«ЭРТКЕН ҮЕГЕ ХҮНДҮТКЕЛ-БИЛЕ, КЕЛИР ҮЕЖЕ БҮЗҮРЕЛ-БИЛЕ!…»
МОНГУШ АМАА
Монгуш Амаа Болдуруку уруу – эки турачы тыва санитар кыстарның бирээзи. Ол бодунуң күш-ажылчы медерелдиг амыдыралын эмнелге-биле эгелээн. 1940 чылда Чайлаг-Алаак школазын дооскаш, он алды харлыында Чадаана эмнелгезинге ажылдай берген. Балыгны канчаар арыглап аштаарын, канчаар шарыырын ол чарт өөренип апкан, бергедеп аараан кижилерге эмчиниң баштайгы дузазын-даа хире-шаа-биле көргүзүптер апарган.
Ада-чурттүң Улуг дайынының эге чылдарында ополчен шериинге киржип, ийи чылдың шериг программазын шиңгээдип алган. Эмнелгеге ажылдавышаан, ополчен шериинге санинструкторлап база турган.
1943 чылдың август ай. Чадаанага эки турачыларны бүрүткеп эгелээн. Оларның аразында Ооржак Байлак, Сарыглар Часкал дээн таныыры уруглар база бар болган, олар Чөөн-Хемчик кожууннуң эки турачылары-биле кады Кызылче хапканнар. Эки турачыларның дайынче аъттаныр хонук-хуусаазы – сентябрь 1 деп чүве база дыңналы берген, аңаа чедир санныг хонуктар арткан. Амаа ол дүне орта удуваан, фронтуже дыка чоруксаан.
Эртенинде ол эмнелгениң кол эмчизи Соколовскийден ону ажылдан хостаарын дилээн, чылдагааны эки тура-биле фронтуже чоруур.
Ада-иези, Болдуруку ирей-кадай, уруун Чадаананың Хавак баарындан чорумал машина доскаш, Кызылче үдеп чорудупканнар. Машинаның доозуну, барааны читкижеге ирей-кадай уруунуң соондан көрүп каап: “Өршээ, хайыракан!” деп үр-ле чалбарып тургулаан.
Санинструкторнуң эге билиин Монгуш Амаа Чадаанага эмнелгеге ажылдап тургаш-ла алган, ынчангаш бо талазы-биле ол улуг бергедээшкиннерге таварышпаан. Ынчалза-даа анаа аарыг кижиге ок-боолан балыгланган солдатты канчап деңнээрил! Снаряд-миналар чазылган, чер-дээр диңмиреп чиндиңнээн коргунчуг тулчуушкун шөлүн арыг кылаң эмнелгениң палатазынга канчап деңнээр боор! Эмнелгеге бодунуң тынынга айыылдыг чүве чок, а мында бодуң-даа, балыглаткан солдат эжиң-даа карак чивеш аразында караа хаглып, чырык хүнден чарлып болур.
Ровно хоорайны хостаары дээш тулчуушкунга 1943 чылдың февраль эгезинде санинструктор Монгуш Амаа партияның кежигүнүнге кирериниң бир рекомендациязын тулчуушкун берген. Ол ёзулуг шылгалда болган.
Дайын шөлүнге баштайгы өлүрткен, балыгланган кижилерни көөрү – Амаага амыр болбаан. Ол кижилерниң аарышкызы кайы хире дээрзин билир-даа болза, берге болган. Каш секунда бурунгаар шимченип, соксаал чокка адып чыткан дайынчы ханы сыстып балыгладыпкан чыдар.
Дайын шөлүнге эрес-дидим чоруу дээш Монгуш Амаа Болдурукуевна Ада-чурттуң дайыны орденниң 1-ги чергези-биле шаңнаткан. Тывазынче чанып келгеш, ол баштайгы үеде Чадаана школазынга кижизидикчи башкы болуп ажылдаан. Ооң соонда өг-бүлезиниң аайы-биле “Искра” колхозка кирген. Монгуш Амаа хөй чылдар дургузунда совхозтуң ясли-садынга кижизидикчилеп ажылдааш, чоннуң ажы-төлүн өстүрүп кижизидеринге улуг үлүг-хуузун киирген.
