І яшчэ ён дадаў, што яго стрымлівае факт, што гэта літаратура напісаная ў няволі, а ён піша на свабодзе. Літаратура гэта і ёсць свабода, дзе няма кайданаў, а ёсць бязмежная воля, дзе мары дасягаюць найдалейшых закуткоў сусвету, а друкаванае слова можа быць універсальным - зразумелым і эгалітарным для людзей з усяго свету. Бо кожны пісьменнік у сваіх кнігах заўсёды размаўляе з іншымі творцамі, з іх кнігамі, з мінулым і будучым. Пасрэдна і непасрэдна. Гэта ланцуг дыялогу і сансара свабоды. Можна было працягнуць размову, пытаючыся, ці не ёсць свабода пісаць (і даволі цікава пісаць) пра траўматычны досвед турэмнай рэчаіснасці, але не хацеў замінаць Альгерду. Ён і Юля падпісалі мне кнігі і я пайшоў шпацыраваць па розных пляцоўках Летуцені.

Неспадзявана сустрэў на пікніку старога таварыша Уладзя В., менскага анархіста і даследчыка гісторыі беларускіх дысідэнтаў і ЛГБТК+ супольнасьці. Спатыкаючы чарговых знаёмых, адчуваў па ўсяму парку прыемны водар Mary Jane.

Думаў, што можна было б пайсці на афтэрпаці, трошкі сацыялізацыі не зашкодзіла б. Аднак пасля выступу РСП (я не аматар) сентыментальна паслухаў апошнюю песню - нашую цудоўную калыханку (для мяне самую цёплую) ды падумаў, што пайду лепш дамоў. Усё, што хацеў зачарпнуць з пікніку - прыдбаў. І прыемна стомлены пацялёпкаўся да сваіх дзяўчукоў.

Ну і прыгадаў сваю чарговую спробу пісаць вершы па-беларуску. Часта ў паэзіі хапаешся за фразу і вакол яе нараджаецца верш. Так і з гэтай замалёўкай. Яе першы радок я калісьці пачуў у цягніку з Горадні да Варшавы ад вядомага беларускага журналіста, блогера, літаратара і чалавека вельмі творчага, з якім знаёмы з часоў ліцэя, Валеры Руселіка. Мы ехалі ў адным купэ і ён сказаў жонцы, якая нешта шукала: "Ты паглядзі ў сваё люстэрка...". Вось і я зазірнуў у сваё.

Ты паглядзі ў сваё люстэрка:
Там некалькі хвароб у камплекце,
Там дактарат і магістэрка,
І вершаў жменя ў канспекце.

Там боль і міліён пытанняў:
Куды далей і жыць навошта?
Жыццё ляціць без затрыманняў,
Не тое, што лісты Белпоштай.

Ты азірнісь - адна пустэча,
Адвечны смутак, нават зранку,
Сяброўкі-кнігі, браце-вечар,
Усмешкай чар каханай Янкі.

Гляджу праз прызму акуляраў,
Ружовых? Не, хутчэй празрыстых,
Крыніцу сноў, калодзеж мараў...
Паэт абраў свой шлях цярністы.

2017 г.

Сёння Дзмітрыю Дубоўскаму, асуджанаму да 18 гадоў пазбаўлення волі па справе "беларускіх анарха-партызан", споўнілася 39 год. Аб гэтым нагадалі АЧК і Права на паўстанне, адкуль я чэрпаю нерэгулярную інфармацыю аб ім і ягоных паплечніках.

З Дзімам мяне пазнаёміў наш агульны таварыш гадоў 10 таму. Памятаю, што было цёпла, але ліў дождж і мы сустрэліся пад адным з хмарачосаў вялікага горада. Я не ўяўляў, што знаёміцца буду акурат з таварышам, аб якім я столькі чуў. Калі я пабачыў, хто стаіць перад мною - вочы вылезлі на лоб ад здзіўлення.

Памятаю нашыя начныя размовы ў адным з партовых гарадоў аб анархіі, стратэгіях руху, кірунках дзейнасці, этычных нормах, рэвалюцыі... Тады я падкрэсліваў, што я не магу называцца рэвалюцыянерам. Анархістам так, але да рэвалюцыянера не дацягваю, ў адрозненні ад маіх суразмоўцаў.

Памятаю таксама, як сустракаў яго на кастылях з цікавай таварышкай-паэткай халодным летам ... года. Як рабілі піцы ды пяклі аладкі на кухне адной партызанскай кватэры, поўнай натхнёных барацьбой і з'яднаных самотнасцю халасцякоў. Менавіта Дзіма пазнаёміў мяне з творчасцю Цімура Муцураева. Памятаю, як я, тагачасны рамантык з пакалечаным лёсам, прасякнуўся песняй "Не зови"...

Дзіма сапраўдны рэвалюцыянер, які абраў шлях партызанскай барацьбы, нелегальных акцый, небяспечных падарожжаў. У часы гучнай "справы беларускіх анархістаў" (2010-2011) Дзіма скрываўся ў Маскве са сваім сябрам Ігарам Аліневічам. Пра здраду былога аднадумца Бураціна, правакацыю і затрыманне ў сталіцы РФ Ігар напісаў у сваёй, ужо класічнай, кнізе "Еду ў Магадан". Дзіму тады ўдалося збегчы. Пасля гэтага ён 10 гадоў жыў у падполлі, вандраваў па неаб'емнай Русі. Падаецца, што ён дабрўся нават да Байкала. А колькі разоў свабода вісела на валаску... І тады дапамагалі неабыякавыя людзі, карупцыя, ушытая ў расейскіх мянтоў, ці проста выпадковасць.

Пазней Дзіма жыў ва Украіне, у якой Еўрамайдан (як бы яго не крытыкавалі) адчыніў пэўныя магчымасці не толькі для адносна свабоднага жыцця без дакументаў, але і для лібертарнай дзейнасці. Думаю, многім цяжка ўявіць, як гэта фунцфянаваць з пастаянным адчуваннем асцярожнасці, са штодзённым думкамі і рухамі ў канспірацыі. Жыць падвойным ці патройным жыццём, працаваць, здымаць кватэры, быць у адносінах, заставацца анархістам. Не ведаю, ці я змог бы адолець такія выпрабаванні.

Часткова мой таварыш апісаў свой досвед у дзённіках. Гэта толькі наброскі, фрагменты, некаторыя скрышталізаваныя думкі. Шмат чаго ён распавядаў у размовах і ягонае прыгодніцкае жыццё павінна некалі стаць грамадскім набыткам. Такі досвед у сучаснай гісторыі Беларусі ўнікальны.

Год таму на пэўным анархісцкім мерапрыемстве адная з украінскіх актывістак, пабачыўшы цішотку, падышла да мяне і сказала, што ведае Дзіму яшчэ з Украіны і што ён файны таварыш.

Гэты верш я напісаў адносна нядаўна і нават адважыўся даслаць у анархісцкую суполку, якая яго апублікавала. Ён прысвечаны усім хлопцам з групы "Чорны сцяг".

Домой

Когда дворцы догорали,
И пепел почти остыл,
Остались люди из стали
И вместо песка тротил.
И на развалинах тюрем
Нежно цвели сады.
Товарищ, давай покурим,
Как после войны деды.
Ты знаешь, мне тоже жутко.
Бессилие цепенит.
Пока ты сидел на сутках,
Душой согревал гранит,
Мне трудно давались строки,
Я Хармса в себе отверг,
Потом полетели сроки,
Суровый октябрь, в четверг…
У нас на душе по гире,
У вас по двадцатке лет,
Подснежники шепчут о мире,
Крошится решёткой свет.
Тюремные школы… Блекнут
Знамёна на фоне мечт,
Домой собирайся, рекpут,
Шинель забирай да меч.
Война обнажила лики
И совесть пришла домой.
Наш дом – это плач Герники,
Их мир – это дно, помои…
Садили цветы восстаний,
И чад растили порой,
Вот так закалялись стали,
Ждём. Возвращайтесь домой.

