🔰نگاهی تاریخی به کنشگری زنان نیکوکار در تاریخ محلی یزد (قسمت اول)
▪مهدیه خانی‌سانیح
🔹در شهر #یزد به عنوان جامعه‌ای نمادین از بستری سنتی و مذهبی، متشکل از مسلمان، زرتشتی، کلیمی و مسیحی و نگاه متفاوت هرکدام از این ادیان به جایگاه زن اقدامات خیریه‌ای گوناگونی شکل گرفته است.
🔸در طول تاریخ زنان و مردان یزدی از هر طبقه و مذهبی فعالیت‌های #عام_المنفعه متنوعی را ایجاد کرده‌اند. در این بستر اجتماعی اقدامات خیریه و عام‌المنفعه زنان مسلمان و اقلیت مذهبی به عنوان نیمی از افراد جامعه، جایگاه اجتماعی آنان و چشم‌اندازی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و در نهایت میزان توسعه جامعه مدنظر را نشان می‌دهد.
🔹#زنان_مسلمان بیشتر در سایه حمایت و تحت تکفل پدران و همسران خود بودند. اما با توجه به #حق_مالکیت زن بر اموال خود، از جمله ارثیه و مهریه، زنان در دوره قاجار به ویژه بعد از مشروطه، به تدریج استقلال مالی یافتند. زنانی که در خانواده‌های متمول و باسواد بودند و به جهت ارتباط با همسران و پدران فرهیخته سواددار شده و تا حدودی از اندرونی خارج شده بودند، از خود اموال موقوفی متعددی به جای گذاردند.
🔸این زنان بیشتر القابی چون حاجيه و #خاتون داشتند که نشان دهنده مذهبی بودن و تمکن مالی آنهاست. بانوان نیکوکار را در دو طیف زنان خانواده‌های #تجار و #حکام یزدی و در دوره پهلوی، به ویژه پهلوی دوم، زنان تحصیل کرده و باسواد می‌توان تقسیم‌بندی کرد.
🔹البته با توجه به بررسی اکثر وقف نامه‌هایی که در سال‌های اخیر از سوی اوقاف در کتب گوناگون چاپ شده است، حدود بیست درصد #موقوفات_یزد به زنان اختصاص دارد.
🔸کنکاش در این وقف نامه‌ها چند نکته بارز را نشان می‌دهد؛ از جمله:
1⃣ هرگز این فعالیت‌های عام‌المنفعه قالب زنانه نداشته است و فقط چند نمونه محدود به برگزاری مراسم‌های سوگواری زنانه در این میان دیده می‌شود.
در این #وقف_نامه‌ها دختران به عنوان وارث و متولی معرفی نشده‌اند و بیشتر فرزندان ذکوریا عالم محل متولی بوده‌اند. علاوه بر آن، از میان موقوفات زنان، هشتاد درصد آن‌ها به امور مذهبی اختصاص داشته است.
2⃣ #رقبه‌های وقف‌نامه‌ها بیشتر به شکل بخشی از یک مایملک است که نشان دهنده موروثی بودن آن است و ماهیتی خصوصی و محلی دارد. به علاوه بیشتر فردی با عنوان توليه، مسئولیت نظارت و نگهداری آن رقم وقفی را به عهده داشته است و خود بانوی واقف حتی در زمان حیات دخل و تصرفی در آن نداشته است.
البته زنانی که صاحب فرزند نمی‌شدند، مانند خانم گلشن و خانم بقایی، بخشی از رتبه‌های وقف و فعالیت عام‌المنفعه را به خود اختصاص دادند تا برایشان باقیات و صالحات باشد.
3⃣ زنان نیکوکار در عصر پهلوی دوم با ورود به فعالیت‌های اجتماعی در #امور_خیریه نیز نگاهی نو داشتند و برای اولین بار در قالب خیریه مدرسه، پرورشگاه، حمام ایجاد کردند.
از جمله اقدس بقایی و بی‌بی فاطمه گلشن و بی‌بی فاطمه پاپلی.
در دوره رضاشاه به جایگاه #وقف بی‌اعتنایی شد و حتی دخل و تصرف در وقفیات صورت گرفت.
گرچه در یزد نسبت به جایگاه دینی وقف بی‌توجهی شد، با ایجاد کارخانه‌های صنعتی و مدرنیزه شدن تدریجی شهر برخی از زنان متمول که مالک سهامی از این کارخانه‌ها (کارخانه درخشان) بودند، قسمی از آن یا #سود_سهام را به امور خیریه مذهبی اختصاص دادند.
5⃣ با توجه به اقلیم خشک يزد و ایجاد #قنات و #آب_انبار بسیاری از این بناها در قالب وقف ماندگار شدند. اما یکی از بارزترین نکات در قنات‌ها نقش زنان در حفر قنوات است که یادآور ایزد بانوی آب «آناهيتا» است.
از آن جمله می‌توان این موقوفات رانام برد: قنات مهريجرد از سوی مهرنگاردخت انوشیروان، قنات ارسلان خاتون، قنات ابرو مبارکه به همت کنیزان علاءالدوله کالیجار حاکم مظفری یزد، قنات مریم‌آباد به همت مریم سلطان مادر سلطان قطب‌الدین حاکم یزد در دوره اتابکان، قنات بغداد آباد از سوی بغداد خاتون همسر بهادر خان حاکم یزد در دوره ابوسعید در قصبه مهریجرد.
افزون بر این، به نظر می‌رسد آب انبار کارکرد بقای نسل را داشته است و زنان، به خصوص زنان بدون فرزند، در ایجاد این بناهای عام المنفعه فعالیت ویژه ای داشته اند. آب انبار بی‌بی فاطمه گلشن و حاجی طیبه در یزد از این دست هستند.