Монгуш Амаа аныяк өскен аразынга кижизидилге ажылын доктаамал чорудуп чоруур. Ол – слет, чыыштарның идепкейлиг киржикчизи чораан. Монгуш Амааның аныяктар ортузунга чорудуп турган төлептиг хөй-ниити ажылы дээш аңаа “Тыва АССР-ниң аныяктарынын дагдыныкчызы” деп хүндүлүг атты тывыскан.
Михаил Сундуй. «Эки турачы аъттыг эскадрон », 1989 чыл
#Культуратувы #Тува #Тыва #нацархивтува #100лет #история #ТНР #Тыва_100
МОНГУШ АМАА
Монгуш Амаа Болдуруку уруу – эки турачы тыва санитар кыстарның бирээзи. Ол бодунуң күш-ажылчы медерелдиг амыдыралын эмнелге-биле эгелээн. 1940 чылда Чайлаг-Алаак школазын дооскаш, он алды харлыында Чадаана эмнелгезинге ажылдай берген. Балыгны канчаар арыглап аштаарын, канчаар шарыырын ол чарт өөренип апкан, бергедеп аараан кижилерге эмчиниң баштайгы дузазын-даа хире-шаа-биле көргүзүптер апарган.
Ада-чурттүң Улуг дайынының эге чылдарында ополчен шериинге киржип, ийи чылдың шериг программазын шиңгээдип алган. Эмнелгеге ажылдавышаан, ополчен шериинге санинструкторлап база турган.
1943 чылдың август ай. Чадаанага эки турачыларны бүрүткеп эгелээн. Оларның аразында Ооржак Байлак, Сарыглар Часкал дээн таныыры уруглар база бар болган, олар Чөөн-Хемчик кожууннуң эки турачылары-биле кады Кызылче хапканнар. Эки турачыларның дайынче аъттаныр хонук-хуусаазы – сентябрь 1 деп чүве база дыңналы берген, аңаа чедир санныг хонуктар арткан. Амаа ол дүне орта удуваан, фронтуже дыка чоруксаан.
Эртенинде ол эмнелгениң кол эмчизи Соколовскийден ону ажылдан хостаарын дилээн, чылдагааны эки тура-биле фронтуже чоруур.
Ада-иези, Болдуруку ирей-кадай, уруун Чадаананың Хавак баарындан чорумал машина доскаш, Кызылче үдеп чорудупканнар. Машинаның доозуну, барааны читкижеге ирей-кадай уруунуң соондан көрүп каап: “Өршээ, хайыракан!” деп үр-ле чалбарып тургулаан.
Санинструкторнуң эге билиин Монгуш Амаа Чадаанага эмнелгеге ажылдап тургаш-ла алган, ынчангаш бо талазы-биле ол улуг бергедээшкиннерге таварышпаан. Ынчалза-даа анаа аарыг кижиге ок-боолан балыгланган солдатты канчап деңнээрил! Снаряд-миналар чазылган, чер-дээр диңмиреп чиндиңнээн коргунчуг тулчуушкун шөлүн арыг кылаң эмнелгениң палатазынга канчап деңнээр боор! Эмнелгеге бодунуң тынынга айыылдыг чүве чок, а мында бодуң-даа, балыглаткан солдат эжиң-даа карак чивеш аразында караа хаглып, чырык хүнден чарлып болур.
Ровно хоорайны хостаары дээш тулчуушкунга 1943 чылдың февраль эгезинде санинструктор Монгуш Амаа партияның кежигүнүнге кирериниң бир рекомендациязын тулчуушкун берген. Ол ёзулуг шылгалда болган.
Дайын шөлүнге баштайгы өлүрткен, балыгланган кижилерни көөрү – Амаага амыр болбаан. Ол кижилерниң аарышкызы кайы хире дээрзин билир-даа болза, берге болган. Каш секунда бурунгаар шимченип, соксаал чокка адып чыткан дайынчы ханы сыстып балыгладыпкан чыдар.
