Цікавымі з'яўляюцца перапісаныя у Маскве з беларускіх спісаў "Пакуты Хрыста" і "Аповецсь аб трох каралях-валхвах", змешчаныя ў адным рускім рукапісным зборніку канца XV або пачатку XVI ст.
Адрозненні слоўнікавага састава: беларускаму бачоучи у рускім спісе адпявядае видячи і смотрячи, адпаведна година - часъ, забити - убити, кадати - метати, король - царь, коурица - кокошь, марный - худый, пекелный - адовый, светати - днитися, светокъ - сведетель, стратити - потеряти, оучинити - сотворити, хоуста - риза і г. д.
Польскія і нямецкія старабеларускія запазычанні ў рускім спісе сістэматычна падвяргаюцца змене: боудовати - съзидати, ганебне - лихо, докторъ - философъ, жегнатисе - целоватися, зрада - лесть, капитоулюмъ - главизна, кгвалтомъ - силою, келихъ - чаша, короуна - венець, крижовати - распяти, крижъ - крестъ, ленъцоухъ - ретязь, лотръ - разбойникъ, мистръ - учитель, моць - власть, панна - госпожа, пановати - царствовати, полецати - предати і подати, рада - повеление, ритерь - воинъ і мучитель, рожай - родъ, цнота - доброта і інш.
Беларускі спіс - Бібліятэка імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына Q. I. № 391, л.8-8б
Рускі спіс - Дзяржаўны гістарычны музей, зб. Сінад. № 367-368б
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
Адрозненні слоўнікавага састава: беларускаму бачоучи у рускім спісе адпявядае видячи і смотрячи, адпаведна година - часъ, забити - убити, кадати - метати, король - царь, коурица - кокошь, марный - худый, пекелный - адовый, светати - днитися, светокъ - сведетель, стратити - потеряти, оучинити - сотворити, хоуста - риза і г. д.
Польскія і нямецкія старабеларускія запазычанні ў рускім спісе сістэматычна падвяргаюцца змене: боудовати - съзидати, ганебне - лихо, докторъ - философъ, жегнатисе - целоватися, зрада - лесть, капитоулюмъ - главизна, кгвалтомъ - силою, келихъ - чаша, короуна - венець, крижовати - распяти, крижъ - крестъ, ленъцоухъ - ретязь, лотръ - разбойникъ, мистръ - учитель, моць - власть, панна - госпожа, пановати - царствовати, полецати - предати і подати, рада - повеление, ритерь - воинъ і мучитель, рожай - родъ, цнота - доброта і інш.
Беларускі спіс - Бібліятэка імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына Q. I. № 391, л.8-8б
Рускі спіс - Дзяржаўны гістарычны музей, зб. Сінад. № 367-368б
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
Пісьмовая мова на Беларусі ў канцы XV - пачатку XVI ст. прадстаўляла сабой складаную сістэму, якая заключала ў сабе ўсю шкалу перахода ад чыста царкоўнаславянскай да народнай беларускай мовы. Чыстая царкоўнаславянская мова яшчэ трывала захоўвалася ў афіцыйных кананічных тэкстах тыпу евангелляў і псалтыраў, нязначная прымесь фанетычных беларусізмаў у выглядзе нешматлікіх апісак яшчэ не парушала кніжнаславянскай (царкоўнаславянскай) моўнай асновы такіх тэкстаў. На супроцьлеглым полюсе гэтай сістэмы знаходзілася дзелавая пісьменнасць з беларускай моўнай асновай. Прамежкавае становішча паміж гэтымі тыпамі мовы займаюць, па-першае, рэлігійныя і навуковыя творы з царкоўнаславянскай моўнай асновай, але значнай удзельнай вагой беларусізмаў ("Чэцця", "Логіка"), па-другое, свецка-мастацкія помнікі з сумессю старарускіх, традыцыйных і жывых, народных рыс (Нікіфараўскі, Увараўскі, Віленскі, Супрасльскі і Акадэмічны спісы летапісу, "Александрыя"), нарэшце, некананічныя рэлігійныя творы з (стара) беларускай моўнай асновай і значнай плынню польскай ("Пакуты Хрыста", "Аповесць аб трох каралях-валхвах", "Жыціе Аляксея").
А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
Біблія Францыска Скарыны
Большасць даследчыкаў сыходзяцца ў меркаванні, што мова "Бібліі Рускай" Францыска Скарыны (1517 г.) - гэта царкоўнаславянская мова беларускага зводу - гэта значыць са значнай колькасцю элементаў тагачаснай жывой беларускай мовы (а таксама чэхізмаў і паланізмаў).
