Kardigan

Odatda yoqasiz, boʻyi uzun, choʻntakli kamzul. Oʻzbek tili lugʻatlariga kirmagan bu soʻz jonli tilda faol ishlatiladi. Uning kelib chiqishini ingliz generali Jeyms Bradnell Kardigan (1797–1868) nomi bilan bogʻlashadi.

Yoqasi xuddi yaktaknikiga oʻxshash baliqchilar kiyimi olis XI asrda ham boʻlgan. Deyarli sakkiz asr davomida uni oddiy fransuzlar va britaniyaliklar kiygan. Biroq XIX asrga kelib u hozirgi nomi bilan atala boshlagan. Did bilan kiyinishni xush koʻradigan qoʻmondon Jeyms Kardigan bu kiyimni kiyishni oʻz qoʻshinida ommalashtiradi. Issiq tutadigan, mundir ostidan deyarli koʻrinmaydigan, formani “buzib” qoʻymaydigan ushbu kamzulga askarlar general Kardigan nomini beradi. Shunday qilib, bu soʻz 1868-yildan isteʼmolga kiradi.

Keyinchalik kardiganning turli fasonlari ishlab chiqiladi va u butun dunyoda shuhrat qozonadi.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Bitta soʻzga aylansa, qoʻshib yoziladi

Arab tilidagi al- artikli qatnashgan birikmalar imlosi haqida oldinroq toʻxtalgan edim. Ularning ikki xil imlosi qabul qilingan:

“Hayratul abror”, “Asosul balogʻa”, “Lisonut tayr” ✅
“Hayrat ul-abror”, “Asos ul-balogʻa”, “Lison ut-tayr” ✅

❗️ Lekin arabcha izofalar oʻzbek tilida bitta soʻz sifatida qoʻllansa, ular hech bir chiziqchasiz, qoʻshib yoziladi: dorilfunun, dorilamon, dorulfano, shayxulislom, laylatulqadr, Abdulaziz, Nuriddin.

📌 Demak:

Dasturilamal, shayxulislom ✅

Dasturil-amal, dasturil amal, dastur il-amal, shayxul-islom, shayxul islom, shayx ul-islom ❌

@oriftolib

Mavzoley

Qabr ustiga ishlangan mahobatli, ulugʻvor yodgorlik; maqbara. Hozirgi tilda kam ishlatiladi.

Uning ildizi yunoncha Mausoleion soʻziga borib taqaladi. Miloddan oldingi IV asrda Kichik Osiyoda Kariya shohi Mavsol uchun qurilgan mashhur maqbara nomidan olingan. Uning qabri hozirgi Turkiya hududidagi Halikarnas shahrida boʻlgan. Bu shahar oʻrnida Bodrum shahri qad koʻtargan.

Mavzoley soʻzi ommalashishiga Mavsol maqbarasining oʻta mahobatli va hashamdorligi sabab boʻlgan. U “qadimgi dunyoning yetti moʻjizasi” qatoriga ham kiritilgan.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Mansarda

Bino chordogʻidagi xona, boloxonaning bir turi. Fransuz meʼmori Fransua Mansar (1598–1666) sharafiga nomlangan. Mansar 1630-yili tom ostidagi chordoqdan yashash va xoʻjalik maqsadlarida foydalanishni oʻylab topgan. “Nozik boʻlmagan” mehmonlar uchun moʻljallangan chordoq-xona Parijda tez fursatda dovruq qozongan.

Parij hukumati bir necha qavatli uylarning egalaridan qoʻshimcha soliq undirgan, biroq chordoq alohida qavat hisoblanmagan. Ustiga ustak arzon ham boʻlgan mansarda urfga kirgan.

Hozir mansarda loyihasi koʻpincha bir qavatli xususiy turarjoy va dala hovli binolari qurilishida qoʻllanadi.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Metsenat

Ilm-fan va sanʼat rivojiga shaxsiy mablagʻlari hisobidan begʻaraz hissa qoʻshuvchi shaxs. Oʻzbek tilida bu soʻz homiy, otaliqqa olish kabi iboralar bilan ifoda etiladi. Biroq soʻnggi paytlarda metsenat soʻzini qoʻllash ham birmuncha ommalashdi.

