​ХИСЛАТ

Aрабчадан олинган, аслиятда сифат, хосса, хусусият маъноларига эга. Ўзбек тилида киши ёки нарсанинг муҳим ижобий белгиси; сифати; хусусият, фазилат маъноларида қўлланади.

Яхши хислат – гўзал фазилат.
Мақол.

Ҳар фаслнинг ўз хислати бор,
Ҳар фаслнинг ўз фазилати,
Кумуш қишдан, зумрад баҳордан
Қолишмайди кузнинг зийнати.
Уйғун.

@oriftolib

Бунақа ёрлиқларни ким тайёрлаб беради, билмадим-у, лекин саводда анча-мунча муаммо бор.

Бор-йўғи учта сўз тўғри ёзилган. Хитойда сўзи ҳам тўғри ёзилган бўлса керак, аммо қоғоз йиртилгани учун аниқ эмас.

Қуйида шу матннинг тўғриланган варианти бериляпти. Мабодо эгасига етиб борса, янги ёрлиқларда фойдаланар.

Ўзбекистон учун ишлаб чиқарилган патнис.
Зангламайдиган металлдан тайёрланган.
Хитойда ишлаб чиқарилган.

Oʻzbekiston uchun ishlab chiqarilgan patnis.
Zanglamaydigan metalldan tayyorlangan.
Xitoyda ishlab chiqarilgan.


* Расм обуначилардан.

@oriftolib

​Шамол ва синонимлари

Шамол арабчадан олинган, аслиятда шимолий шамол, совуқ шамол маъноларини англатади. Ўзбек тилида ҳаво ҳаракатини, табиат ҳодисасини билдиради. Синонимлар орасида бош сўз шу, асосан ундан фойдаланилади.

Шабада форсчадан. Кечаси, кечқурун маъноларини англатадиган шаб ва шамол маъносидаги бод сўзларидан ясалган, аслиятда кечки ёқимли шамол маъносини англатади. Ўзбекчада енгил, майин шамол маъносида қўлланади.

Ел – туркийча сўз, елмоқ, елкан сўзлари шу ўзакдан.

Насим арабчадан, аслиятда майин шабада, сабо маъносида қўлланади. Ўзбекчада ҳам енгил, ёқимли шамол маъносини беради.

Сабо арабчада шарқий шамол ва ёшлик маъноларини англатади. Ўзбекчада эрталабки майин, ёқимли шабадани билдиради.

Бод форсчада ҳаво оқими, шамол маъноларига эга. Ўзбекчада ҳам шамол, ел маъносида. Китобий тилда қўлланади.

@oriftolib

​Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?

Таркибида рух сўзи бор исмлар энг кўп хато ёзиладиган исмлардан.

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух каби исмларда рух ўрнига руҳ деб ёзилишининг энг асосий сабабларидан бири шу исмлар таркибидаги рух сўзи ҳозирги ўзбек тилида деярли ишлатилмаслигидир. У форс тилидан кирган бўлиб, аслиятда юз, бет ва ёноқ маънолари билдиради. Эски ўзбек тилида кишининг юзи маъноси қўлланган:

Лабларинг остидаги холингдин айлансун қулинг,
Лоладек гул-гул рухи олингдин айлансун қулинг.
Фурқат.

Юқоридаги байтда қўлланган рухи ол қизил юз маъносини билдиради.

Рух сўзининг омонимлари эса бугунги тилимизда озми-кўпми истеъмолда:

1. Шахмат ўйинидаги тўра, тикка ва ёнлама юра оладиган сипоҳ.
2. Кимёвий элемент, оч яшил рангли металл.

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух исмларидаги рух юз, чеҳра маъносида.

Шоҳрух – шоҳ каби юзли, Фаррух – бахтиёр юзли, Гулрух – гул юзли.

Шоҳруҳ – шоҳнинг руҳи, Фарруҳ – бахтнинг руҳи, Гулруҳ – гулнинг руҳи бўлиб қолади, мазмундан мантиқ йўқолади. Демак, бу шаклда ёзиш хато.

Шохрух деб ёзиш ҳам хато. Шох-мугузнинг юзи деган маъносиз иборага айланади.

Рухсора, Гулрухсор сўзларини ҳам х билан ёзиш керак. Исмлар таркибидаги рухсор юз, чеҳра маъносини беради.