Дайын шөлүнге эрес-дидим чоруу дээш Монгуш Амаа Болдурукуевна Ада-чурттуң дайыны орденниң 1-ги чергези-биле шаңнаткан. Тывазынче чанып келгеш, ол баштайгы үеде Чадаана школазынга кижизидикчи башкы болуп ажылдаан. Ооң соонда өг-бүлезиниң аайы-биле “Искра” колхозка кирген. Монгуш Амаа хөй чылдар дургузунда совхозтуң ясли-садынга кижизидикчилеп ажылдааш, чоннуң ажы-төлүн өстүрүп кижизидеринге улуг үлүг-хуузун киирген.
Монгуш Амаа аныяк өскен аразынга кижизидилге ажылын доктаамал чорудуп чоруур. Ол – слет, чыыштарның идепкейлиг киржикчизи чораан. Монгуш Амааның аныяктар ортузунга чорудуп турган төлептиг хөй-ниити ажылы дээш аңаа “Тыва АССР-ниң аныяктарынын дагдыныкчызы” деп хүндүлүг атты тывыскан.
Михаил Сундуй. «Эки турачы аъттыг эскадрон », 1989 чыл
#Культуратувы #Тува #Тыва #нацархивтува #100лет #история #ТНР #Тыва_100
Forwarded from Национальный архив Республики Тыва
РОСТИСЛАВ ДОКУР-ООЛОВИЧ КЕНДЕНБИЛЬДИҢ 100 ХАРЛААНЫНГА ТАВАРЫШТЫР...
ЧЕЧЕН БИЛЕ БЕЛЕКМАА
Степан Сарыг-оолдуң либреттозунга композитор Ростислав Кенденбиль “Чечен биле Белекмаа деп операны барык 20 чыл бурунгаар бижип эгелээн. Улуг хемчээлдиг нарын музыка чогаалын улам сайзыраңгайжыдар дээш чамдык чаартылгаларны композитор ам-даа кылбышаан. Тыва фольклорга үндезилеп тургускан бо чогаал улусчу, демиселчи утка-шынарлыы-биле, национал аянныы-биле уран чүүл төөгүзүнге онзагай черни ээлээн. “Кодур-оол биле Биче-кыс дугайында” тоолду ССРЭ-ниң Күрүне шаңналының лауреады С. Токаның “Араттың сөзүнден” номчаан, аңаа үндезилээн либретто-биле танышкан, операдан үзүндүлерин ыраажыларның болгаш симфония оркестриниң күүселдезинден дыңнаан кижилер ук чогаалды долузу-биле көрүксеп, үр-ле манаан. Көрүкчүлерниң, дыңнакчыларның күзели ам боттанган.
Республиканың хөгжүм-шии театрының коллективи бодунуң арга-мергежилинге даянып, “Чечен биле Белекмааны” хөгжүмнүг тоол кылдыр белеткээн. Шиини режиссер И. Комбу тургускан. Кол рольдарны ырлаарынга мергежилдиг артистер Х. Коңгар, Н. Өлзей-оол, Л. Солун-оол, Д. Барыңмаа күүседип турар.
Шииниң хөгҗүм каасталгазында дириҗер В. Токаның удуртканы оркестр ойнап турар. Эге көргүзүгден-не байлак каас Төрээн чуртка йөрээлдиң тааланчыг болгаш чоргааранчыг аялгазы куттулуп кээр...
Ынакшылга, арыг сеткилге шынчы чоруктуң илерели кылдыр тургускан хөгҗүмнүг тоолду театрның артистери тыва литератураның болгаш уран чүүлдүң хүннеринде Тээлиниң чурттакчыларынга баштай көргүскен.
ЧУРУКТА: Чеченниң ролюнда Л. Солун-оол, Белекмааның ролюнда Д. Барыңмаа.
О. Охемчиктиң фотозу.
“ШЫН” солун, 1972 ч. Май 16.
#Культуратувы #Тува #Тыва #история #нацархив #100лет #Кенденбиль
ЧЕЧЕН БИЛЕ БЕЛЕКМАА
Степан Сарыг-оолдуң либреттозунга композитор Ростислав Кенденбиль “Чечен биле Белекмаа деп операны барык 20 чыл бурунгаар бижип эгелээн. Улуг хемчээлдиг нарын музыка чогаалын улам сайзыраңгайжыдар дээш чамдык чаартылгаларны композитор ам-даа кылбышаан. Тыва фольклорга үндезилеп тургускан бо чогаал улусчу, демиселчи утка-шынарлыы-биле, национал аянныы-биле уран чүүл төөгүзүнге онзагай черни ээлээн. “Кодур-оол биле Биче-кыс дугайында” тоолду ССРЭ-ниң Күрүне шаңналының лауреады С. Токаның “Араттың сөзүнден” номчаан, аңаа үндезилээн либретто-биле танышкан, операдан үзүндүлерин ыраажыларның болгаш симфония оркестриниң күүселдезинден дыңнаан кижилер ук чогаалды долузу-биле көрүксеп, үр-ле манаан. Көрүкчүлерниң, дыңнакчыларның күзели ам боттанган.
Республиканың хөгжүм-шии театрының коллективи бодунуң арга-мергежилинге даянып, “Чечен биле Белекмааны” хөгжүмнүг тоол кылдыр белеткээн. Шиини режиссер И. Комбу тургускан. Кол рольдарны ырлаарынга мергежилдиг артистер Х. Коңгар, Н. Өлзей-оол, Л. Солун-оол, Д. Барыңмаа күүседип турар.
Шииниң хөгҗүм каасталгазында дириҗер В. Токаның удуртканы оркестр ойнап турар. Эге көргүзүгден-не байлак каас Төрээн чуртка йөрээлдиң тааланчыг болгаш чоргааранчыг аялгазы куттулуп кээр...
Ынакшылга, арыг сеткилге шынчы чоруктуң илерели кылдыр тургускан хөгҗүмнүг тоолду театрның артистери тыва литератураның болгаш уран чүүлдүң хүннеринде Тээлиниң чурттакчыларынга баштай көргүскен.
ЧУРУКТА: Чеченниң ролюнда Л. Солун-оол, Белекмааның ролюнда Д. Барыңмаа.
О. Охемчиктиң фотозу.
“ШЫН” солун, 1972 ч. Май 16.
#Культуратувы #Тува #Тыва #история #нацархив #100лет #Кенденбиль
Forwarded from Телеканал "Тува 24"
Media is too big
VIEW IN TELEGRAM
❗️К 100-летию Монгуша Кенин-Лопсана
💬Сегодня, 10 апреля, исполняется 100 лет со дня рождения Монгуша Бораховича Кенин-Лопсана. В честь даты в Кызылской местной религиозной организации шаманов «Адыг-Ээрен» дали старт различным спортивным, духовным и культурным мероприятиям. Это стрельба из национального лука, таинство создания деревянного силуэта и не только. На месте побывала и наша съемочная группа.
#100лет #Шаманы #КенинЛопсан #ДухМедведя #Кызыл #Тува24
💬Сегодня, 10 апреля, исполняется 100 лет со дня рождения Монгуша Бораховича Кенин-Лопсана. В честь даты в Кызылской местной религиозной организации шаманов «Адыг-Ээрен» дали старт различным спортивным, духовным и культурным мероприятиям. Это стрельба из национального лука, таинство создания деревянного силуэта и не только. На месте побывала и наша съемочная группа.
#100лет #Шаманы #КенинЛопсан #ДухМедведя #Кызыл #Тува24
👍2
Forwarded from Телеканал "Тува 24"
Media is too big
VIEW IN TELEGRAM
❗️К 100-летию Монгуша Кенин-Лопсана
💬Сегодня, 10 апреля, исполняется 100 лет со дня рождения Монгуша Бораховича Кенин-Лопсана. В честь даты в Кызылской местной религиозной организации шаманов «Адыг-Ээрен» дали старт различным спортивным, духовным и культурным мероприятиям. Это стрельба из национального лука, таинство создания деревянного силуэта и не только. На месте побывала и наша съемочная группа.
#100лет #Шаманы #КенинЛопсан #ДухМедведя #Кызыл #Тува24
💬Сегодня, 10 апреля, исполняется 100 лет со дня рождения Монгуша Бораховича Кенин-Лопсана. В честь даты в Кызылской местной религиозной организации шаманов «Адыг-Ээрен» дали старт различным спортивным, духовным и культурным мероприятиям. Это стрельба из национального лука, таинство создания деревянного силуэта и не только. На месте побывала и наша съемочная группа.
#100лет #Шаманы #КенинЛопсан #ДухМедведя #Кызыл #Тува24
Forwarded from Телеканал "Тува 24"
Media is too big
VIEW IN TELEGRAM
⚡️Человек века
💬В Национальном музее торжественно открыли выставку «Человек века. Чүс чылдың кижизи», посвященную верному сыну Тувы и выдающемуся ученому Монгушу Бораховичу Кенин-Лопсану. Напомним, что накануне была отмечена значимая дата – 100 лет со дня его рождения. Что представлено в экспозиции, узнавала наша съемочная группа.
#Выставка #Музей #100лет #Кызыл #Тува24
💬В Национальном музее торжественно открыли выставку «Человек века. Чүс чылдың кижизи», посвященную верному сыну Тувы и выдающемуся ученому Монгушу Бораховичу Кенин-Лопсану. Напомним, что накануне была отмечена значимая дата – 100 лет со дня его рождения. Что представлено в экспозиции, узнавала наша съемочная группа.
#Выставка #Музей #100лет #Кызыл #Тува24
🎉 Национальная библиотека дала старт БиблиоКаравану
⚡ Национальная библиотека Тувы дала старт БиблиоКаравану, посвященному 100-летию со дня рождения выдающегося писателя и ученого Монгуша Кенин-Лопсана. Первой точкой маршрута стал Каа-Хемский район, а именно село Сарыг-Сеп, где собрались школьники, учителя и неравнодушные жители, желающие почтить память земляка.
📚 Национальная библиотека подарила Центральной районной библиотеке им. С. О Тамба книгу сонетов «Жребий» Монгуш Кенин-Лопсана в 26 экземплярах.
📌 Библиотекари подготовили увлекательную программу, посвященную народному писателю. Известная поэтесса, переводчик, литературовед, кандидат филологических наук Сайлыкмаа Комбу рассказала детям о жизни и творчестве М. Кенин-Лопсана. Она подчеркнула его вклад в сохранение и популяризацию тувинской культуры и традиций. Гости мероприятия узнали малоизвестные факты о писателе, его научных трудах и литературных произведениях, которые оказали значительное влияние на развитие тувинской литературы.
Библиокараван продолжит свое путешествие по районам республики, неся знания о жизни и творчестве Монгуша Кенин-Лопсана в самые отдаленные уголки Тувы. Эта акция призвана не только почтить память выдающегося деятеля, но и привить молодому поколению любовь к чтению и интерес к истории своей родины.
🚐 БиблиоКараван – это не просто дань памяти выдающемуся писателю, но и возможность для жителей отдаленных районов республики прикоснуться к богатому культурному наследию Тувы. Такие мероприятия способствуют укреплению связи поколений, сохранению традиций и воспитанию патриотизма.
БиблиоКараван, посвященный 100-летию Монгуша Кенин-Лопсана, стал ярким событием в культурной жизни Тувы. Он оставил глубокий след в сердцах жителей республики.
📍 Путешествие БиблиоКаравана продолжается. Впереди нас ждут Эрзинский и Тес-Хемский кожууны.
#БиблиоКараван #МонгушКенинЛопсан #Тува #Культура #МинКультураТувы #НацБиблиотека17 #ЛитературноеНаследие #СохранениеТрадиций #НациональнаяБиблиотекаТувы #100Лет
⚡ Национальная библиотека Тувы дала старт БиблиоКаравану, посвященному 100-летию со дня рождения выдающегося писателя и ученого Монгуша Кенин-Лопсана. Первой точкой маршрута стал Каа-Хемский район, а именно село Сарыг-Сеп, где собрались школьники, учителя и неравнодушные жители, желающие почтить память земляка.