2022 г.

Сёння другая гадавіна смерці майго сябра Жвіра. Гэты вядомы ў Беларусі антыфашыст загінуў са сваімі пабрацімамі, выконваючы вайсковае заданне на мяжы Украіны і Расіі. Віна за смерці ваяроў ляжыць на камандзірах ягонага падраздзялення, якія зрабілі недапушчальныя памылкі падчас планавання акцыі. Колькі такіх памылак робіцца штодня ў ЗСУ? Эх...

Са Жвірам я пазнаёміўся гадоў 15 таму на антыфашыстоўскім футбольным турніры ў Торуні. Тады з'ехалася шмат сяброў і таварышаў, у тым ліку з Беларусі. Памятаю, як калектыўна выбіралі назву для каманды і прыдумалі, што мы KGB (Каманда Гродна-Брэст). На жаль, да фіналу не дайшлі, але час бавілі файна. У турніры, сярод іншых, удзельнічаў нябожчык Дзіма Казлянка.

Сяброўства са Жвірам завязвалася паступова. Раней я больш кантактаваў з ягоным братам. Пра Жвіра ведаў ізноў жа па гучнай "справе беларускіх анархістаў". Тады яму ўдалося перайграць органы і назаўсёды пакінуць радзіму. Аднойчы ён прыехаў да нас у госці, яму трэба было недзе ўпісацца, і мы знайшлі агульную мову. Аказалася, што ў нас шмат сумежных тэм, знаёмых, думак. Ды і Егермайстар дапамог. Дзеля справядлівасці трэба падкрэсліць, што гэта быў вынятак, бо яго алкаголь не прывабліваў. Жвір больш спорт любіў і заўсёды быў у форме.

Аднойчы мы пайшлі на фест у альтэрнатыўную прастору ў нашым горадзе, і нейкія маладыя нацыкі кінулі светлашумавыя гранаты ўнутр. Гэта было даволі неспадзявана і мы думалі, што канцык "накрылі". Хаос, гук, дым. Памятаю, што Жвір не разгубіўся і адразу схапіў крэсла, каб адбівацца ад банья. Але яны хутка паўцякалі. З такім можна было і ў разведку ісці.

Жвір усё ніяк не мог дапісаць свой паліталагічны дыплом. Дадам, што ён вучыўся ў Польшчы па праграме Каліноўскага. Прасіў мяне, каб я пачытаў і падзяліўся заўвагамі, што паправіць і гд. Даслаў мне працу, але я так яе і не дачытаў. Шчыра кажучы, ён і сам неяк не спяшаўся яе скончыць. А пазней паўстанне ў Беларусі, вайна ва Украіне...

Неяк пасля падзей 2020 г. ён напісаў мне з запытаннем, ці ў мяне ёсць пад рукой партрэты беларускіх сілавікоў. Я акурат напісаў нядаўна артыкул пра падзеі ў Беларусі, які быў цікава праілюстраваны спайдэрграмай асоб, адказных за масавыя рэпрэсіі і тэрор супраць беларускага грамадства, і меў адпаведную падборку. Думаю, навошта яму яны? Аказалася, ён з таварышам на стрэльбішча хадзіў трэнавацца, ім патрэбны былі добрыя мішэні.

Іншая сітуацыя. Гатую сняданак, раблю салацік. Запраўляю аліўкавым алеем, пытаючыся яго, ці будзе окей. Ён такі: так, але ж трэба яшчэ смятаны дадаць. Але ж алей ёсць, адказваю. Ён: не, смятана не зашкодзіць і ў алею. І дадаў. Мне было вельмі смешна. Але паводле Жвіра, смятана - наша ўсё. Смятанай салат з алеем не папсуеш.

Пазней мы часцяком сустракаліся ў Варшаве. У вольны час хадзілі ў нейкія музеі, абедалі разам. Дыскутавалі, бо ў яго быў дапытлівы розум. Часам на ягоныя гістарычныя пытанні я не меў адказаў. Абмяркоўвалі разумныя кнігі, навіны, нейкія сардэчныя справы.

Быў момант, калі мы трошкі пасварыліся. Ён сімпатызаваў з лібертарнымі ідэямі, але ж анархістам сябе не называў. Яго цягнула ў антыімперскія, антыфашыстоўкія, больш сацыялдэмакратычныя матывы. Калі ў Вільні мела месца перапахаванне Кастуся Каліноўскага і паўстанцаў, ён паехаў на гэтае масавае мерапрыемства. Для яго гэта было вельмі істотна. Увогуле, Каліноўскі такая гістарычная постаць, якую выкарыстоўваюць усе палітычныя сілы. І правыя, і лібералы, і левыя. Для мяне, бясспрэчна, ён быў важнай фігурай. Рэвалюцыйны дэмакрат і паўстанец, які паплаціўся сваім жыццём, боручыся за волю і сацыяльную справядлівасць. Але ехаць на пахаванне на дзяржаўным узроўні я лічыў для себе непрыймальным. Хай гэтыя апазіцыянеры кічацца Яськам Гаспадаром з-пад Вільні, але хай не забываюць, што аўтар "Мужыцкай праўды" справу рабіў, а не балбатаў як большасць з іх. Праз некалькі месяцаў нашыя стасункі вярнуліся ў папярэдняе рэчышча.

Падарожжы ён любіў заўзята. Шмат дзе пабываў і на месцы не сядзеў. Гэта мяне з ім яднала. Занесла яго ажно ў Паднябесную, дзе ён жыў некаторы час. Жвіру вельмі лёгка даваліся мовы. Ён сам, ужо ў Польшчы, апроч польскай, авалодаў ангельскай, пазней нават выкладаў яе.

Нечакана я даведаўся, што ён ужо на вайне. У складзе палка Каліноўскага. Мы трошкі перапісываліся, абменьваліся фоткамі. Было зразумела, што для яго гэта сур'ёзная справа. У барацьбе з расейскай імперыяй ён бачыў шлях да вызвалення Беларусі, у тым ліку сваіх сяброў з вязніц. І заставаўся надзейным сябрам і ідэйным антыфашыстам да канца. Такім і пазастане ў нашай памяці.

No pasaran, Жвір!

зоркі застылі ў начы
дзеля каго ім палаць?
мары свае палічыў
кветку знайшоў папараць

колькі шляхетных ідэй
дэман вайны праглыне?
колькі сяброў і дзяцей
будзем вітаць у труне?

нашча нянавісць ямо
горыч імперый як чай
сябра*, ты скінуў ярмо
мы апранулі адчай

прайшоўшы шлях ваяра
колькі такіх сярод нас?
цябе абдымае зямля
ворагаў знішчыць Хімарс

новых герояў ня шмат
адно пустазелле ды пыл
смутак сяброў з-за крат
табе дасылаю, Жвір!

2023 г.

*У арыгінале тут імя Жвіра

Занесла мяне ажно на Рыўеру. Некалі ўжо прыходзілася бываць на Лігурыйскім моры ў Генуі (у якую я ўлюбіўся). Гэтым разам патрапіў у Ніцу. Дазволю сабе падязліцца некаторымі месцамі і гістарычным кантэкстам з імі звязанымі.