Рахшона исми ҳам баъзида Руҳшона деб хато ёзилади. Рахшон форсчада нурли, порлоқ, жилоли, жилваланувчи маъноларини билдиради. Рухшона Рахшона исмининг фонетик ўзгаришга учраган шакли, уни хато демасак ҳам бўлади. Рухшона исмини тожикчада ҳам учратиш мумкин.

Руҳиддин исми эса ҳ билан ёзилиши керак. Исм таркибидаги руҳ арабча руҳ, жон демакдир. Руҳиддин – диннинг руҳи, жони, куч-қуввати маъносида.

📌 Хуллас,

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух ✅
Шоҳруҳ, Шохрух, Фарруҳ, Гулруҳ ❌

Рухсора, Гулрухсор ✅
Руҳсора, Гулруҳсор ❌

Рахшона ✅
Руҳшона ❌

Руҳиддин ✅
Рухиддин ❌

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

Она

Қайсаргина тоғлик болакай,
Ҳамма билган гапуқмас эдим.
Сўзга қулоқ солмасдим атай,
Ўйинёқар, ишёқмас эдим.

Йиллар ўтди, ҳаётдан бир зум
Ҳайиқмадим, қўрқмадим ҳаргиз.
Аммо энди ёнингда ўзим
Ёш боладай сезарман тез-тез.

Мана, бугун ёлғизмиз уйда,
Сен – энг яқин, мушфиқ дарддошим.
Кафтларингга қўяман бу дам
Қиров иниб оқарган бошим.

Онажоним, қалбимда алам,
Ташвишларга кўмилдим буткул.
Эътиборим сездинг жуда кам,
Ўзим билан банд бўлдим нуқул.

Мени тортар бағрига гирдоб,
Ташвишларга ўрайди ҳаёт.
Ғижимлайди юрагим шу тоб:
“Унутяпсан онангни, ҳайҳот!”

Сен-чи, меҳру шафқатга тўлиб,
Хавотирда ташлайсан нигоҳ.
Оғиргина хўрсиниб олиб,
Пинҳон кўзёш тўкасан гоҳ-гоҳ.

Милтиллайди кўкда бир юлдуз,
Чоғланади сўнгги йўл томон.
Оппоқ сочли гўдагинг шу кез
Кафтларингга бош қўяр шодон.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

Матери

Мальчишка горский,
я несносным
Слыл неслухом в кругу семьи
И отвергал с упрямством взрослым
Все наставления твои.

Но годы шли,
и, к ним причастный,
Я не робел перед судьбой,
Зато теперь робею часто,
Как маленький, перед тобой.

Вот мы одни сегодня в доме.
Я боли в сердце не таю
И на твои клоню ладони
Седую голову свою.

Мне горько, мама, грустно, мама,
Я – пленник глупой суеты,
И моего так в жизни мало
Вниманья чувствовала ты.

Кружусь на шумной карусели,
Куда-то мчусь,
но вдруг опять
Сожмется сердце. “Неужели
Я начал маму забывать?”

А ты, с любовью, не с упреком,
Взглянув тревожно на меня,
Вздохнешь, как будто ненароком,
Слезинку тайно оброня.

Звезда, сверкнув на небосклоне,
Летит в конечный свой полет.
Тебе твой мальчик на ладони
Седую голову кладет.

Перевод
Якова Козловского

@oriftolib

​Windows учун ўзбек лотин клавиатураси

Windows’да ўзбек лотин алифбоси учун клавиатура йўқ дейиш мумкин. Аслида бор, лекин у шунчаки инглиз клавиатурасининг нусхаси, холос.

Ҳозирги ўзбек лотин алифбоси етарлича нуқсонли, шу сабабли ҳам оммалашиб кетмади. Оммалашиш учун алифбо жонивор қулай бўлиши, тил табиатини имкон қадар акс эттириши керак. Битта товушни ифода этиш учун иккита белги босилса, бундай ҳарфлар битта эмас, бешта бўлса (ng ҳам ҳисоб), унинг устига тилда кўп учраса, бундай алифбо киришимли бўлолмаслиги аниқ.

Лекин вақтинчалик ечимдан фойдаланиб турамиз.
Geek Suhbat канали муаллифи Windows учун ўзбек лотин клавиатураси ишлаб чиққан. Бир синаб кўринг, сизга ҳам маъқул келса керак.

