معرفی و مروری کوتاه بر کتاب فوق در پیوند زیر:
https://t.iss.one/rasullib/846

یادداشت و مروری کوتاه بر این کتابِ تازه‌ انتشاریافته و مهم در فرسته پایین

با سپاس و ارج‌گزاریِ بی‌کران، از دوستِ گران‌مایه و بزرگواری که به مهرِ بی‌دریغ و از سرِ اخلاص و ارادت به اهل بیت عصمت و طهارت، در فراهم‌آوری این آثار یاری‌رسان ما بودند و هستند.

https://t.iss.one/rasullib

معرفی دو اثر کلامیِ امامیِ کمترشناخته‌شده از دوره ایلخانی در کتاب تازه‌ منتشرشده
«Imāmī Thought in Iran during the Ilkhanid Period»
(اندیشه امامیه در ایران در دوره ایلخانی: خاندان حمصی رازی)


✍🏼 در کتاب جدید
Imāmī Thought in Iran during the Ilkhanid Period
(اندیشه امامی در ایران در دوره ایلخانی)
که به‌عنوان جلد پنجم از مجموعه «اسلام شیعی؛ متون و مطالعات» و به کوشش حسن انصاری و زابینه اشمیتکه و با همکاری حمید عطایی نظری تدوین شده، دو اثر کلامی برجسته کمترشناخته‌شده با هویتی روشن، ساختاری عقلانی و پیوندی نسلی معرفی گردیده‌اند که نقشی مهم در مطالعه تاریخ کلام شیعی در عصر ایلخانان ایفا می‌کنند.
این دو اثر عبارت‌اند از: «مشكاة الیقین فی أصول الدین» تألیف جمال‌الدین علی‌بن محمود الحِمصی الرازی و «کشف المعاقد فی شرح قواعد العقائد» از تاج‌الدین محمود‌بن علی‌بن محمود الحِمصی الرازی، فرزند او.
در این میان، رساله «مشكاة الیقین فی أصول الدین» در همین کتاب به‌صورت انتقادی تصحیح و ارائه شده است.

🔹شاید بتوان گفت در سده هشتم هجری، در بستری خاص، تعاملی فعال میان مکتب امامی، کلام معتزلی به‌ویژه جریان بهشمی از معتزله (ابوهاشم جبائی) و جریان‌های فلسفی شکل گرفت. این کتاب با معرفی و تحلیل آثار و نسخه‌های برجای‌مانده، اطلاعات ارزشمندی از رواج و اهمیت این آثار ارائه می‌دهد و تلاشی است جدی و ستودنی در راستای بازسازی بخشی از سنت عقلانی و اندیشگی شیعه.


🔸یکی از شخصیت‌های محوریِ این کتاب ارزشمند، جمال‌الدین علی‌بن محمود الحِمصی الرازی (۶۵۳–۷۱۳ق) است؛ از متکلمان برجسته امامی در دوره ایلخانی، که متعلق به خاندان الحِمصی بود. این خاندان اصالتاً از شهر حمص بودند و پیش از او در ری ساکن شدند. او در آثارش کوشیده است تا آموزه‌های امامیه را در چارچوب روش عقلانی به ویژه بر پایه دیدگاه‌های بهشمیان معتزلی سامان دهد.
اثر معرفی‌شده از او همان‌گونه که در بالا اشاره شد «مشكاة الیقین فی أصول الدین» نام دارد؛ رساله‌ای کلامی و موجز که به‌صراحت به مذهب امامیه تعلق دارد. این رساله در شش بخش تنظیم شده و شامل مباحث اثبات خدا، صفات، عدل، نبوت، امامت و معاد است. نویسنده در بیان آموزه‌های امامیه، از مفاهیم معتزلی و گاه فلسفی بهره گرفته است.
نسخه منحصربه‌فرد و شناخته‌شده این اثر در کتابخانه ملی ملک به شماره ۱۰۹۹ نگهداری می‌شود و در حدود سال ۱۱۰۰ق توسط شمس‌الدین محمدبن محمد امین کتابت شده است.
همچنین، اثری از این رساله در قالب یک فهرست نسخ در آغاز نسخه‌ای ترکیبی به شماره Carullah 554 در کتابخانه استانبول آمده که نشان می‌دهد این اثر در قرن نهم هجری در محافل فرقه‌ای و گاه غیرشیعی شناخته‌شده و در جریان بوده است.


🔹نویسنده و متفکرِ دیگرِ مورد توجه در این کتاب، تاج‌الدین محمودبن علی بن محمود الحِمصی الرازی (معروف به «التاج الرازی»، زنده تا حداقل ۷۴۸ق) است؛ فرزند جمال‌الدین علی و نماینده نسل دوم این خاندان علمی در قرن هشتم هجری می‌باشد. وی برخلاف پدر که اثری موجز و شاید متأثر از کلام بهشمی نگاشت، التاج الرازی به نگارش آثاری گسترده با گرایش آموزشی، تحلیلی و فلسفی پرداخت. او ضمن بهره‌گیری از سنت خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی و ابن‌سینا، گاه دیدگاهی انتقادی نسبت به شروح متداول اختیار می‌کند.
اثر کلامی او «کشف المعاقد فی شرح قواعد العقائد»، که از آن سخن‌ گفته شد، شرحی تحلیلی و مفصل بر «قواعد العقائد» خواجه نصیرالدین طوسی است. این اثر را می‌توان نشانه‌ای از بلوغ کلام مدرسی امامیه است که در آن متکلم با بهره از منطق و فلسفه، به تبیین و دفاع از اصول اعتقادی می‌پردازد. نسخه اصلی و مورد اعتماد این شرح در کتابخانه دولتی برلین، به شماره Wetzstein 1527 نگهداری می‌شود. در این نسخه، برگه‌های آغازین (۱–۱۲) به خط خود مؤلف (هولوگراف) است و مطابق یادداشت موجود، در سال ۷۲۹ق در سلطانیه نگاشته شده و سپس نسخه‌ای دوم از آن در سال ۷۴۰ق در تبریز کتابت و سرانجام در ۷۴۸ق به ارتنا/ارطنا (ژنرالی از تبار اویغور که در خدمت ایلخانان بود و پس از مرگ آخرین ایلخان، ابوسعید و فروپاشی متعاقب حکومت ایلخانی، حاکمیت بخش‌های مهمی از آسیای صغیر مرکزی را به‌دست گرفت) اهدا شده است.

🔸در پایان شاید بتوان گفت که این دو اثر نماینده دو رویکرد مکمل در سنت کلامی امامیه در دوره ایلخانی‌اند: یکی رویکردی مختصر، عقل‌گرایانه و جدلی (مشكاة الیقین)، و دیگری تحلیلی، مدرسی و تفصیلی (کشف المعاقد). تفاوت روش‌شناسی آن‌ها در عین اتصال نسلی، بازتابی از تحولی فکری است که طی آن کلام امامی از سنت معتزلی-شیعی به ساختار تحلیلی و مدرسی‌تری می‌رسد. این آثار برای مطالعه روند تطور کلام امامیه، بررسی پیوندهای آن با فلسفه اسلامی، و تحلیل سنت نسخه‌پردازی امامیه منابعی اصیل و قابل استناد به شمار می‌آیند که سخنان ناگفته‌ای دارند.
https://t.iss.one/rasullib

"طَلائِع بن رُزّیک" (۴۹۵ - ۵۵۶ ه‍ـ) ملقّب به ملک صالح ، شاعر و وزیر امامی حکومت فاطمیان بود. دیوان وی در سال ۱۹۵۸م به جمع‌آوری احمد احمد بدوي در قاهره و در سال ۱۹۶۴م با تحقیق مرحوم محمدهادی امینی در نجف چاپ شده است. لازم به ذکر است در چاپ بدوي اشعارِ اهل‌ِبیتیِ شاعر موجود نیست.

"طلائع" قصیده‌ای در مدح و مرثیه‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام بر وزن و قافیه تائیه‌ی دعبل خزاعی (۲۴۵ ه‍ـ) سروده که در تحقیق مرحوم محمدهادی امینی این قصیده دارای ۳۹ بیت است.
📖 ديوان طلائع بن رزيك، (ت الأميني)، ص ۶۶ _ ۶۸

این در حالی است که أبو المظفّر محمّد بن عمر بن شاهنشاه، الملك المنصور الأيوبي (۶۱۷ ه‍ـ) در کتاب " أخبار الملوك ونزهة المالك والمملوك في طبقات الشعراء" در بخش شرح حال "طلائع" همان تائیه را نقل کرده، ولی حاوی ۶۹ بیت است.

📖 أخبار الملوك ونزهة المالك والمملوك في طبقات الشعراء، ص ۳۴۵ _ ۳۵۱

از باب تبرّک به بیتی از این قصیده در مدح مولا صلوات‌الله‌علیه می‌پردازیم؛ از میان ابیاتی که در "أخبار الملوك" نقل شده و دیوانِ چاپی فاقد آن بوده، این بیت است :

هُوَ السّابِقُ الهادي إلَى الحَقِّ لَم يَكُن
لِيَــســجُدَ لِلــعُــزّى وَلا لِــمَــنــاةِ

علی علیه‌السلام سابقه‌دار در اسلام و هدایت‌کننده به راه حق است؛ کسی که [بر خلاف دیگران] هیچ‌گاه به بُت عزّی و منات سجده نکرده است.
📖 أخبار الملوك ونزهة المالك والمملوك في طبقات الشعراء، ۳۴۶_۳۴۷

همین شاعر در قصیده‌ای لامیه در اعتراض به قیاس میان مولا و برخی غاصبان خلافت، در همین مضمون، زیبا سروده است:

كَم بَينَ مَن فِي الصَّلاةِ مُعتَكِفٌ
وَعــاكِــفٍ عُمــرَه عَلــى هُــبَلِ

چه قدر فرق است میان کسی که دائم در نماز و عبادت برای خداوند یکتا بود و کسی که عمرش به عبادت هُبل گذشت!
📖 ديوان طلائع، ص ١٢٣

بیان این نوع فضیلت آن‌قدر دارای اهمیت بوده که آخرین جملات سیّد الشهدا در روز عاشورا، مدح امیرالمؤمنین علیهماالسلام بوده و در ضمن آن مدایح به این فضیلتِ سلبی تصریح فرمودند:

عَبَــدَ اللهَ غُــلاماً يافِــعاً
وَقُرَيشٌ يَعبُدونَ الوَثَنَين

يَعبُدونَ اللّاتَ وَالعُزّى مَعاً
وعَــلِيٌّ كانَ صَــلَّى القِبلَتَين

نوجوان بود که تنها خداوند یکتا را پرستيد در حالى كه قريش، دو بت را پرستش مى‌كردند. آنها لات و عُزّی را پرستش مى‌كردند، در حالى كه على عليه‌السلام ، به سوى دو قبله(بيت المقدّس و كعبه) نماز مى‌گزارد.
📖 بحار الأنوار ، ۴۵/۴۸ ؛ مناقب آل أبي طالب(ط المكتبة الحيدرية) ، ٣/۲۳۴


در واقع این روش ترویج شخصیت امیر المؤمنين علیه‌السلام و دفاع از آن، آموزه‌ای بوده که علما و شعرای شیعه در طول تاریخ از ائمه هدی علیهم‌صلوات‌الله فرا گرفته‌اند.

@kashani1395