Заўсёды любіў у цікавых гарадах наведваць могілкі, дзе пахаваныя вядомыя (і не толькі) людзі. Могілкі даюць нейкую нестандарную прызму, праз якую можна паглядзець на гісторыю дадзенай мясцовасці. Прасякнуцца лёсамі: трагічнымі і гераічнымі; паглядзець зрэз падзей: знаменных і ганебных; падумаць аб вечным: асабістым і супольным.

У Ніцы знаходзяцца некалькі могілак. Самыя вядомыя - Шато. Яны распасцерліся на маляўнічым склоне, каля прыгожага парку на месцы сярэднявечнага замку. Адтуль адкрываюцца неверагодныя краявіды і на пляж з горадам, і на мора. Побач маленькія жыдоўскія могілкі.

Шато даволі прыгожыя, хоць амаль без дрэваў і ценю. Пад палячым сонцам цяжка вытрымаць. Сярод вядомых фігур там спачывае Гастон Леру. Вядомы французскі пісьменнік і журналіст, аўтар "Прывіда оперы". Леру падчас рэвалюцыі 1905-1907 гг. быў у Расейскай імперыі, адкуль дасылаў свае рэпартажы пра рэвалюцыйныя падзеі. Аднак мяне цікавіла асоба, якая не апісвала рэвалюцыю, а была адной з яе крыніц.

Аляксандр Герцэн. Чалавек вядомы, роданачальнік "расейскага сацыялізму", народніцтва, пісьменнік (хто ж не ведае "Хто вінаваты?", якое стала хадзячай назвай) і палітычны мысляр, вучоны, выдавец і выгнанец. Сябар Агарова, Бакуніна і Прудона, з якім выдаваў за свае грошы часопіс. А таксама польскага анархіста Эдмунда Хаецкага.

Герцэн - андызяржаўнік, мо і не такі радыкальны як Мішэль, аднак імкнуўся да нізавога федэратыўнага ладу. Ён верыў у сялянскую грамаду, навуку і прагрэс, адукацыю і самавызваленне. Вялікае значэнне надаваў сям'і і педагогіцы. Пражыў цікавае, але складанае жыццё. Асабістае не меньш трагічнае, чым палітычнае (бразільскія серыялы пазаздросцяць). Памер у Парыжы, але пахаваны побач жонкі ў Ніцы.

Стаяў на паслядоўных антыімперскіх пазіцыях. Быў сябрам Польшчы. Падтрымліваў самавызначэнне народаў, садзейнічаў паўстанню 1863-1864 гг. Крытыкаваў прыгнёт сялян у Беларусі і меў уплыў на беларускіх дзеячоў (напрыклад, на Францішка Багушэвіча).

Мяркую, што анархістам (i не толькі ім) варта не забывацца на думкі Герцэна і ягоны ўплыў на анархізм і рэвалюцыйны рух. Ёсць шмат вартасных кніг па тэме. Апроч прац і лістоў самога рэдактара "Колакала", для зацікаўленых раю прачытаць прынамсі два арыткулы: паэтычна-параўнаучы Пятра Рабава "Бакунин и Герцен", класічны Наталлі Пірумавай "Русский социализм" Герцена, а таксама зборнік Либерализм и социализм. Запад и Россия. К 200-летию со дня рождения А.И.Герцена (м.інш. з тэкстам Дзмітрыя Рублёва "Герцэн і Анархізм"). Тэксты добрыя і бросяць святло на некаторыя важныя справы.

Калі ўжо гаворка аб сялянскай грамадзе, то і верш на кшталт народных напеваў, з паўторамі і адсылкамі да сумнага і сакральнага.

Доброту и радость забывают довольно быстро,
А любовь и дружба выживают изрядно редко,
Доброта и радость - после ралли пустая канистра,
А любовь и дружба - после насморка лишь салфетка.

А борьба и ярость пролетают с годами бурно,
И коты-собаки всё становятся ближе-роднее,
А борьба и ярость - это пластика полная урна,
И коты-собыки - терапевты души Водолея.