Афзалликлари нимада?

Oʻ ва Gʻ ҳарфларининг белгилари ўзбекчага мос. Яъни инглизча биртирноқ эмас. Гарчи шаклан бир хил бўлса-да, компютер, гугл қидирув тизими уларни фарқлайди. Инглизча биртирноқ ҳарфларни ажаратиб қўяди, чунки у сўз ичида қўллашга мўлжалланмаган. У қўштирноқнинг бир тури:

#O‘zbekiston (чап бир тирноқ)
#ma’no (ўнг бир тирноқ)

Бу клавиатурада ишлатилган окина (Modifier Letter Turned Comma) ва унинг жуфти (Modifier Letter Apostrophe) эса сўзни бўлмайди:

#Oʻzbekiston (окина)
#maʼno (окинанинг жуфти)

Бундан ташқари, тугмалар ўнг Alt ва Shift + Alt билан бирга босилганда чиқадиган қўшимча белгилар ҳам ишингизни анча осонлаштиради.

Қандай ўрнатиш ва фойдаланиш Readme.txt файлида тушунтирилган.

Қайси белги қаерда жойлашгани layout_images деган жилддаги скриншотларда изоҳланган.

Алифбо ислоҳ бўлгунча, шуни ишлатиб туриш мумкин.

Дарвоқе, клавиатурани ўзбекчада нима деб аташ мумкин? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Mana bu klaviaturaning oʻzi. Bevosita yuklab olish uchun.

Foydalanuvchilarga katta qulaylik yaratgani uchun dastur muallifi Hamza Foziljonovga rahmat.

@oriftolib

Андроидда ҳам шундай клавиатуралар бор. Энг яхшиси, менимча, Gboard гугл клавиатураси.

Кирилчасида камчилик бор. Кўп қўлланишига қарамай, ҳ ва ғ ҳарфлари х ва г ҳарфларига бириктирилган. Уларни босиб турсангиз, ҳ ва ғ пайдо бўлади.

Gboard’да лотинча oʻ va gʻ битта тугмага бириктирилган, бу ишни осонлаштиради. Сўз ёзаётганингизда таклифлар кўрсатади. Сунъий идрок олдин ёзган жумлаларингизга қараб, таклифларини такомиллаштириб боради. Бу функция ёқмаса, ўчириб қўйишингиз мумкин.

Автоматик тузатишдан фойдаланмаган маъқул. Бўлмаса, сўзни сиз истамаган сўз билан алмаштириб қўйиши мумкин.

@oriftolib

Hammasi ayon boʻlib qoldi…

Detektiv asarlari bilan dunyoga mashhur Artur Konan Doyl bir kuni yirik bankirlarga telegramma joʻnatadi. Yozuvchining hazil xabarnomasi qisqagina edi: “Hammasi ayon boʻlib qoldi. Tezda yashirining”.

Ertasi kuni xabar joʻnatilgan 12 nafar bankirning barchasi Londondan juftakni rostlaydi…

@oriftolib

Qoʻllanadimi, qoʻllaniladimi?

Hatto ziyolilar ham yozishda tez-tez xatoga yoʻl qoʻyadigan soʻz bu. Qoʻllanmoq majhul nisbatda, uning aniq nisbatdagi shakli – qoʻllamoq. Qoʻllamoq oʻzbek tilida ikki xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Yoqlamoq, quvvatlamoq, yordam, koʻmak, madad bermoq.

Haq ishni xalq qoʻllar.
Maqol.

Ayollar oʻtmishdan hammadan koʻp zulm koʻrgan, hammadan koʻp jaholatda qolgan. Ularni hurmat qilishimiz, qoʻllashimiz, suyashimiz kerak.
P. Tursun, Oʻqituvchi.

2️⃣ Tatbiq etmoq, ishlatmoq.

Ishda yangi metodlarni qoʻllamoq.

Sugʻorishning yangi sistemasini qoʻllamoq.

[Salimboyvachcha] Attorlik rastasida... zahar sotib olarkan, buni qachon va qanday qoʻllashni aslo oʻylagani yoʻq edi.
Oybek, Tanlangan asarlar.