Паланізмаў параўнальна няшмат, напрыклад: велебность, винница, живелъ, збродень, звытяжство, леторосль, напой, нерядъ, обжирца, опатреность, панна, плотно (палатно), покармъ, посполство, похлебство, похлебца, прудкость, родиць, рожа, цнота, чловекъ, зуполный, лекливый, неопатреный, посполитый, прудкий, розмаитый, рочный, уставичный, цнотливый, гвиздати, миловати, поклякнути, росказовати, ачколве, водле, восполокъ, зле, зуполне, исте, лечъ, назбытъ, неомылне, подлугъ, посполите, прудце і інш.
Словы нямецкага паходжання: балька, барва, вага, гафтка, дяковати, желнеръ, змордованый, канцлерь, кухарь, малеваный, мары, мастеръ, муръ, мусити, панцерь, рада, скарбъ, смакъ, танецъ, цетнаръ, фалшивый, фарба, фляжка, флястръ, шафаръ, шахта, шиковатися, шкода і інш.
Прыклад беларусізмаў (рознага пахождання): бокъ, баламутъ, ботъ, ботьянъ, боханъ, ветка, взоръ, волотъ, ворожбитъ, вужъ, вышиня, гай, глубина, годъ, господаръ, гукъ, гульня, гусли, детинство, дубець, зброя, згода, клопотъ, колачь, конникъ, кривда, криница, кропля, куделя, кутъ, месецъ, молодець, нива, оксамитъ, олей, пастухъ, петухъ, плотъ, поклепъ, полонъ, полотно, помста, походка, початокъ, праца, пригода, прикладъ, подлога, промень, пыха, ровнина, светло, светокъ, сетка, скриня, смутокъ, справа, стежка, сторожъ, страва, суседъ, ужитокъ, часъ, шибеница, шириня; дзеяловы: боронити, ведати, виноватити, втекати, гинути, гледети, густи, дбати, доведатися, дозволити, досегати, жадати, забити, загинути, загубити, занедбати, засмутити, заховати, змовитися, зрозумети, кохатися, лаяти, лекатися, мовити, народитися, нахилити, обецати, паметати, пановати, пестовати, покинути, помстити, порушити, поткати, працовати, привитати, пытати, робити, скакати, уживати, упевнити, хилитися, ховати; прыметнікі: великий, горший, даремный, дробный, дурный, збройный, лагодный, лепший, моцный, недбалый, околичный, певный, приветливый, пригожий, смутный, шаленый; прыслоўі: борзо, вдолжъ, велми, доловъ, домовъ, досконале, досыть, ледва, лепей, моцне, николи, пилне, поки словы з прыстаўкай роз-/рос-: розбечися, розбити, розвеличити, розвеятися, розмовляти, рознестися, розплынутися, розрывати, розсекати, розторгати, розыйтися, розтягнути, розкидати, роспаляти; уласныя новаўтварэнні Скарыны: глуповство, дейтсво, дуровство, ленивство, подобенство, скуповство, товариство, человеченство, выкладачъ, оборонца, последовникъ, послухачъ, продавачъ, справца, чародейникъ і інш.
У пражскіх выданнях Бібліі Скарына пазначаў некаторыя царкоўнаславянскія словы глосамі (паясненнямі): кивотъ (царк.) - скриня, крата - решетка, крижаль - дьска і інш.
Крыніца: А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы". Т. 1. — Мн., 1967
Большасць даследчыкаў сыходзяцца ў меркаванні, што мова "Бібліі Рускай" Францыска Скарыны (1517 г.) - гэта царкоўнаславянская мова беларускага зводу - гэта значыць са значнай колькасцю элементаў тагачаснай жывой беларускай мовы (а таксама чэхізмаў і паланізмаў).
Паланізмаў параўнальна няшмат, напрыклад: велебность, винница, живелъ, збродень, звытяжство, леторосль, напой, нерядъ, обжирца, опатреность, панна, плотно (палатно), покармъ, посполство, похлебство, похлебца, прудкость, родиць, рожа, цнота, чловекъ, зуполный, лекливый, неопатреный, посполитый, прудкий, розмаитый, рочный, уставичный, цнотливый, гвиздати, миловати, поклякнути, росказовати, ачколве, водле, восполокъ, зле, зуполне, исте, лечъ, назбытъ, неомылне, подлугъ, посполите, прудце і інш.
Словы нямецкага паходжання: балька, барва, вага, гафтка, дяковати, желнеръ, змордованый, канцлерь, кухарь, малеваный, мары, мастеръ, муръ, мусити, панцерь, рада, скарбъ, смакъ, танецъ, цетнаръ, фалшивый, фарба, фляжка, флястръ, шафаръ, шахта, шиковатися, шкода і інш.
Прыклад беларусізмаў (рознага пахождання): бокъ, баламутъ, ботъ, ботьянъ, боханъ, ветка, взоръ, волотъ, ворожбитъ, вужъ, вышиня, гай, глубина, годъ, господаръ, гукъ, гульня, гусли, детинство, дубець, зброя, згода, клопотъ, колачь, конникъ, кривда, криница, кропля, куделя, кутъ, месецъ, молодець, нива, оксамитъ, олей, пастухъ, петухъ, плотъ, поклепъ, полонъ, полотно, помста, походка, початокъ, праца, пригода, прикладъ, подлога, промень, пыха, ровнина, светло, светокъ, сетка, скриня, смутокъ, справа, стежка, сторожъ, страва, суседъ, ужитокъ, часъ, шибеница, шириня; дзеяловы: боронити, ведати, виноватити, втекати, гинути, гледети, густи, дбати, доведатися, дозволити, досегати, жадати, забити, загинути, загубити, занедбати, засмутити, заховати, змовитися, зрозумети, кохатися, лаяти, лекатися, мовити, народитися, нахилити, обецати, паметати, пановати, пестовати, покинути, помстити, порушити, поткати, працовати, привитати, пытати, робити, скакати, уживати, упевнити, хилитися, ховати; прыметнікі: великий, горший, даремный, дробный, дурный, збройный, лагодный, лепший, моцный, недбалый, околичный, певный, приветливый, пригожий, смутный, шаленый; прыслоўі: борзо, вдолжъ, велми, доловъ, домовъ, досконале, досыть, ледва, лепей, моцне, николи, пилне, поки словы з прыстаўкай роз-/рос-: розбечися, розбити, розвеличити, розвеятися, розмовляти, рознестися, розплынутися, розрывати, розсекати, розторгати, розыйтися, розтягнути, розкидати, роспаляти; уласныя новаўтварэнні Скарыны: глуповство, дейтсво, дуровство, ленивство, подобенство, скуповство, товариство, человеченство, выкладачъ, оборонца, последовникъ, послухачъ, продавачъ, справца, чародейникъ і інш.
У пражскіх выданнях Бібліі Скарына пазначаў некаторыя царкоўнаславянскія словы глосамі (паясненнямі): кивотъ (царк.) - скриня, крата - решетка, крижаль - дьска і інш.
Крыніца: А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы". Т. 1. — Мн., 1967
Ужыванне тэрміна "беларускі" адносна мовы ВКЛ
У прадмове да беларускага (з тэрыторыі ВКЛ) спіса "Арыстотэлевых варот" невядомы рускі кніжнік 17 ст. наступнымі словамі характарызуе сутнасць сваёй работы над тэкстам гэтага спіса: "Тебе ради, чадо намъ любезнѣйшее, - піша ён, - о сихъ любопремудрыхъ книгахъ много потрудихся и удобнѣйшаго ради познаія поудихся изъ бѣлороссійскаго діалекта, сій рѣчь гласъ, преложишася во словенскую речь елико по возможному нашему малоумію, кромѣ странныхъ рѣчей, ихже не надлежитъ моему разсужденію".
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
2) В. Адрианова. К истории текста "Аристотелевых врат". "Русский филологический вестник", т. LXVI. Варшава, 1911, стр. 7 - 13.
Крыжаніч упамінае "Белоруски jезик" як сумесь "Рускаго да Лешкого".
Стэфан Зізаній у 1596 г. у прадмове да польскага перакладу «Пропаведзі Св. Кірыла, патрыярха іерусалімскага» (дзе ідзе польскі і старабеларускі тэкст паралельна) пісаў, што выдае яго таксама «белоруским языком».
Цар Аляксей Михайлавіч просіць Міхайла Ваяйкова каб той пісаў яму аб справах Канстанціна Паклонскага "бѣлорускимъ" альбо польскім пісьмом, таму што ў Паклонскага няма пісараў, што могуць пісаць "рускимъ" пісьмом.
"Отъ царя и великого князя Алексѣя Михаиловича, всея Великія и Малыя Росіи самодержца, Михайлу Петровичю Воейкову. Августа въ 16 день писалъ еси къ намъ съ стрѣлцомъ Михайлова приказу Зыбина съ Тишкою Гавриловымъ,..
…И какъ къ тебѣ ся наша грамота придетъ, и ты бъ тѣхъ казаковъ, Васку Сулименва съ товарыщи, отдалъ полковнику Костантину Поклонскому, а впредь бы еси къ намъ писалъ въ отпискахъ справчиво, и полковнику Костянтину Поклонскому говорилъ, чтобъ о всемъ, что у васъ учнется дѣлать, писалъ къ намъ бѣлорускимъ или польскимъ писмомъ, будетъ у него рускимъ писмомъ писать некому"
1) Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. Том 14. 1889. с. 219
У прадмове да беларускага (з тэрыторыі ВКЛ) спіса "Арыстотэлевых варот" невядомы рускі кніжнік 17 ст. наступнымі словамі характарызуе сутнасць сваёй работы над тэкстам гэтага спіса: "Тебе ради, чадо намъ любезнѣйшее, - піша ён, - о сихъ любопремудрыхъ книгахъ много потрудихся и удобнѣйшаго ради познаія поудихся изъ бѣлороссійскаго діалекта, сій рѣчь гласъ, преложишася во словенскую речь елико по возможному нашему малоумію, кромѣ странныхъ рѣчей, ихже не надлежитъ моему разсужденію".
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"
2) В. Адрианова. К истории текста "Аристотелевых врат". "Русский филологический вестник", т. LXVI. Варшава, 1911, стр. 7 - 13.
Крыжаніч упамінае "Белоруски jезик" як сумесь "Рускаго да Лешкого".
Стэфан Зізаній у 1596 г. у прадмове да польскага перакладу «Пропаведзі Св. Кірыла, патрыярха іерусалімскага» (дзе ідзе польскі і старабеларускі тэкст паралельна) пісаў, што выдае яго таксама «белоруским языком».
Цар Аляксей Михайлавіч просіць Міхайла Ваяйкова каб той пісаў яму аб справах Канстанціна Паклонскага "бѣлорускимъ" альбо польскім пісьмом, таму што ў Паклонскага няма пісараў, што могуць пісаць "рускимъ" пісьмом.
"Отъ царя и великого князя Алексѣя Михаиловича, всея Великія и Малыя Росіи самодержца, Михайлу Петровичю Воейкову. Августа въ 16 день писалъ еси къ намъ съ стрѣлцомъ Михайлова приказу Зыбина съ Тишкою Гавриловымъ,..
…И какъ къ тебѣ ся наша грамота придетъ, и ты бъ тѣхъ казаковъ, Васку Сулименва съ товарыщи, отдалъ полковнику Костантину Поклонскому, а впредь бы еси къ намъ писалъ въ отпискахъ справчиво, и полковнику Костянтину Поклонскому говорилъ, чтобъ о всемъ, что у васъ учнется дѣлать, писалъ къ намъ бѣлорускимъ или польскимъ писмомъ, будетъ у него рускимъ писмомъ писать некому"
1) Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. Том 14. 1889. с. 219
Псалтыры XVI і XVII стст.
Да нашага часу захаваліся два Псалтыры, якія пераклалі на старабеларускую у XVI і XVII стст. У іх суіснуюць тры асноўныя моўныя стыхіі, якімі жывілася тагачасная беларуская пісьмовая мова: уласнабеларуская, польская і царкоўнаславянская. Я. Ф. Карскі, які займаўся вывучэннем мовы гэтых помнікаў, на аснове статыстычнага аналізу лексікі 10 псалмаў з розных частак помнікаў падлічыў колькасныя суадносіны паміж трыма адзначанымі стыхіямі. Усяго ў выбраных псалмах аказалася 1047 слоў (даследчыкам не прымаліся пад увагу прыназоўнікі). З гэтага ліку Я. Ф. Карскі да уласнабеларускіх ("самостоятельные слова", "западнорусские") адносіць 733 словы - 70%, да паланізмаў 117 слоў (11,1%), царкоўнасавянізмаў - 145 (13,6 %) і 52 слоы (4,9 %) няпэўнага паходжання.
Крыніцы:
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы". Т. 1. — Мн., 1967
2) Арыгіналы помнікаў: Дзяржаўная біблітятэка імя У. І, Леніна ў Маскве (№ 335 і № 1017)
3) Е. Ф. Карский. Западнорусские переводы псалтыри в XV - XVII вв. стр. 173
Да нашага часу захаваліся два Псалтыры, якія пераклалі на старабеларускую у XVI і XVII стст. У іх суіснуюць тры асноўныя моўныя стыхіі, якімі жывілася тагачасная беларуская пісьмовая мова: уласнабеларуская, польская і царкоўнаславянская. Я. Ф. Карскі, які займаўся вывучэннем мовы гэтых помнікаў, на аснове статыстычнага аналізу лексікі 10 псалмаў з розных частак помнікаў падлічыў колькасныя суадносіны паміж трыма адзначанымі стыхіямі. Усяго ў выбраных псалмах аказалася 1047 слоў (даследчыкам не прымаліся пад увагу прыназоўнікі). З гэтага ліку Я. Ф. Карскі да уласнабеларускіх ("самостоятельные слова", "западнорусские") адносіць 733 словы - 70%, да паланізмаў 117 слоў (11,1%), царкоўнасавянізмаў - 145 (13,6 %) і 52 слоы (4,9 %) няпэўнага паходжання.
Крыніцы:
1) А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы". Т. 1. — Мн., 1967
2) Арыгіналы помнікаў: Дзяржаўная біблітятэка імя У. І, Леніна ў Маскве (№ 335 і № 1017)
3) Е. Ф. Карский. Западнорусские переводы псалтыри в XV - XVII вв. стр. 173
"Баня" і "лазня" - два словы-сінонімы, якія пашыраны на нашых землях са старажытных часоў
Карта: "Лексічны атлас беларускіх народных гаворак"
Карта: "Лексічны атлас беларускіх народных гаворак"
Польскія паўстанцы у 1863 г. у сваёй інструкцыі называюць мову беларусаў "русінскай". Гэта быў час, калі беларуская нацыянальная ідэя яшчэ не была нават агучана. Да "Гомона" яшчэ 20 гадоў. Просты народ называўся тутэйшымі, рускімі, літвінамі. Мову называлі простай, мужыцкай, русінскай, літвіна-рускай ну і беларускай, но ў асноўным этнографы. Этнічна беларуская інтэлігенцыя станавілась часткай рускай і польскай нацый. Але ўжо быў "краёвы" літвінізм ў польскакультурных людзей і заходнерусізм у рускакультурных людзей.
Крыніца:
"Восстание 1863 г. Материалы и документы." Москва-Вроцлав, 1965.
Крыніца:
"Восстание 1863 г. Материалы и документы." Москва-Вроцлав, 1965.
1504 г. Устаноўчы ліст караля польскага і вялікага князя літоўскага Аляксандра Ягелончыка на заснаванне кляштара і касцёла ордэна бернардынцаў у г. Полацку. Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве, Каронная метрыка (Libri Inscriptionum), Кніга 20, с. 173-174.
Жыхары Полацку Аляксандрам называюцца "Rutheni" (русіны).
Крыніца
Жыхары Полацку Аляксандрам называюцца "Rutheni" (русіны).
Крыніца
Аказваецца, што вядомы выпадак, пра які пішуць у Вікіпедыі, маўляў, Зізаній называў старабеларускую "літоўскай", адносіцца да выдання ім "Катэхізіса" С. Буднага у Маскве (1627 г.), дзе мову ВКЛ называлі "літоўскай". А ў самім ВКЛ, дзе сваю мову называлі "рускай", у нясвіжскім выданні (1562 г.) таксама "руская". А "оглашеніе" яшчэ не па "літоўску", а па "словенску".
Forwarded from Литовская Русь
Катехизис — труд западнорусского протоиерея Лаврентия Зизания напечатанный в Москве в 1627 году. Изначально писан был на западнорусском языке, затем переведён на церковнославянский.
Примечательна вводная строка: "Книга глаголемая по гречески катихисисъ, по литовски оглашение. Рускимъ же языкомъ нарицаемая беседословие". Примечательно тем, что в катехизисе Симона Будного изданном в Несвиже в 1562 году "оглашение" именуется не от имени литовского языка, а от славянского. В Москве же нередко именовали западнорусский язык литовским, иногда белорусским (например, так же именовал его и Богдан Хмельницкий). В самом же Великом княжестве Литовском он назывался исключительно русским.
Также характерен момент, что Зизаний поместил в катехизис главу о крещении русского народа.
Примечательна вводная строка: "Книга глаголемая по гречески катихисисъ, по литовски оглашение. Рускимъ же языкомъ нарицаемая беседословие". Примечательно тем, что в катехизисе Симона Будного изданном в Несвиже в 1562 году "оглашение" именуется не от имени литовского языка, а от славянского. В Москве же нередко именовали западнорусский язык литовским, иногда белорусским (например, так же именовал его и Богдан Хмельницкий). В самом же Великом княжестве Литовском он назывался исключительно русским.
Также характерен момент, что Зизаний поместил в катехизис главу о крещении русского народа.