А грехи-соблазны искушают собой регулярно,
И стихи-рифмовки никому не нужны подавно,
А грехи-соблазны словно мишка голодный полярный,
А стихи-рифмовки - шах католикам, мат православным.

Героизм и правда уживаются с миром тяжко,
Совесть и свобода на прилавке как-будто сладость,
Героизм и правда как последний глоток из фляжки,
Совесть и свобода помянут доброту и радость.

2017 г.

Недалёка ад Ніцы ёсць вёсачка Эз. Неверагодна прыгожая, на самай гары, як у дзіцячых казках ці фільмах пра мушкецёраў. Над ёй месціцца экзатычны сад з рознымі кактусамі, адкуль адкрываецца чароўны від на Лігурыйскае мора.

У Эзе ў свой час жыў Ніцшэ. Турысты прыяжджаюць паглядзець не толькі сад і вёску, але і прайсці камяністай сцежкай зверху да мора - Шляхам Ніцшэ. Менавіта там у пачатку 1880-х ён напісаў 3 частку сусветнавядомай працы "Так кажа Заратустра".

Нямецкі філосаф дагэтуль выклікае шмат пытанняў. Але ягоны ўплыў на сусветную культуры і, канешне, анархізм бясспрэчны. Крытыка дзяржавы, мяшчанства, хрысціянства, памяркоўнасці, адсутнасці волі, творчай стыхіі і коўзання па догмах і адвечнай слабасці... Інтэрпрэтацыя творай Ніцшэ - хаджэнне па тонкаму лёду.
Гэта гульні на вастрыі брытвы, абдыманне з полымем. Тут варта не скрочыць са свайго шляху, бо можна патрапіць у пятлю прыхільнасці суворага ды гаротнага індывідуалізму. Аднак ніцшэанства гэта не эгаізм, гэта блізкая да поглядаў Макса Штырнэра вера ў свядомую, адказную, моцную асобу. Так, гэта "радыкальны арыстакратызм", але з пачуццём доўгу і спробамі вырвацца з рабства паўсядзённасці, набрасываемай роўнасці, культуры рабства.

Эма Гольдман вельмі цаніла яго, называючы "паэтам, бунтаром" і "арыстакратам духа". У гэтым сэнсе, дадавала "чырвоная Эма", сапраўдныя анархісты ўсе былі "арыстакратамі".

Ніцшэ захапляліся Бенджамін Такер і Эміль Арман. Леў Талстой лічыў вар'ятам, а Альберт Камю і постструктуралісты (і шмат хто яшчэ) адчулі моцны уплыў творцы кнігі "Антыхрыст. Праклён хрысціянству".

Аб сувязі аўтара слоў "Бог умер" з анархізмам, сярод мноства прац, таксама можна даведацца ў новай дысертацыі Георгія Семіглазава. Напісана яна даволі даступна.

Сцежка ў Эз прыгожая, але не кожны яе адолее. Я са сваёй жыццёвай таварышкай пажартаваў, што Ніцшэ напэўна рабіў перапынкі, каб кожны дзень прайсці ўніз 800 метраў па знойных камянях і крутых сходах. Адкрываў бутэльку чырвонага, заядаў духмяным багетам і пераносіў натхнённыя словы ў свой сшытак. Але ж Фрыдрых не піў і да алкаголю ставіўся як да дурману рэлігіі. Яму у сваёй галаве хапала ўнутранных і знешніх, уяўныхых і яўных дэманаў і муз. Ён абагнаў сусвет, але не сябе.

Мне падабаецца паэтыцкі стыль Ніцшэ. Гульня вобразамі, вострая, метафарычгая мова, сарказм. Моцна выражаны экзыстэнцыяльны матыў. Шкада толькі, што гэты філосаф (і адначасова кампазітар) хваравіты быў, мучыўся ад меланхоліі і ментальных крызісаў. Трагічны Шыко дэкаданса.