Javod Koʻchiyev unumsiz yerlarda “Malik”dagi tajribalarini qoʻlladi.
“Oʻzbekiston qoʻriqlari”.
▶️ Majhul nisbatda asosan ikkinchi maʼnosi ishlatiladi. Qoʻllanmoq – ishlatilmoq, foydalanilmoq, tatbiq etilmoq degani.

Qoʻllamoq soʻziga -n majhul nisbat qoʻshimchasi qoʻshilib, qoʻllanmoq shakli hosil qilinadi:

Qoʻllanmoq, qoʻllangan, qoʻllandi, qoʻllanyapti, qoʻllanmoqda, qoʻllanadi...

❗️ Bu soʻzni qoʻllanilmoq shaklida ishlatish xato. Chunki bir soʻzga ikki marta majhul nisbat qoʻshimchasi qoʻshilmaydi. -il ham majhul nisbat yasovchi qoʻshimcha. Masalan, aytildi soʻzida ayt feʼliga ana shu -il qoʻshimchasi qoʻshilgan. Aytildi soʻzini aytilindi deb yozish va aytish kulgili xato. Xoʻsh, aytilindi soʻzining xatoligi aniq sezilyapti. Lekin qoʻllanildi, qoʻllanilgan va qoʻllaniladi kabi soʻzlarning yanglishligini nega oson farqlamaymiz?

Menimcha, bu qoʻllanmoq soʻzini unga maʼno jihatidan ancha yaqin boʻlgan foydalanilmoq soʻziga chogʻishtirish, oʻxshatish sababli yuzaga keladi.

Ushbu janrdan adabiyotda koʻp foydalaniladi.

Ushbu janr adabiyotda koʻp qoʻllanadi.

Foydalan va qoʻllandagi -lan umuman boshqa-boshqa qoʻshimchalardir. Foydalandagi -lan foyda soʻziga qoʻshilib, feʼl yasayapti. Bu feʼlga bemalol majhul nisbat qoʻshimchasi -il ni qoʻshish mumkin. Qoʻllandagi -lan esa yaxlit qoʻshimcha emas, u feʼl yasovchi -la va majhul nisbat yasovchi -n qoʻshimchasidan iborat. Soʻzda majhul nisbat qoʻshimchasi borligi uchun unga yana majhul nisbat qoʻshimchasi tirkab boʻlmaydi.

📌 Demak,

Qoʻllangan, qoʻllandi, qoʻllanyapti, qoʻllanadi ✅
Qoʻllanilgan, qoʻllanildi, qoʻllanilyapti, qoʻllaniladi❌

@oriftolib

​#Имлоси_қийин_сўзлар

Баъзи сўзларни ёзишда кўп хато қиламиз. Қуйида шундай сўзлардан намуналар берилган. Ичида билмаганингиз бўлса, қандай ёзилишини эслаб қолинг.

Лотерея
Мухтасар
Тақиқ
Ман қилмоқ
Мўъжиза
Муваффақият
Мутолаа
Муомала
Хижолат
Хирқа

***

#Imlosi_qiyin_soʻzlar

Baʼzi soʻzlarni yozishda koʻp xato qilamiz. Quyida shunday soʻzlardan namunalar berilgan. Ichida bilmaganingiz boʻlsa, qanday yozilishini eslab qoling.

Lotereya
Muxtasar
Taqiq
Man qilmoq
Moʻjiza
Muvaffaqiyat
Mutolaa
Muomala
Xijolat
Xirqa

@oriftolib

​Фридрих Шиллер

Қўлқоп

Оғир қафас қошида мағрур
Кирол Франц ўлтирар ёвқур
Арслонларнинг кутиб жангини.
Тахт гирдида кўшкларда юксак
Аҳли кибор – аёлу эркак
Эслатарди чаман рангини.

Ногоҳ қирол соҳиб маҳобат
Бажо этар хос бир ишорат:
Очилади залворли қафас.
Тез ўртага чиқади шу он
Боши юнгдор баҳайбат арслон
Ва тек туриб қолади бирпас.

Теграсига шошилмай боқиб,
Эснаб, тарс-турс ёлини қоқиб,
Чўзиларкан ерга эринчоқ,
Гал иккинчи қафасга етар,
Зил эшиклар очилиб кетар
Қирол тағин имо қилган чоқ.

Бул қафасдан аччиқ ўкириб,
Гоҳ ўқ, гоҳ ёй шаклига кириб,
Тажанг йўлбарс чиқар майдонга
Норози, ўч кўрсатиб ўзин,
Жағ ўйнатиб, ёндириб кўзин,
Сўнг чўкади арслон ёнига.

Қирол тағин имо қилганда
Очилади учинчи тамба
Ва тушгандек гулдирак ерга,
Пайдо бўлар ўртада шу он
Икки нафар ичиккан қоплон,
Зуғум солиб йўлбарсу шерга!

Ташланаркан йўлбарсга икков,
Панжа солар ул ҳам қайтмай, дов,
Тикраяди тишлар ва туклар!
Аммо бирдан тикланиб арслон,
Ўкираркан, тинчланар майдон,
Жимиб қолар асов мушуклар.

Айни пайтда заррин кўшкдан, воҳ,
Йўлбарс ва шер устига ногоҳ
Тушиб кетар нафис бир қўлқоп.
Соҳибжамол Кунигунд шу дам
Нозли, нафис киноя билан
Боқар рицарь Делоржга алқаб:

“Жаноб рицарь! Севсангиз ростдан,
Қасам ичманг, қўлқопни пастдан
Олиб чиқиб беролсангиз бас!”
Рицарь Делорж – орият соҳиб,
Пастга тушиб кетар тик боқиб
Қизнинг сўзи тугар-тугамас.

Кўрқув қайда! Кўзлари чақноқ,
Махлуқларнинг ўртасидан нақ
Бориб олар қўлқопни шоввоз!
Ҳаяжон ва ҳадикда турган
Тўда гувва таҳсин ўқиркан,
Юқорига чиқиб борар ғоз!

… Нигоҳида нозик майл, қув,
Уни кутиб оларкан сулув,
Йигит зарра этмайин парво,
Кўлқопини отар жононга:
“Зор эмасман сизнинг эҳсонга!”
Ва тарк этар қизни шу асно.

1797

Омон Матжон
таржимаси

@oriftolib

Familiyalarimiz haqida

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Chor Rossiyasi taʼsirida hozirgi tushunchadagi familiyalar isteʼmolga kirdi. Ota ismlariga -ov, -yev qoʻshimchalarini qoʻshish boshlandi. Bu paytda -iy qoʻshimchali familiyalar ham koʻp qoʻllangan: Abdulla Qodiriy, Said Ahroriy, Hamza Hakimzoda Niyoziy. Familiyalar baʼzida -zoda soʻzi bilan tugagan: Muhammadsharif Soʻfizoda. Bu davrdagi manbalarda otaismdan soʻng oʻgʻli soʻzi ham ishlatilganini koʻrish mumkin.

Bugun biz familiyalarimizda ishlatadigan -ov, -yev ruschadan kirgan. Toʻgʻrirogʻi, kiritilgan.

Familiya Sobiq Ittifoqda XX asrning 30-yillarida pasportlashtirish tufayli ommalashdi. Biroq boshqa millat vakillarining familiyalari ham ruscha qoʻshimchalar orqali yasaldi. Bu kechmishni boshdan kechirgan oʻzbek ismlari boshqa koʻrgiliklarga ham roʻpara keldi: ismlar ruscha talaffuzga mos ravishda oʻzgartirib yozildi. Xodjayev, Axmedov, Muxamedov, Irgashev, Iminov, Giyasov, Alimdjan, Sagdulla, Burxan, Mamasidigali va hokazo.

-ov, -yev qoʻshimchali soʻz rus tilida sifat koʻrinishida kimniki, kimlarniki, kimga yoki kimlarga tegishli soʻroqlariga javob beradi. Ivanov – Ivanovlar oilasiga tegishli odam demakdir.

Mustaqillikdan soʻng baʼzi mamlakatlarda, jumladan, Ozarboyjon va Tojikistonda ruscha qoʻshimchalardan voz kechildi. Maʼlumotlarga koʻra, 2017-yili 33 mingdan ortiq qirgʻizistonlik familiyalaridagi -ov va -yev ni -uulu/-kizi yoki teginga oʻzgartirgan. Oʻzbek tili esa faqat ota ismlaridagi -vich, -ovnadan qutula oldi, ular oʻrniga oʻgʻli, qizi soʻzlari ishlatila boshladi. Lekin hozir ham Falonchi Pistonchiyevich shakli urfda, ayniqsa, katta-kichik amaldorlarga murojaatda.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib