі тады месяц — серпень.
✔️Да нашых дзён захавалася гэтая назва ў мове ўкраінцаў — серпень, чэхаў — srpen, палякаў — sierpien. У беларускай мове да 20-х гг. ХХ ст. паралельна ўжываліся два назоўнікі — серпень і аўгуст. Цягам ХХ ст. беларускія слоўнікі пакінулі адзін — жнівень. Назву, якая нагадвае пра галоўную сялянскую працу гэтай парою — жніво🌾: «Хто ў жніўні гуляе, той зімой галадае».
✔️Як і іншыя назвы месяцаў, жнівень у народзе меў больш за пяць найменняў, якія таксама датычыліся ўраджаю:
▶️копень
▶️густар
▶️хлебасол
▶️серпень
▶️гароднік
▶️прыбярыха-прыпасіха
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску
✔️На славянскіх землях у аснову назвы быў пакладзены вобраз сярпа — асноўнай прылады для жніва. Называлі тады месяц — серпень.
✔️Да нашых дзён захавалася гэтая назва ў мове ўкраінцаў — серпень, чэхаў — srpen, палякаў — sierpien. У беларускай мове да 20-х гг. ХХ ст. паралельна ўжываліся два назоўнікі — серпень і аўгуст. Цягам ХХ ст. беларускія слоўнікі пакінулі адзін — жнівень. Назву, якая нагадвае пра галоўную сялянскую працу гэтай парою — жніво🌾: «Хто ў жніўні гуляе, той зімой галадае».
✔️Як і іншыя назвы месяцаў, жнівень у народзе меў больш за пяць найменняў, якія таксама датычыліся ўраджаю:
▶️копень
▶️густар
▶️хлебасол
▶️серпень
▶️гароднік
▶️прыбярыха-прыпасіха
#сш66 #не_маўчы_па-беларуску