📚 «تحول اجتماعی در ایرانِ قرون میانه ( ۱۳۲ تا ۶۲۸ هجری قمری) ؛ دیدگاه‌های تاریخ‌نگاری فارسی»

Social Change in Medieval Iran, 132–628 AH (750–1231 AD): The Perspectives of Persian Historiography

✏️ Maryam Kamali

https://t.iss.one/rasullib

نقش محبت اهل بیت در تحولات اجتماعیِ ایرانِ قرون میانه


✍🏼 کتاب «تحول اجتماعی در ایران قرون میانه ۱۳۲ تا ۶۲۸ هجری» با عنوان اصلی
Social Change in Medieval Iran, 132–628 AH (750–1231 AD): The Perspectives of Persian Historiography
اثر خانم مریم کمالی، پژوهشگر تاریخ اجتماعی ایران و استاد دانشگاه فرفیلد امریکا در سال ۲۰۲۳ میلادی توسط انتشارات دانشگاه آمستردام منتشر شده است.
پیش از این نیز‌ کتابی تقریباً با همین نام از نویسنده در ایران به چاپ رسیده است.

این کتاب در صدد آن‌ است تا با بهره‌گیری از نظریه ساخت‌یابی (Structuration Theory) آنتونی گیدنز و با تحلیل متون مهم تاریخ‌نگاریِ فارسی، روند تحولات اجتماعی ایران را از آغاز خلافت عباسی تا سقوط خوارزمشاهیان بررسی کند و می‌کوشد توضیح دهد که چگونه تعامل میان ساختار خلافت عباسی و عاملیت ایرانیان موجب دگرگونی عمیق اجتماعی و سیاسی در ایران شد.

آنچه که در این نوشتار بر آن تأکید می‌شود و از منظر نگارنده این سطور پر اهمیت بوده یکی‌ از مسائل و پرسش‌های مهم کتاب می‌باشد که به دنبال یافتن و تبیین نقش اهل‌بیت پیامبر (ص) و دلبستگی عاطفی و مذهبی ایرانیان به آنان در شکل‌گیری تحولات اجتماعی و سیاسی ایران است؛ موضوعی که نویسنده با تکیه بر شواهد تاریخی و تحلیل تایخ‌نگارانِ ایرانی به آن پاسخ می‌دهد.

🔹 نویسنده در نتیجه‌گیری خود، با استفاده از مفهوم "چرخه‌های تحول اجتماعی" (The circles of social change)، روند تحولات اجتماعی ایران را در سه مرحله اساسی توضیح می‌دهد:
مرحله نخست: مشارکت ایرانیان در ساختار خلافت عباسی
ایرانیان، به‌ویژه خراسانیان، در ابتدا به‌عنوان عاملان درون ساختار عباسی عمل کردند. عباسیان برای کسب مشروعیت از محبوبیت اهل‌بیت بهره بردند و با شعارهایی چون «الرضا من آل محمد» حمایت ایرانیان و شیعیان را جلب کردند. اما پس از تثبیت قدرت، همانند امویان به سرکوب ایرانیان و شیعیان پرداختند و این سرکوب بذر نارضایتی و شورش را پاشید.
مرحله دوم: ظهور سلسله‌های محلی ایرانی
شکاف‌های سیاسی عباسیان، به‌ویژه پس از اختلافات داخلی فرصتی ایجاد کرد تا سلسله‌های محلی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان شکل بگیرند. این سلسله‌ها در ظاهر وابسته به خلافت بودند، اما در عمل استقلال بیشتری یافتند و ساختار قدرت را تغییر دادند.
مرحله سوم: تثبیت سلسله‌های مستقل با مشروعیت فرهنگی و مذهبی
در این مرحله، مشروعیت فرهنگی و مذهبی نقش کلیدی داشت. علویان طبرستان سلسله‌ای شیعی در ایران را با تکیه بر محبوبیت اهل‌بیت تشکیل دادند و آل‌بویه نقطه عطفی مهم بودند که قدرت عباسیان را محدود کردند و برای نخستین‌بار شعائر شیعی مانند مراسم عاشورا را در بغداد رسمی ساختند.

🟢 نقش محبت اهل‌بیت و دل‌بستگی به آنان در تحولات اجتماعی
نویسنده کتاب تأکید می‌کند که بدون در نظر گرفتن دلبستگی عاطفی و مذهبی ایرانیان به اهل‌بیت پیامبر(ص)، فهم چرخه‌های تحول اجتماعی ایران امکان‌پذیر نیست. این دلبستگی از منظر وی دو کارکرد اساسی داشت:
مشروعیت فرهنگی برای سلسله‌های محلی و شیعی فراهم کرد و نیروی محرکه سیاسی قیام‌ها و شورش‌ها علیه خلافت عباسی را ایجاد نمود و استقلال سیاسی ایران را تسهیل کرد.
او به صراحت تاکید می‌کند که:

«چرخه‌های تحول اجتماعی در ایران قرون میانه بدون در نظر گرفتن دلبستگی عاطفی و مذهبی ایرانیان به اهل‌بیت قابل درک نیست. این دلبستگی هم مشروعیت فرهنگی و هم نیروی محرکه‌ای برای قیام‌های سیاسی و شکل‌گیری سلسله‌های مستقل فراهم کرد.»

🔹 تعامل ساختار و عاملیت
نویسنده در پایان، با تکیه بر نظریه ساخت‌یابی، نتیجه می‌گیرد که تحولات ایران محصول تعامل دوسویه ساختار و عاملیت بود.
ساختار خلافت عباسی فرصت‌های سیاسی و اجتماعی را فراهم آورد.
عاملیت ایرانیان و شیعیان این فرصت‌ها را به تغییرات بنیادین اجتماعی و سیاسی تبدیل کرد.



پی‌نوشت: همان‌گونه که بیان شد، پیش از این کتاب فوق با نام " تغییرات اجتماعی در ایران از نگاه مورخان پارسی‌نویس"، در ایران به چاپ رسیده و نقدهایی بر آن منتشر شده است‌. (+)

https://t.iss.one/rasullib

رضوان خدا بر مرحوم سید هاشم بحرانی با این سلیقه در نام‌گذاری کتاب !

https://t.iss.one/rasullib

✔️ سندی کهن دالّ بر شهرت زیارت اربعین نزد امامیه

کتاب «العَلَمُ المَشهور في فَوائِدِ فَضلِ الأيّامِ وَالشُّهورِ» تألیف عالم برجسته‌ی اهل سنّت در قرن ششم و هفتم هجری قمری، ابو الخطّاب ابن دحیه کلبی (ت ٦٣٣ هـ )برای نخستین بار سال 2020 در مغرب در سه مجلد به چاپ رسیده است. موضوع کتاب در رابطه با وجه تسمیه، فضائل و ویژگی‎های ماه‌های سال و برخی اتفاقات مهمی است که در آنها رخ داده است. مؤلّف ابتدا از بیان ویژگی‌های ماه محرّم شروع کرده و به ماه ذی الحجّة ختم نموده است.
مؤلف در باب ماه محرّم در مجلد اوّل از صفحه ۲۰۱ به مقدار حدودا ۲۰ صفحه به مقتل الحسین علیه السلام پرداخته است. وی در ضمن بیان مقتل و حوادث پس از آن عباراتی بلیغ و البته جانسوز در مظلومیت اهل‌بیت دارد، که از میان آنها عبارتی جانسوز درباره اسارت آل الله در شام نوشته‌ است.

از گزارشات مهم نویسنده در این بخش، اشاره‌ی او به شهرت زیارت اربعین نزد امامیه است:

"در کتب امامیه خوانده‌ام که سر مطهر پس از چهل روز از شهادت به بدن ملحق شد و این روز چهلم روزی معروف و مشهور نزد امامیه می باشد و زیارت حسین بن علی در این روز را زیارت اربعین می‌نامند."

وَقَرأتُ في كُتُبِ الإمامِيّةِ: أنّ الرَّأسَ أُعيدَ إلى الجُثَّة بكربَلاء بَعدَ أربَعينَ يَوماً مِنَ المَقتَلِ، يومٌ معروفٌ عِندَ الإمامِيَّة يُسَمّونَ الزِّيارَةَ فيه زِيارَةَ الأربعينَ

📖 العَلَم المشهور، ١/٢١٥

این کتاب را پس از مدت مدیدی انتظار دو سال پیش در یکی از زیرزمین‌های استانبول خریداری کردیم.

@kashani1395

🇦🇪 کتاب فوق اخیرا از امارات به کتابخانه رسیده است:
📗 " إظهار المنّة على المُبشَّرين بالجنّة " اثر عالم مغربی‌تبار قرن یازدهم هجری أبو سالم عبد الله العياشي (۱۰۹۰ هـ)

🔸هرچند عنوان کتاب شاید موهِمِ این باشد که به حدیث مجعول "عشرة مبشّرة بالجنة" اشاره دارد و درباره‌ آنان است، ولی مؤلّف در این کتاب علاوه بر آن ده نفر، فضائل دیگر صحابه و ازواج پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم را نیز جمع‌آوری کرده است.
کتاب مملوّ از احادیث جعلی است در فضل صحابه؛ حتی جعلیاتی در فضل صحابه و خلفا که بزرگان از محدثان عامه نیز اعتراف به کذب آن کرده‌اند.

😐اما تأسف‌بار اینکه محققان کتاب در مقدمه‌ی تحقیق _ بخش مؤاخَذات بر کتاب (یعنی: اشکالات بر کتاب) ، یکی از اشکالات کتاب را نقل احادیث ضعیف و جعلی توسط مؤلّف برشمرده‌اند، سپس به عنوان مثال، چهار حدیث را ذکر کرده‌اند که از قضا هر چهار حدیث از فضائل امیر المؤمنین علیه‌السلام است !!! و اتفاقا هر چهار حدیث بهره از واقعیت دارند.

😏 حقیقتاً این مُدل دیگر برایمان جدید بود!
کاش محققان کتاب بهره‌ای از حیا می‌داشتند و حداقل یکی از اخبار مزوّره و مکذوبه‌ای که مؤلّف در فضل خلفا یا سایر صحابه نقل کرده و بزرگان عامه تصریح و اعتراف به کذب آن کرده‌اند را هم به عنوان مثال در مؤاخَذات كتاب ذکر می‌کردند، نه اینکه همه چهار مثال را به اخبار فضائل امیر المؤمنين علیه‌السلام اختصاص بدهند!
این چه حقد و کینه‌ایست که تمامی ندارد؟!

👌گفتنی است برای همان حدیث "النظر إلى وجه علي عبادة" که به عنوان مثال اول ذکر کرده‌اند، محدّث معاصر و برجسته عامه "عبد العزيز الغماري(۱۴۱۸ هـ)"، یک رساله مستقل با عنوان "الإفادة بطرق حديث النظر إلي علي عبادة" نگاشته و از معتبر بودن آن دفاع کرده است.

🔷 حقیقتا این مدل در نوع خود جدید و جالب بود!
در طول تاریخ حدیث چه بلاهایی که سر اخبار فضائل مولا که نیاورده‌اند! از اتهام راویان فضائل حضرت به بدعت و تشیع گرفته تا منکَر المتن خواندن احادیث فضائل حضرت به بهانه‌های واهی البته با ژستِ عالمانه!
این‌ها همه غیر از ضرب و شتم و قتل راویانی است که فضائل مولا را نقل کرده‌اند...
و بعد اللتيا والتي و آن همه بلاهای علمی و غیر علمی بر سر راویان، به راحتی فضائل حضرت را به زعم خود پالایش می‌کنند و از مهمترین رسالت‌هایشان امروزه این است که کتب حدیث و فضائل را به بهترین شکل چاپ کنند تا در پاورقی آن بنویسند: "فلان حدیث فضیلت علی: موضوع، كذب ، منكر و ..."

يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ

https://t.iss.one/rasullib