📚 Национальная библиотека подарила Центральной районной библиотеке им. С. О Тамба книгу сонетов «Жребий» Монгуш Кенин-Лопсана в 26 экземплярах.
📌 Библиотекари подготовили увлекательную программу, посвященную народному писателю. Известная поэтесса, переводчик, литературовед, кандидат филологических наук Сайлыкмаа Комбу рассказала детям о жизни и творчестве М. Кенин-Лопсана. Она подчеркнула его вклад в сохранение и популяризацию тувинской культуры и традиций. Гости мероприятия узнали малоизвестные факты о писателе, его научных трудах и литературных произведениях, которые оказали значительное влияние на развитие тувинской литературы.
Библиокараван продолжит свое путешествие по районам республики, неся знания о жизни и творчестве Монгуша Кенин-Лопсана в самые отдаленные уголки Тувы. Эта акция призвана не только почтить память выдающегося деятеля, но и привить молодому поколению любовь к чтению и интерес к истории своей родины.
🚐 БиблиоКараван – это не просто дань памяти выдающемуся писателю, но и возможность для жителей отдаленных районов республики прикоснуться к богатому культурному наследию Тувы. Такие мероприятия способствуют укреплению связи поколений, сохранению традиций и воспитанию патриотизма.
БиблиоКараван, посвященный 100-летию Монгуша Кенин-Лопсана, стал ярким событием в культурной жизни Тувы. Он оставил глубокий след в сердцах жителей республики.
📍 Путешествие БиблиоКаравана продолжается. Впереди нас ждут Эрзинский и Тес-Хемский кожууны.
#БиблиоКараван #МонгушКенинЛопсан #Тува #Культура #МинКультураТувы #НацБиблиотека17 #ЛитературноеНаследие #СохранениеТрадиций #НациональнаяБиблиотекаТувы #100Лет
Forwarded from Телеканал "Тува 24"
Media is too big
VIEW IN TELEGRAM
💫 Монгуш Кенин-Лопсан - человек, оставшийся в истории на сотни лет вперед
💬 Имя Монгуша Кенин-Лопсана известно не только в нашей республике, но и далеко за ее пределами: в России и во всем мире. Он – человек-легенда. Ученый, этнограф, шаман, доктор исторических наук, народный писатель Тувы, обладатель множественных наград российского и республиканского уровней, пожизненный президент шаманских обществ Тувы, действительный член Академии наук Нью-Йорка и обладатель звания «Живое сокровище шаманизма». Наша съемочная группа подготовила специальный репортаж к 100-летию со дня рождения Монгуша Кенин-Лопсана.
#Шаманизм #КенинЛопсан #100лет #Кызыл #Тува24
💬 Имя Монгуша Кенин-Лопсана известно не только в нашей республике, но и далеко за ее пределами: в России и во всем мире. Он – человек-легенда. Ученый, этнограф, шаман, доктор исторических наук, народный писатель Тувы, обладатель множественных наград российского и республиканского уровней, пожизненный президент шаманских обществ Тувы, действительный член Академии наук Нью-Йорка и обладатель звания «Живое сокровище шаманизма». Наша съемочная группа подготовила специальный репортаж к 100-летию со дня рождения Монгуша Кенин-Лопсана.
#Шаманизм #КенинЛопсан #100лет #Кызыл #Тува24
🔥2
Forwarded from Телеканал "Тува 24"
Media is too big
VIEW IN TELEGRAM
📢Вокальный конкурс «Межегейим» в честь 100-летия Болдукпана Оюна
💬В сумоне Кочетово состоялся вокальный конкурс «Межегейим». Мероприятие приурочено к 100-летию заслуженного работника культуры Тувинской АССР Болдукпана Оюна.
#Тува24 #Кызыл #100лет #Межегейим
💬В сумоне Кочетово состоялся вокальный конкурс «Межегейим». Мероприятие приурочено к 100-летию заслуженного работника культуры Тувинской АССР Болдукпана Оюна.
#Тува24 #Кызыл #100лет #Межегейим
🔥2