🆔 @khairemandegar
▪مهدیه خانی‌سانیح
🔹در شهر #یزد به عنوان جامعه‌ای نمادین از بستری سنتی و مذهبی، متشکل از مسلمان، زرتشتی، کلیمی و مسیحی و نگاه متفاوت هرکدام از این ادیان به جایگاه زن اقدامات خیریه‌ای گوناگونی شکل گرفته است.
🔸در طول تاریخ زنان و مردان یزدی از هر طبقه و مذهبی فعالیت‌های #عام_المنفعه متنوعی را ایجاد کرده‌اند. در این بستر اجتماعی اقدامات خیریه و عام‌المنفعه زنان مسلمان و اقلیت مذهبی به عنوان نیمی از افراد جامعه، جایگاه اجتماعی آنان و چشم‌اندازی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و در نهایت میزان توسعه جامعه مدنظر را نشان می‌دهد.
🔹#زنان_مسلمان بیشتر در سایه حمایت و تحت تکفل پدران و همسران خود بودند. اما با توجه به #حق_مالکیت زن بر اموال خود، از جمله ارثیه و مهریه، زنان در دوره قاجار به ویژه بعد از مشروطه، به تدریج استقلال مالی یافتند. زنانی که در خانواده‌های متمول و باسواد بودند و به جهت ارتباط با همسران و پدران فرهیخته سواددار شده و تا حدودی از اندرونی خارج شده بودند، از خود اموال موقوفی متعددی به جای گذاردند.
🔸این زنان بیشتر القابی چون حاجيه و #خاتون داشتند که نشان دهنده مذهبی بودن و تمکن مالی آنهاست. بانوان نیکوکار را در دو طیف زنان خانواده‌های #تجار و #حکام یزدی و در دوره پهلوی، به ویژه پهلوی دوم، زنان تحصیل کرده و باسواد می‌توان تقسیم‌بندی کرد.
🔹البته با توجه به بررسی اکثر وقف نامه‌هایی که در سال‌های اخیر از سوی اوقاف در کتب گوناگون چاپ شده است، حدود بیست درصد #موقوفات_یزد به زنان اختصاص دارد.
🔸کنکاش در این وقف نامه‌ها چند نکته بارز را نشان می‌دهد؛ از جمله:
1⃣ هرگز این فعالیت‌های عام‌المنفعه قالب زنانه نداشته است و فقط چند نمونه محدود به برگزاری مراسم‌های سوگواری زنانه در این میان دیده می‌شود.
در این #وقف_نامه‌ها دختران به عنوان وارث و متولی معرفی نشده‌اند و بیشتر فرزندان ذکوریا عالم محل متولی بوده‌اند. علاوه بر آن، از میان موقوفات زنان، هشتاد درصد آن‌ها به امور مذهبی اختصاص داشته است.
2⃣ #رقبه‌های وقف‌نامه‌ها بیشتر به شکل بخشی از یک مایملک است که نشان دهنده موروثی بودن آن است و ماهیتی خصوصی و محلی دارد. به علاوه بیشتر فردی با عنوان توليه، مسئولیت نظارت و نگهداری آن رقم وقفی را به عهده داشته است و خود بانوی واقف حتی در زمان حیات دخل و تصرفی در آن نداشته است.
البته زنانی که صاحب فرزند نمی‌شدند، مانند خانم گلشن و خانم بقایی، بخشی از رتبه‌های وقف و فعالیت عام‌المنفعه را به خود اختصاص دادند تا برایشان باقیات و صالحات باشد.
3⃣ زنان نیکوکار در عصر پهلوی دوم با ورود به فعالیت‌های اجتماعی در #امور_خیریه نیز نگاهی نو داشتند و برای اولین بار در قالب خیریه مدرسه، پرورشگاه، حمام ایجاد کردند.
از جمله اقدس بقایی و بی‌بی فاطمه گلشن و بی‌بی فاطمه پاپلی.
در دوره رضاشاه به جایگاه #وقف بی‌اعتنایی شد و حتی دخل و تصرف در وقفیات صورت گرفت.
گرچه در یزد نسبت به جایگاه دینی وقف بی‌توجهی شد، با ایجاد کارخانه‌های صنعتی و مدرنیزه شدن تدریجی شهر برخی از زنان متمول که مالک سهامی از این کارخانه‌ها (کارخانه درخشان) بودند، قسمی از آن یا #سود_سهام را به امور خیریه مذهبی اختصاص دادند.
5⃣ با توجه به اقلیم خشک يزد و ایجاد #قنات و #آب_انبار بسیاری از این بناها در قالب وقف ماندگار شدند. اما یکی از بارزترین نکات در قنات‌ها نقش زنان در حفر قنوات است که یادآور ایزد بانوی آب «آناهيتا» است.
از آن جمله می‌توان این موقوفات رانام برد: قنات مهريجرد از سوی مهرنگاردخت انوشیروان، قنات ارسلان خاتون، قنات ابرو مبارکه به همت کنیزان علاءالدوله کالیجار حاکم مظفری یزد، قنات مریم‌آباد به همت مریم سلطان مادر سلطان قطب‌الدین حاکم یزد در دوره اتابکان، قنات بغداد آباد از سوی بغداد خاتون همسر بهادر خان حاکم یزد در دوره ابوسعید در قصبه مهریجرد.
افزون بر این، به نظر می‌رسد آب انبار کارکرد بقای نسل را داشته است و زنان، به خصوص زنان بدون فرزند، در ایجاد این بناهای عام المنفعه فعالیت ویژه ای داشته اند. آب انبار بی‌بی فاطمه گلشن و حاجی طیبه در یزد از این دست هستند.
🆔 @khairemandegar