#Мутафаккирлар

Динини ўрганиб, бошқаларга етказаман, деган одам араб тилини ўрганиш билан бирга, ўз она тилини ҳам жуда яхши билиши керак.

Бунинг учун бадиий адабиётни, хусусан Қодирийни ва хоссатан "Ўткан кунлар"ини ўқиши лозим. Мен ўзим "Ўткан кунлар"ни қирқ маротабадан кўп ўқиганман. Уни ҳар йил бир марта ўқиб қўйишга ҳаракат қиламан.

Шайх Алоуддин Мансур раҳимаҳуллоҳ

@MubashshirAhmad

​“Кабоб”нинг ўзбекчаси

Кабоб ўзи ўзбекча-ку, демоқчимисиз? Ҳа, кабоб ўзимизники бўлиб кетган. У оиланинг ҳақиқий аъзосига айланган, бошқаларнинг қизи экани билинмайдиган яхши келинга ўхшайди.

Кабоб – гўштни сихга тортиб, сўнг кўрага териб, чўғ дамида пишириладиган таом. У Яқин Шарқ, Кавказ ва Марказий Осиёда жуда машҳур. Менимча, тандирда ёки қозонда тайёрланадиган турлари кейинроқ пайдо бўлган.

Ўзбекчага форсчадан кириб келган кабоб сўзининг илдизлари аккадча куйдирмоқ, ёқмоқ маъносидаги kabābu сўзига бориб тақалади. У нафақат туркий тиллар, ҳатто араб, инглиз ва рус тилларига ҳам ўтган. Албатта, талаффуз ўзгаришлари билан.

Хўш, унинг ўзбекчаси нима? Ҳозир сўзлашув тилида биз асосан ана шу ўзбекча муқобилни ишлатамиз: шашлик. Ҳайрон бўлманг, айнан шашлик. У русча ёки форсча эмас, туркийча сўз.

Шашмақом ва шашликдаги шаш умуман бошқа-бошқадир. Шашмақомдаги шаш форсчада олти сонини билдирса, шашликдаги шаш сиш сўзининг ўзгарган шакли. “Девону луғатит турк”да сиш, шиш шаклида келган бу сўзни бугун сих шаклида ишлатамиз. Сишлиқ – сихга териб пиширилган таом демакдир. Суқмоқ, суқилмоқ феъллари ана шу сиш – сих ўзагидан ясалган.

Рус тилининг этимологик луғатларида ҳам шашликнинг асли туркийча шишлик экани таъкидланади.

Шашлик худди юриб-юриб, дунё кезиб, яна қайтиб келган танишимизга ўхшайди. Асли ўзимизники бўлса-да, бегонасираброқ қараймиз. Унга адабий тилимиздан эмас, сўзлашув тилидангина жой берганмиз, холос. Бунга ўхшаш жаҳонгашта сўзлар яна бор. Ўрни келса, улар ҳақида ҳам тўхталамиз.

@oriftolib

​Асқотадими, асқатади?

Бу сўзни сўзлашув тилида кам ишлатамиз. Лекин ёзадиган ёки айтадиган бўлсак, кўпинча асқотмоқ шаклини танлаймиз. Имло ва изоҳли луғатларга кўра, бундай сўз йўқ. Демак, асқотди, асқотади, асқотяпти кабилар хато саналади.

❗️ Сўзнинг луғатларда берилган шакли: асқатмоқ.

Мен асқотмоқ шаклини ҳам вариантдош сифатида луғатларга киритиш тарафдориман. Чунки асосан шундай талаффуз қиламиз. Кулгу сўзи ҳам шунга ўхшаш. Шеъриятда асосан кулгу ишлатилади. Бу шакл кулги сўзининг вариантдоши сифатида луғатлардан жой олиши керак.

Талаффузда бироз ўзгаришга учраган ва талаффуз шакллари луғатларга киритилган сўзлар кўп. Иймон ва имон, тўёна ва тўяна, беркитмоқ ва бекитмоқ, кабутар ва каптар, мўйлов ва мўйлаб, қабариқ ва қавариқ, қувалашмоқ ва қувлашмоқ, тўлғизмоқ ва тўлғазмоқ...

Қизиқ томони, юқоридаги сўзлардан тўяна, беркитмоқ, тўлғизмоқ ва тўлғазмоқ ҳозирча изоҳли луғатларга киритилмаган, аммо имло луғатларида бор. Беркитмоқ сўзининг вариантлари изоҳли луғатнинг шарҳ ва мисоллари ичида учрайди.

Асқотмоқ ҳам худди юқоридаги сўзларга жуда ўхшаш. Лекин ҳозирча фақат асқатмоқ шаклини тўғри деб ҳисоблаб турамиз.

@oriftolib

Тошкент вилоятида ёндош икки шаҳар бор: Ангрен ва Оҳангарон. “Ангрен” сўзи “Оҳангарон”нинг рус тилига бузиб кўчирилган шакли эканини биров билар, биров билмас. Оҳан – темир, оҳангар – темирчи, оҳангарон – темирчилар экани ҳам одамларнинг эсидан чиққан шекилли, ҳеч ким, ҳай, бу нимаси, битта номда икки шаҳар бўладими, деб сўрамайди. Сўраганда ким қулоқ соларди? Битта тентакнинг ишини мингта доно тузатолмас, деб шуни айтадилар.

Эркин Воҳидов,
Ўзбекистон халқ шоири

@oriftolib

Koʻra: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Koʻra koʻmakchisidan keyin vergul qoʻyish-qoʻymaslikda koʻp xato qilinadi. Hatto muharrir va musahhihlar ham chalkashliklarga, qiyinchiliklarga duch keladi. Bu soʻz vergul talab qiladigan bitta holat bor xolos. Shuni bilib olish kerak.

Koʻra qiyos, taqqoslash munosabatini bildirgan; nisbatan, qaraganda maʼnolarini anglatgan holatlarda vergul ishlatilmaydi:

Masala u oʻylaganidan koʻra chuqurroq koʻrinardi.
F. Musajonov, Himmat.

Yuqoridagi kabi oʻrinlarda koʻradan oldingi soʻz chiqish kelishigida (-dan) boʻladi.

👉 Koʻra asosan, muvofiq, binoan soʻzlariga maʼnodosh boʻlib kelgandagina vergul qoʻyiladi. Bunday holatlarda u kirish birikma tarkibida boʻladi:

Tuzilgan bitimga koʻra, Abdulatif Samarqandga yuborildi.
Mirmuhsin, Meʼmor.

Kirish soʻz va kirish birikmalar soʻzlovchining bayon qilinayotgan fikrga munosabatini, fikrning umumiy bahosini, kimga karashli ekanini ifodalaydi. Birikma gap boshida oʻzidan soʻng, gap oʻrtasida ikki tomonidan, gap soʻngida esa oʻzidan oldin vergul bilan ajratiladi. Koʻra soʻzi qatnashgan birikmalarda ham shu qoida amal qiladi:

Otam, oʻz kasbining taqozosiga koʻra, umrining koʻp qismini safarlarda oʻtkazgan odam.
Shukrullo, Javohirlar sandigʻi.

❗️ Koʻra koʻmakchisi asosan, muvofiq, binoan maʼnolarida kelsa-yu, kirish birikma tarkibida boʻlmasa, kesimga bevosita bogʻlansa, vergul ishlatilmaydi:

Men buni tajribaga koʻra aniqladim.

Qoidaga koʻra oʻyin.

U natijalarni berilgan maʼlumotlarga koʻra hisoblab chiqdi.

@oriftolib

Гапирса гап, ўртага қўйса муаммо кўп. Хулоса сўзни айтсак, она тилимизни севиш, у билан ифтихор қилиш, таърифлар беришнинг ўзи кам экан. Тил устида меҳнат қилиш, уни бойитиш, янада гўзал ва қудратли қилиш олим ва ижодкорларнинг, мен ўзбекман деган ҳар бир юрт фарзандининг бурчи экан.

Эркин Воҳидов,
Ўзбекистон халқ шоири

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

***
“Нега жимсан, ташлаб кетилган эй уй,
Мени таниёлмай турдингми бир оз?
Отамнинг қўллари обод қилган жой,
Нега учирмангга чиқмайсан пешвоз?”

Тошлар сўйладилар: “Бу қандайин гап,
Бунинг нимасидан бўлайлик шодон?
Ахир, ота уйга бир кунга келиб,
Меҳмон каби тезда кетсанг, эй ўғлон!”

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

@oriftolib

​Кўйлак нега “ўнгийди”?

Кийимларга нисбатан ўнгимоқ сўзи қўлланади. Изоҳли луғатга кўра, ўнгимоқ ранги йўқолмоқ, асл ранги ўзгармоқ, туси ўчмоқ маъноларига эга.

Масалан:

Бундай бўёқ билан бўялган мато ўнгиб кетмайди.
“Фан ва турмуш”.

Устидаги гимнастёркаси ёмғирда ювилиб, офтобда ўнгиб, оқариб кетган эди.
И. Раҳим, Чин муҳаббат.

Ўнгимоқ аслида қайси сўздан пайдо бўлгани, ўзаги нима эканини “Девону луғатит турк” орқали аниқлаймиз.

“Девон”да ўнг сўзига ранг, бир нарсанинг ранги деб изоҳ берилган. Масалан, яшил ўнглуг тўн – яшил рангли кийим. Демак, ўнгимоқ сўзининг ранги кетмоқ маъноси айнан ана шу ранг маъноли “ўнг” ўзагига бориб тақалади.

Нарсанинг одатда кўриниб турадиган томони, сиртига ҳам “ўнг” сўзи ишлатилади. Масалан, гиламнинг ўнг томони, кийимнинг ўнги. Ана шу ўнг ҳам ранг маъносидаги ўнгдан келиб чиққан бўлиши мумкин. Чунки одатда кийим ёки буюмларнинг кўриниб турадиган ташқи томони, сирти бўялган. Ранг берилган томонга “ўнг” сўзи ишлатилган бўлиши эҳтимоли катта.

@oriftolib

Қай бирини ишлатиш керак?

Унли қўшимчалар қўшилган ҳад, ҳақ, ҳис каби сўзларни қандай ёзиш зарур? Қай бири тўғри: ҳадди, ҳаққи, ҳиссими ёки ҳади, ҳақи, ҳиси?

Қаерда қай шаклини ишлатган маъқул? Фарқи нимада?

Шулар ҳақида батафсил бу ерда ўқинг.

@oriftolib

“Tashrif buyurmadim”, shunchaki “keldim”

Xabar va yangiliklarni oʻqiganda, telekoʻrsatuvlarni koʻrganda eng tishga tegadigan iboralardan biri – “tashrif buyurish”. Duch kelgan odamga nisbatan oʻrni boʻlsa-boʻlmasa tashrif buyurdi deb ishlatib ketilaveradi. “Oʻzbek tilining izohli lugʻati” yozilishicha, tashrif arabcha soʻz boʻlib, asliyatda hurmat, ehtirom; ulugʻlash, sharaflash; marosim; marhamat qilib kelish maʼnolariga ega.

Tashrif va sharafning oʻzagi bir, tashrif buyurish sharaflantirish deganidir. Bu soʻz oʻzbek tilida yuksak martabali mehmonlar, ulugʻ kishilarga nisbatan ishlatiladi. Chunki ularning qadami biz uchun sharafdir.

Masalan:

1. Yurtimizga Malayziya Bosh vaziri tashrif buyurdi.
2. Maktabimizga atoqli olim, akademik Nayim Karimov tashrif buyurdi.

Oʻzi haqida gapirayotgan kishi tashrif buyurdim deyishi esa mutlaqo xato. Hatto u Bosh vazir yoki akademik boʻlsa ham. Bu qoida birinchi shaxs koʻplikka (tashrif buyurdik) ham tegishli. Chunki bunday ifoda nokamtarlik, manmanlik belgisi. “Men borgan edim, qadamim yetib, oʻsha joy sharaflandi”, deganday gap. Masalan:

1. “Men oʻtgan yili sanatoriyga tashrif buyurdim”, deyish oʻrniga: “Men oʻtgan yili sanatoriyga bordim”

yoki

2. “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga tashrif buyurdik”, deyish oʻrniga: “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga kirib keldik”,

deb gapirish toʻgʻri, oʻrinli va farosatli kishiga xos boʻladi.

Endi boshqa bir holatga eʼtibor qaratamiz. “Tashrif” soʻzi feʼlsiz, yakka oʻzi qoʻllanadigan oʻrinlar bor. Masalan:

1. Oʻtgan yili sayt tashrifchilari soni sezilarli oshdi.
2. Muzeyimizga umumiy tashriflar ikki milliontani tashkil etdi.

Bu oʻrinda soʻzning sharaflantirish maʼnosi yoʻq. Oʻzagida bor boʻlsa-da, jonli tilda oʻsha maʼno yoʻqola borgan (tashrif buyurishda ulugʻvorlik, yuksaklik maʼno qirrasi bor). Shu sababli soʻzni bu holatda ishlatishni xato emas deyish mumkin. Agar kimdir shu soʻzni qoʻllashni juda istamasa, jumlani tahrir qiladi:

1. Oʻtgan yili saytga kiruvchilar soni sezilarli oshdi. (Masalan, menga mana shu variant maʼqul. Ifodasi oʻzbekcharoq.)
2. Muzeyimizga keluvchilar ikki million kishiga yetdi.

@oriftolib

#Имлоси_қийин_сўзлар
Халақит
Захира
Эҳтиёж
Тушунмоқ
Кулги
Хавотир
Тафовут
Шафқат
Тавфиқ
Афв

#Imlosi_qiyin_soʻzlar
Xalaqit
Zaxira
Ehtiyoj
Tushunmoq
Kulgi
Xavotir
Tafovut
Shafqat
Tavfiq
Afv

@oriftolib