Miloddan oldingi I asrda yashagan Gay Metsenat ismidan kelib chiqqan. U Rim imperatori Oktavian Avgustning yaqin kishisi boʻlgan, uning muhim siyosiy, diplomatik va shaxsiy topshiriqlarini bajargan. Metsenat ilm-fan, sanʼat va adabiyot sohasi vakillariga homiylik qilgan.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Koʻcha nomlari va uy raqamlari qanday yoziladi?

Koʻcha nomlari tarkibida atoqli ot yoki turdosh ot qatnashganidan qatʼi nazar, bosh harfda va qoʻshtirnoqsiz yoziladi:

Abdulla Qodiriy koʻchasi, Mustaqillik shohkoʻchasi, Navroʻz koʻchasi, Uylanish koʻchasi.

Koʻcha nomidagi turdosh ot birdan ortiq soʻzdan iborat boʻlsa, faqat birinchi soʻz bosh harfda yoziladi:

Sharq tongi koʻchasi, Bahor nafasi koʻchasi, Buyuk ipak yoʻli koʻchasi.

Oddiy uy raqamlarini yozishda muammo yoʻq: 14-uy, 30-uy kabi. Lekin qoʻshimcha harfiy belgiga ega raqamlarni yozishda chalkashliklar bor. Mantiqqa koʻra, raqamdan keyin kichik harf bilan yozgan toʻgʻri, joy ham tashlamaslik kerak: 14a-uy, 30b-uy kabi. Nega bu shakl toʻgʻri? Chunki harf bir xil raqamli ikki uyni farqlash uchun qoʻshilyapti xolos. Belgini bosh harfda yozishga ham, qoʻshtirnoqqa olishga ham ehtiyoj yoʻq.

Lekin amaliyotda 14A-uy, 14-A, 14-“A” uy kabi variantlar ham uchrab turadi. Birinchisiga chidasa boʻladi. Koʻzga yaxshi tashlanishi uchun bosh harf bilan yozilyapti deyish mumkin. Lekin ikkinchisi xato. Chunki -inchi qoʻshimchasini ifodalaydigan chiziqcha uy soʻzidan oldin qoʻyilishi kerak. Axir raqam va harf uyning tartibini ifodalayapti-ku. Qoʻshtirnoqqa ham hojat yoʻq.

❗️ Bunday qoida “Toshkent shahrida joylashgan shaxsiy va koʻp qavatli uy-joylar, maʼmuriy, madaniy va maishiy binolarni tartibli raqamlash va koʻcha koʻrsatkichlarini oʻrnatish tartibi”da ham belgilab qoʻyilgan ekan. Toʻgʻri, faqat Toshkent shahri uchun, lekin boshqa hududlarga ham tatbiq qilsa boʻladi:

Koʻcha yoʻnalishidagi uy-joy va maʼmuriy binolar oraligʻida paydo boʻlgan yangi inshootga yondosh binoning tartib raqamidan kelib chiqib, misol tariqasida 1a, 1b, 1v, 1g shaklda harflanadi yoki 1/1, 1/2, 1/3,1/4 koʻrinishda droblanadi.

📌 Demak:

Abdulla Qodiriy koʻchasi, Mustaqillik shohkoʻchasi, 1a-uy ✅

“Abdulla Qodiriy” koʻchasi, “Mustaqillik” shohkoʻchasi, “Mustaqillik” shoh koʻchasi, 1-A uy, 1-“A” uy ❌

Mavzu aloqador:
👉 Manzil qanday yoziladi?
👉 MFY va QFYlar nomi qanday yozilishi kerak?
👉 Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi

@oriftolib

​Sinflar nomi qanday yoziladi?

Baʼzi holatlar imlo va punktuatsiya qoidalarida aniq koʻrsatilmagan, lekin shakllangan tartib va odatlarga koʻra yoziladi. Buni al- artikli imlosida koʻrgan edik.

Sinflar nomini yozishda ham shakllangan odatga amal qilinadi. Aksariyat holatlarda bir maktabda bitta sinf kamida ikkita yoki undan koʻp boʻladi. Farqlash uchun A, B, D, E kabi harflar bilan sinflar alifbo tartibida qoʻshimcha nomlanadi:

1-“A” sinf, 2-“B” sinf, 10-“D” sinf, 11-“G” sinf.

Nomning soʻz bilan oʻqilishi:

Birinchi “A” sinf, ikkinchi “B” sinf, oʻninchi “D” sinf, oʻn birinchi “G” sinf.

Taʼlim oʻzbek tilida olib boriladigan maktablarda oʻqitish toʻliq lotin alifbosi asosida olib boriladi. Shu sababli sinflarni nomlashda ham lotincha harflardan foydalaniladi.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, sinflarning nomlanishi uylarni raqamlashdan farq qiladi. Shunaqa tartib shakllangan.

Bunday yozilishiga boshqa bir asoscha ham bor. Imlo qoidalari ichida berilgan misolda xuddi shu usul qoʻllangan: 5-“A” sinf, V “V” guruh.

Sinflar nomi odatda rim raqamlari bilan yozilmaydi.

Xilmaxillik va chalkashliklarga yoʻl qoʻymaslik uchun bitta uslub tanlangani maʼqul.

📌 Demak:

3-“B” sinf, 4-“D” sinf, 8-“E” sinf, 9-“F” sinf ✅
3-B sinf, 4D-sinf, 8 “E” sinf, 9”F”-sinf ❌

@oriftolib

Kvazarlar nima?

Savol:
Oʻtkir Hoshimovning “Kvazarlar” nomli asari bor. Shuning lugʻaviy maʼnosi nima?

Javob:
Bu atama inglizcha quasar soʻzidan olingan, u esa quasi-stellar soʻzlaridan yasalgan boʻlib, yulduzga oʻxshash degan maʼnoni anglatadi.

Kichik kvazar blazar deyiladi.

Milliy ensiklopediyaga koʻra, kvazarlar burchak oʻlchamlari juda kichik kosmik obyektlardir. Galaktikamizdan ancha uzoqda joylashgan kuchli nurlanish manbai boʻlib, optik diapazonda xira yulduzsimon koʻrinishga ega. Ilk bor 1960-yili radionurlanish manbai sifatida topilgan.

Kvazarlar galaktikadagi eng yorqin jismlardan biridir. Shu sababli ularni koinot mayoqlari deb ham atashadi. 2019-yili eng yirik kvazarlardan biri aniqlangan. Uning yorugʻligi 600 trillion quyoshga teng deb baholangan. Soʻnggi maʼlumotlarga koʻra, milliondan ortiq kvazar aniqlangan.

🧐 Suratda NGC 4319 galaktikasi va Markarian 205 kvazari.

#Soʻragan_edingiz

@oriftolib

Rizamat

Oʻrtapishar mahalliy xoʻraki va mayizbop uzum navi. Milliy ensiklopediyaga koʻra, Shreder nomidagi ilmiy-tadqiqot institutining Samarqand filialida Kattaqoʻrgʻon va Parkent uzum navlarini chatishtirib chiqarilgan.

Garchi chatishtirish ishlarini K. Smirnov va A. Gerasimova bajargan boʻlsa-da, uzum naviga mashhur bogʻbon Rizamat Musamuhamedov (1881–1979) nomi berilgan. Bu kishi tokchilik boʻyicha yirik mutaxassis boʻlgan. Rizamat Musamuhamedov rahbarligida Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda 3250 gektar namunali bogʻ va tokzorlar barpo etilgan. Agronom “Tokchilik boʻyicha qoʻllanma” (1939), “Moʻl uzum hosili yetishtirishdagi tajribalarim” (1959) kabi kitoblar yozgan.

Rizamat uzumi Oʻzbekiston va Tojikistonda mashhur.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib