⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

از دیگر نکات ذکر شده در این رمان می‌توان به علاقۀ فرهنگ (بهمن شعله‌ور) به مولانا، حافظ و شکسپیر، و ناظم و لفّاظ خواندن سعدی (شعله‌ور، بی‌تا: ۱۵۴) و همچنین تسلّط او به چندین زبان دنیا و گویی دانستن دوازده زبان اشاره کرد. چنان‌که صبحی عبدالمعروف، دوستِ فرهنگ خطاب به او می‌گوید:

یک‌بار به من گفتی که هر وقت فکر خودکشی به سرت می‌زند، یاد تمام زبان‌هایی میفتی که هنوز یاد نگرفته‌ای، و بلافاصله شروع به یاد گرفتن زبان تازه‌ای می‌کنی... چون سعی کرده‌ای دوازده زبان را خوب یاد بگیری (همان: ۲۳۹).

منابع:
_ شعله‌ور، بهمن، بی‌تا، بی‌لنگر، بی‌جا، بی‌نا.

_ شعله‌ور، بهمن، ۱۳۶۰، «سرودی برای انقلاب»، روزنامۀ ایرانشهر، هیجدهم اردیبهشت، شماره ۷.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘مشاهیر مجرد جهان

همان‌طور که بسیاری بر اهمیّت ازدواج تأکید کرده‌اند، برخی نیز ازدواج را حماقتی بزرگ و رابطه‌ای مهلک شمرده‌اند تا جایی که افلاطون معتقد است عالی‌ترین و برترین مردان به ازدواج علاقه‌مند نبوده و اگر قانون آنان را مجبور به این کار نمی‌کرد تَن به ازدواج نمی‌دادند (افلاطون، ۱۳۸۷: ۸۴).

برنارد شاو ازدواج را تله و قانون طبیعت در راستای فرزندآوریِ حداکثری دانسته و ازدواج را بی‌قید و بارترین رسم‌های آدمی می‌شمرَد (شاو، ۱۳۵۴: ۶۵). موپاسان نیز متذکر شده که با ازدواج زندگی بدتر می‌شود. لذا مواظب عشق باشید؛ چراکه از زکام و سینه‌پهلو و ذات‌الریه خطرناک‌تر است (موپاسان، ۱۳۹۱: ۱۴۵-۱۵۰). چنان‌که کیرکگور معتقد است هیچ‌گاه درگیر امر ازدواج نشو. تأهّل همان و از دست رفتن همان. وقتی فردی زن و شاید فرزندانی داشته باشد، به خاک سیاه می‌نشیند. هرچند ازدواج کنی پشیمان می‌شوی؛ ازدواج نکنی هم پشیمان می‌شوی (کیرکگور، ۱۳۹۸: ۱/ ۳۵-۲۸۳-۲۸۴-۲۸۵).
از این‌رو نیچه اذعان می‌کند که فیلسوف بیزار است از ازدواج؛ زیرا ازدواج مانعی‌ست و مصیبتی برای رسیدن او به بهینۀ خویش. تا به امروز کدام فیلسوف بزرگ ازدواج کرده است؟ نه هراکلیتوس، نه افلاطون، نه دکارت، نه اسپینوزا، نه لایب‌نیتس، نه کانت، نه شوپنهاور. و تصوّر ازدواج کردنشان را هم نمی‌شود کرد. ازدواج فیلسوف مسخره‌بازی است (نیچه، ۱۳۷۷: ۱۴۰).

از دیگر مشاهیر مجرد جهان می‌توان به ابوعلی ‌سینا، خیام، ناصرخسرو، علی‌اکبر دهخدا، نسیم شمال، عارف قزوینی، فرخی یزدی، میرزاده عشقی، سهراب سپهری، سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، رهی معیری، سید جمال‌الدین اسدآبادی، علی دشتی، آخوند کاشی، میرزا جهانگیرخان قشقایی، سید ابوالحسن جلوه، حکیم هیدجی، سید جلال آشتیانی، صادق هدایت، مهدی آذریزدی، عیسی، فاطمه معصومه، زمخشری، ابوالعلاء معری، سورن کیرکگور، لودویگ ویتگنشتاین، باروخ اسپینوزا، ژان پل سارتر، سیمون دوبووار، امیلی دیکنسون، بتهوون، نیوتن، لئوناردو داوینچی، جبران خلیل جبران، ونسان ون‌گوگ، نیکلای گوگول (دودانگه، ۱۳۹۷: ۶ الی۸) و محمدرضا حکیمی اشاره کرد.

منابع:

_ افلاطون، ۱۳۸۷، ضیافت، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران، جامی.
_ شاو، برنارد، ۱۳۵۴، دون‌ژوان در جهنم، ترجمه ابراهیم گلستان، تهران، آگاه.
_ موپاسان، گی دو، ۱۳۹۱، اولین برف و داستان‌های دیگر، ترجمه مهدی سحابی، تهران، مرکز.

_ کیرکگور، سورن، ۱۳۹۸، یا این یا آن، ترجمه صالح نجفی، تهران، مرکز.

_ نیچه، فریدریش، ۱۳۷۷، تبارشناسی اخلاق، ترجمه داریوش آشوری، تهران، آگه.

_ دودانگه، محرم‌علی، ۱۳۹۷، طعم گس زندگی: زندگی‌نامه مشاهیر مجرد جهان، کرج، رَهام اندیشه.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘اُشو واعظی شنیدنی

📝میثم موسوی

باگوان شِری راجنیش، معروف به اُشو (۱۹۳۱-۱۹۹۰)، فیلسوف و عارفی هندی و بدعت‌گذار و شبه‌عالمی عصیانگر است که از مبلّغان مدیتیشن و فراآگاهی به‌شمار می‌رود. او در کنار مریدان و دوستداران متعدّدی که به خود اختصاص داده است، مخالفین و منتقدین بسیاری نیز دارد تا آنجا که برخی او را شیّادی دخترباز و کلکسیونر ماشین‌های رولزرویس خوانده‌اند.
چنان‌که در مستند کشور وحشی وحشی (wild wild country) دشمن انزوا، علاقه‌مند به مادّیات و از حامیان ثروتمندان معرّفی شده است. در این مستند شش قسمتی مشاهده می‌کنیم که اشو در پونا انجمنی ثروتمند موسوم به راجنیشی‌ها را تأسیس می‌کند و در ادامه با پیشنهاد و مدیریّت زنی جوان به نام ماآناند شیلا که منشی و دست راست اوست، به ایالت اورِگِن آمریکا مهاجرت کرد و با خریدن زمین‌های وسیع و تلاش اعضای تحصیل‌کردۀ انجمنش اقدام به ساخت شهری مجهّز نمود.

البته شیلا چند سال بعد از اشو جدا شد و طی مصاحبه‌هایی او را کلاهبرداری معرّفی کرد که توسّط دوستان و مریدانش گرفتار اعتیاد شده است. اشو نیز پس از جدایی و فرار شیلا از آمریکا او را متّهم به قتل و توطئه علیه پزشک خود و اهالی اورگن کرد و ضمن شکایت از این خانم در گفت‌وگویی تصویری وی را یک هرزه خواند. این اختلافات سبب شد تا ایالات متحده شیلا و چند تن از اعضای دیگر راجنیشی‌ها را دستگیر و روانۀ زندان کند و حکم اخراج اشو از خاک آمریکا را صادر نماید.

این سخنران توانمند و استاد سابق فلسفه در دانشگاه، برخلاف بسیاری از مرتاضان، صوفی‌ و عارفی متموّل و اهمیّت دهنده به سکس و تمایلات جنسی بود. به شکلی که در کتاب جنجال‌برانگیزِ «از سکس تا فراآگاهی» همه‌چیز جهان را شهدی خواند ‌که آموزگاران خائن و روحانیون مذاهب آن را به زهر تبدیل کرده‌اند.

او سکس را مقدّس و یک انرژی الهی می‌شمرَد و معتقد است کسانی که مراقبه و تعمّق کرده بودند، دیدند که در لحظات اوج، در وقت انزال، ذهن از فکر تهی می‌شود و این ناپدید شدن افکار سبب سرور می‌گردد. چراکه آن ولع ابداً برای بدن زن یا مرد نیست. بی‌نفسی و بی‌زمانی دلیل وجود این کشش دیوانه‌وار به سوی سکس است. آنان این راز را دریافتند (اشو، بی‌تا: ۹-۲۵-۲۶-۵۵).
نظام یوگا، تانترا، مدیتیشن و بی‌ذهنی و فراآگاهی از اینجا توسعه یافت و انسان‌ها تجربه کردند که ذهن می‌تواند بدون وارد شدن به عمل جنسی، از افکار خالی شود و پیوسته در وضعیت مراقبه باقی بماند... بنابراین نخستین اصلی که مایلم به شما بدهم این است که اگر می‌خواهید پدیده‌ای را که عشق خوانده می‌شود بشناسید، نخستین کلید این است که قداست و خدایی بودن سکس را با تمام قلبتان بپذیرید... انسان‌ها می‌توانند به فراسوی سکس بروند، ولی فقط با فهمیدن کامل سکس و آشنا ساختن کامل خود با آن. وگرنه در سکس خواهیم زیست و در سکس از دنیا خواهیم رفت (همان: ۲۶-۴۷-۵۵).

با شنیدن این مطالب برخی از مردم ممکن است فکر کنند که من مبلغ سکس هستم. اگر چنین است، لطفاً به آنان بگویید که ابداً مرا نشنیده‌اند... من طرفدار دگرگون کردن ذغال به الماس هستم. من آرزو دارم که سکس متحوّل شود... وقتی که عشق وجود نداشته باشد، ازدواج یک خرید است و با رفتن نزد یک زن روسپی هیچ تفاوت اساسی ندارد. شما زن روسپی را برای یک شب می‌خرید و همسر را برای تمامی زندگی‌تان (همان: ۶۰-۷۷-۱۱۹).
اشو ظاهراً هیچ‌گاه کتابی ننوشت و کتاب‌های منتشر شده به نام او که شمار آن‌ها به بـیش از ۶۰۰ عنوان می‌رسد، نسخه‌برداری‌های انجام شده از چندین هزار سخنرانی اوست که به زبان‌های متعددی ترجمه شده‌اند. یکی دیگر از آثار او کتاب «مافیای روح: کشیشان و سیاستگران» است. کتابی در نقد دین و سیاست و نکوهشی هجوآمیز از سیاستمدارانی مانند: چنگیزخان، تیمور لنگ، نادرشاه، اسکندر، ناپلئون، موسولینی، استالین، هیتلر، ریگان و حتی گاندی که به زعمِ اشو هدف او نیز رسیدن به قدرت بود (اشو، بی‌تا: ۱۵-۲۰).
تمام سیاست بر دروغ استوار است... سیاستگران با دروغ زندگی می‌کنند... اینان نالایق‌ترین مردمان در روی زمین هستند... من هرگز در زندگیم به کسی رأی نداده‌ام و نخواهم داد. هرگز! زیرا انتخاب کردن یکی از دو شامپانزه چه اهمیتی دارد؟ شامپانزه، شامپانزه است (همان: ۱۶-۱۷)!
⬇
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

این مرشدِ صوفی در ابتدای این کتاب و بسیاری دیگر از آثار خود، دین را ارج نهاده و آن را والاترین دستیابی انسان معرّفی می‌کند (همان: ۱۰). هرچند در ادامه میان دینِ فردی با ادیانِ سازمان‌یافته و مذاهبِ رسمی تفاوت گذاشته و کتب مقدّس منتسب به پیامبران را ساخت بشر و از احمقانه‌ترین سخنان می‌پندارد (همان: ۱۲-۴۲). لذا تـفسیر او از دین، نفیِ دین و به اعتباری پذیرش دینِ فردی و شناخت خویشتن است.

مذهب رسمی چیزی کاملاً متفاوت با دین و دینِ سازمان‌یافته تنها یک واژۀ بی‌محتوا و بی‌معنی است (همان: ۱۰-۱۲). بزرگ‌ترین جنایت علیه بشریت توسط مذاهب انجام شده است... مذهب واقعی کاری با جنگیدن ندارد. کاوشی برای صلح و آشتی است، ولی مذاهب و ادیان سازمان‌یافته جنگ‌آفرین بوده‌اند. درست همان‌گونه که سیاستگران چنین بوده‌اند. و انسان واقعاً مذهبی نه هندو است و نه مسیحی و نه محمدی (همان: ۱۳-۲۶).
برتراند راسل در یکی از بینش‌های بزرگ خود می‌گوید: اگر تمام دنیا شادمان باشد من تضمین می‌کنم که دیگر دینی وجود نداشته باشد. و در آنچه او می‌گوید حقیقتی عظیم وجود دارد. مذاهب می‌خواهند مردم فقیر باقی بمانند، بیمار باشند، مصیبت داشته و همیشه در تشویش باشند. آن‌گاه طبیعتاً مردم ضعیف می‌شوند و نیاز به حمایت خواهند داشت و آن‌گاه کشیش آماده است تا حمایت کند (همان: ۳۰)!
اشو که به تمجید از مولوی پرداخته و او را گُل بسیار نادری می‌خواند (همان: ۶۶)، اذعان می‌کند که تمام مذاهب می‌خواهند تو هرگز هوشمند نشوی، زیرا آموزش‌های آنان براساس باور داشتن است... اگر هوش انسان‌ها رشد بیشتری کند شروع می‌کنند به تردید در مورد خدا، بهشت، جهنم؛ شروع می‌کنند به تردید کردن در مورد کشیش‌ها و دیانت آنان، شروع می‌کنند به زیر سؤال بردن همه‌چیز و مذاهب پاسخی ندارند... تا زمانی که شک کردن را نیاموزی، هوش تو رشد نخواهد کرد. زیرا تردید یعنی پرسش و جستجو و کاوش (همان: ۳۱-۳۲).

این عارفِ شیفتۀ شادی و مبلّغ رقص باآن‌که معتقد به متافیزیک و امور معنوی است، دشمن روحانیون و منکر خدا است: هرچه احمق‌تر و ابله‌تر باشی، خدا بزرگ‌تر است. هرچه هوشمندتر باشی، خدا کمتر وجود دارد. اگر واقعاً هوشمند باشی، خدایی وجود ندارد... فریدریش نیچه می‌گوید: خدا مرده است. آشکار است که مسیحیان و محمدیان و هندوها و بوداییان با او مخالف هستند. من نیز با او مخالفم، ولی دلیل من این است که خدا نمرده است. زیرا ابداً زنده نبوده است. او از همان اول وجود نداشته است. انسان با یک افسانه زندگی کرده است (همان: ۸۲).
منابع:

_ وِی، مَکلین و چَپمِن، ۲۰۱۸، «کشور وحشی وحشی»، نتفلیکس.

_ اشو، بی‌تا، از سکس تا فراآگاهی، ترجمه محسن خاتمی، بی‌جا، بی‌نا.

_ اشو، بی‌تا، مافیای روح: کشیشان و سیاستگران، ترجمه محسن خاتمی، بی‌جا، بی‌نا.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘رانندگی

همان‌طور که هوشنگ ابتهاج با رانندگی بیگانه بود (عظیمی و طیّه، ۱۳۹۱: ۲۲/۱)، فریدون فرخزاد هم رانندگی بلد نبود (عسگری، ۱۳۸۵: ۲۸). و امیرعلی نبویان نیز طی گفت‌وگویی با فرهاد عشوندی متذکّر شده است که گواهینامه ندارد و رانندگی نمی‌کند (پاقلعه‌نژاد، ۱۴۰۳: ذیل «ستاره‌بازی»).

منابع:

_ عظیمی، میلاد و طیّه، عاطفه، ۱۳۹۱، پیر پرنیان‌اندیش: در صحبت سایه، تهران، سخن.

_ عسگری، میرزا آقا، ۱۳۸۵، خنیاگر در خون: روایتی از زندگی، هنر و مرگ فریدون فرخزاد، لس‌آنجلس، شرکت کتاب.

_ پاقلعه‌نژاد، فاطمه، ۱۴۰۳، خبرآنلاین، «برنامه ستاره‌بازی»، گفت‌وگو با امیرعلی نبویان، قسمت دوم.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘ظلمت آشکار: خاطرات دیوانگی

📝ویلیام استایرن

یکی از لحظات به‌یادماندنی رمان مادام بوواری لحظه‌ای است که قهرمان زن داستان از کشیش آبادی کمک می‌طلبد. اِمای گناهکار، شوریده، بیچاره، ترحم‌برانگیز و زناکار – که به‌سوی خودکشی می‌رود – تپق‌زنان می‌کوشد کشیش را ترغیب کند تا راهی برای خروج از بدبختی پیش پایش بگذارد. ولی کشیش، که آدمی است ساده و نه‌چندان تیزهوش، فقط می‌تواند به ردای لکه‌دار خود چنگ بزند، آشفته‌وار بر سر دستیاران خود فریاد بکشد و ترهات مسیحیت را عرضه کند (استایرن، ۱۳۸۸: ۴۴).

افسردگی اختلالی ذهنی است و رنجی چنان رازآلود و دیرفهم – برای هوش متوسط – که به وصف درنمی‌آید. بنابراین برای آن‌ها که به‌رغم اندوه درونی شدت آن را نچشیده‌اند، همواره درک‌ناشدنی باقی می‌ماند... ویلیام جیمز که سال‌ها با افسردگی دست‌وپنجه نرم کرد، از جست‌وجو برای توصیف مناسبی برای این بیماری دست کشید... و به تلویح نشان داد که این کار کاری است تقریباً ناممکن (همان: ۱۰-۱۷).

ویلیام اِستایرِن (۱۹۲۵-۲۰۰۶) در کتاب مختصر و خواندنی «ظلمت آشکار: خاطرات دیوانگی» که دربارۀ اختلالات ذهنی و رفتارشناسی خودکشی نگاشته شده است، سرگذشت بیماری و خاطرات افسردگی خود را به تصویر کشیده است.

این نویسندۀ نامدار آمریکایی ضمن اشاره به افسردگی وحشتناک خود و اعتباربخشی به روان‌پزشکی، نجات یافتنش از این بیماری را استفاده از جلسات روان‌درمانی و مصرف داروهای افسردگی ندانسته و معتقد است که بستری شدن او در بیمارستان، و در واقع انزوا و زمان، سبب بهبودی‌اش شده است (۴۶-۴۷-۵۹). چنان‌که مصرف بعضی از این آرام‌بخش‌های جوراجور را بسیارمضر دانسته و استفاده از آن‌ها را موجب تشدید بیماری و اختلالات جسمی و فکری ‌ شمرده است (همان: ۶۰-۶۱).

استایرن متذکر شده است که رومن گاری، دوست نزدیک و سرشار از هوش و استعدادش، نقل می‌کرد آلبر کامو افسردگی خود را پذیرفته بود و گه‌گاه به نومیدی‌های شدیدش اشاره می‌کرد و از خودکشی دم می‌زد (همان: ۲۱ الی۲۳). چنان‌که رومن گاری هم که دوبار جایزۀ گنکور را برده بود – یکی از آن‌ها را با نام مستعار گرفت و با خوشالی به منتقدان حقه زد – و دریافت‌کنندۀ بی‌باک صلیب جنگ، دیپلمات، آدمی خوشگذران و زنباره‌ای تمام‌عیار بود، به آپارتمانش رفت و گلوله‌ای در مغز خود نشاند (همان: ۲۵).

ویلیام استایرن معتقد است که برخی از خودکشی‌ها نه به‌ خاطر ترس است و نه به دلیل ضعف اخلاقی، بلکه به سبب افسردگی است که دیگر توان تحمل رنج آن نیست (همان: ۲۹). لذا رنج افسردگی شدید برای کسانی که به آن مبتلا نیستند کاملاً تصورناپذیر است، و در بسیاری از موارد انسان را می‌کشد، چون اندوه و عذاب آن را نمی‌توان تحمل کرد. پس باآن‌که عده‌ای از طریق درمان از افسردگی جان سالم به در می‌برند، اما آن خیل عظیم غم‌انگیزی که مجبورند خود را به دست نابودی بسپارند، همان‌قدر شایستۀ سرزنش‌اند که قربانیان سرطان لاعلاج (همان: ۳۰).

باآن‌که افسردگی دامن همه نوع فردی را می‌گیرد، ولی مشخصاً ثابت شده که هنرمندان (خصوصاً شاعران) نسبت به این اختلال آسیب‌پذیرترند و بر اساس گزارش‌های کلینیکی بیست‌درصدشان خودکشی می‌کنند. فقط تعدادی از این هنرمندانِ کشته شده، که همگی جدید هستند، نامی حزن‌انگیز اما درخشان از خود برجای نهاده‌اند:

هارت کِرِین، ونسان ون‌گوگ، ویرجینیا وولف، آرشیل گورکی، چزاره پاوِزِه، رومن گاری، واشل لیندسی، سیلویا پلات، آنری دو مونترلان، مارت روتکو، جان بریمن، جک لندن، ارنست همینگوی، ویلیام اینگِ، دایان آربِس، تادِئوش بوروفسکی، پل سِلان، آن سکستون، سرگئی یِسِنین، ولادیمیر مایاکوفسکی و...

مایاکوفسکی، شاعر روس، چند سال قبل به‌شدت از خودکشی یسنین، معاصر بـزرگ خود، انتقاد کرد و این هشداری است به همۀ کسانی که کوته‌فکرانه خودویرانگری را به قضاوت می‌کشند (همان: ۳۲).

منبع:

_ استایرن، ویلیام، ۱۳۸۸، ظلمت آشکار: خاطرات دیوانگی، ترجمه افشین رضاپور، تهران، نشر ماهی.

https://t.iss.one/Minavash

📘شیطان در تصوف

حدیث بوالعجبی دوش ژنده‌پوشی گفت/ که در مراتب توحید همچو شیطان باش 
    
آثار صوفیان و عارفان همواره با شطحیاتی همراه هست که یکی از آن سخنان، دفاع متصوّفه از شیطان است. شیطانی که گاه او را ابلیس می‌خوانند، گاه از او با نام عزازیل یاد می‌کنند و بعضاً حارثش می‌نامند (آون، ۱۳۹۰: ۸۹). 
                                     
یکی از کتاب‌های نوشته شده دربارۀ این موضوع که نخستین‌بار در سال ۱۹۷۸ در دانشگاه هاروارد و در قالب پایان‌نامۀ دکترا ارائه شد، کتاب «شیطان در تصوّف» اثر پیتر جی آون، استاد اسلام‌شناسی و ادیان تطبیقی در دانشگاه کلمبیا و استاد مدعو در دانشگاه پرینستون آمریکا است. دکتر پیتر جی آون در این پژوهشِ خود ردّ پای شیطان را تا حدودی در ادیان، روایات و تفاسیر قرآنی دنبال کرده و به دنیای عارفان و نظرات آنان دربارۀ شیطان قدم نهاده است.
                                   
این کتاب که در چهار فصل تنظیم شده است و با توضیحات و تحقیقات مفصّل و خواندنی مترجم کتاب، مرضیه سلیمانی به چاپ رسیده است، از سه مدافع شیطان یعنی حسین بن منصور حلاج، احمد غزالی و عین‌القضات همدانی صحبت کرده است.
                                                         
در آثار حلاج که درخشان‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین تلقّی در خصوص روابط عاشقانۀ ابلیس - که موجودی اسطوره‌ای است - با خدا است (همان: ۶۵)، با اجتماع اضداد و نوشته‌هایی متناقض و از جنس عرفان مواجه می‌شویم. ابلیسِ طواسین، شهیدِ خدا و یک شهیدِ تراژیک است که علی‌رغم تعهّد، وفاداری و توحید کامل، به نابودی در دست خدایی تن می‌دهد که عاشقانه وی را می‌ستاید: پروردگار به او گفت ای پَست چرا سجده نمی‌کنی؟ گفت من عاشقم و عاشق خوار و ذلیل است... همۀ گزینش‌ها و انتخاب من از آنِ توست. ای آفریدگار! برای من هم تو انتخاب کردی (همان: ۳۳۸). 
                                                        
در نزد حسین بن منصور حلاج شیطان الگوی معنوی همۀ مسلمانان است و عابد و موحّدی همچون او وجود ندارد؛ چراکه او به بهای ویرانی خویش بر وحدت و یگانگی خداوند شهادت می‌دهد (همان: ۳۳۴). چنان‌که در اشعار خود می‌نویسد: ابلیس گفت اگر سجود کردمی آدم را، اسم فتوت از من بیفتادی... من گفتم اگر از دعوی خویش رجوع کردمی، از بساط فتوت بیفتادمی... صاحب من و استاد من، ابلیس و فرعون است. به آتشش بترسانیدند ابلیس را، از دعوی باز نگشت (همان: ۳۳۵). 
                                                         
ابن‌جوزی در کتاب «القُصّاص و المذَکّرین» به نقل از احمد غزالی می‌آورد: ابلیس موحّد است و از موسی در توحید صادق‌تر؛ چراکه ابلیس هیچ‌گاه جز خداوند را ندیده است و موسی از خداوند خواست که خود را به او نشان دهد... لذا هر کسی توحید را از ابلیس نیاموزد، زندیق است  (همان: ۳۴۸-۳۴۹). 
                                                         
شاگرد احمد غزالی، عین‌القضات همدانی، که یکی از بزرگ‌ترین مدافعان ابلیس در تاریخ اسلام بوده و قائل به عذر او و مقصّر نبودن وی در برابر نافرمانی از خداست، شیطان را همانند محمّد دانسته است که چیزی نیست مگر ابزاری مطیع در دست خدا (همان: ۳۵۴) و پاسبان و پرده‌دارِ حضرت الله که صالح‌ترین و خبره‌ترین فرد در آزمایش آدمی است (همان: ۳۵۳).
 
او معتقد است که این جوانمرد، ابلیس، می‌گوید اگر دیگران از سیلی می‌گریزند، ما آن را بر گردن خود گیریم... اگر گلیم سیاه بود و اگر سفید، هردو یکی باشد؛ و هرکه این فرق داند، در عشق هنوز خام است. از دست دوست، چه عسل چه زهر، چه شکر چه حَنظَل، چه لطف چه قهر (همان: ۳۶۵). 
                                                        
و درنهایت، آزادی ظاهری را تنها یک استعاره دانسته است و در کتاب "تمهیدات" و "نامه‌ها" اذعان می‌کند: راه نمودنِ محمد مَجاز می‌دان، و گمراه کردن ابلیس، همچنین مَجاز می‌دان. «یُضلُّ مَن یَشاءُ و یَهدی مَن یَشاءُ» حقیقت می‌دان. گیرم که خلق را اضلال، ابلیس کُنَد، ابلیس را بدین صفت که آفرید؟ دریغا گناه، خود همه از اوست کسی را چه گناه باشد (همان: ۳۷۲)؟!
                                                         
خدایا این بلا و فتنه از تست/
ولیکن کس نمی‌یارد خجیدن
                                                         
منبع:

_ آون، پیتر جی، ۱۳۹۰، شیطان در تصوّف، ترجمه مرضیه سلیمانی، تهران، علم.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘شب هول

هرمز شهدادی (متولّد ۱۳۲۸) در اواخر دهۀ پنجاه از ایران مهاجرت کرد و پس از آن گویی هیچ کتابی از او انتشار نیافت. از این نویسندۀ اصفهانی که ظاهراً دایی سروش صحت است، تنها دو کتاب در ایران به چاپ رسیده است: ابتدا مجموعه داستان «یک قصۀ قدیمی» و سپس رمان «شبِ هول» که آن را در فروردین ۱۳۵۷ به اتمام رساند و فقط در همان سال منتشر شد.

داستان یک قصۀ قدیمی شامل چندین داستان کوتاه است که در پاره‌ای از آن به نقد عرفان و تطبیق عرفان با جنون و صرع پرداخته شده است. رمان «شبِ هول» هم که یکی از زیباترین رمان‌ها و شاهکارهای ادبی در زبان فارسی است، داستانی مدرن و حتی پست‌مدرنی است که با روش جریان سیّال ذهن نگاشته شده و اثر نسبتاً سخت‌خوانی است که افراد سَرسَری‌خوان را مجذوب خود نمی‌کند.

شبِ هول که اسامی برخی از افراد در آن کمی نامشخّص به نظر می‌رسد (شهدادی، ۱۳۵۷: ۱۲۷-۱۶۹)، با شعر مشهور «مرغ سحر ناله سر کن / داغ مرا تازه‌تر کنِ» ملک‌الشعرای بهار آغاز می‌شود و پایان می‌پذیرد.

راوی داستان، هدایت اسماعیلی، که ظاهراً همان اسماعیل است، در ماشینی مسافربری به همراه پدر بیمارش به سمت تهران می‌رود. او طی این مسیر درحال مرور سرگذشت سه نسل خود است: پدربزرگِ طلبه و سپس بهایی‌ شده‌اش، پدرش که از طرفداران مصدّق است و زندگی خودش.
ذهن اسماعیلی مدام در محله‌ها و خیابان‌های اصفهان مانند چهارباغ، دروازه‌دولت، تُخچی و فردوسی می‌چرخد و اصفهان را شهری زیبا، پُردرخت و در عین حال کویری و بانوی مذهبی ایران معرّفی می‌کند که دو فرزند یهودی و ارمنی‌اش را هنوز در خانه - محلّۀ جوباره و جُلفا - نگه می‌دارد (همان: ۸).

او در ادامه به اخلاق پست بچه‌بازی در اصفهان پرداخته و می‌آورد:

عصرها که از مدرسه برمی‌گشتم ناچار از چهارباغ می‌گذشتم. می‌دانستم که بچه‌بازها علاوه بر جلو مدارسِ پسرانه، جلو در سینماها جمع می‌شوند. تازه فرقی نمی‌کند در هر کجا که باشی چه در کوچه و چه در خیابان ناگهان مردی به آدم نزدیک می‌شود و آب نباتی تعارف می‌کند. بیخ گوش آدم می‌گوید می‌خواهی ببرمت سینما. به زور دست آدم را می‌گیرد به گوشۀ تاریکی می‌کشد. دگمه‌های شلوار را باز می‌کند...

بچه‌بازها همه‌جا هستند. و بچه‌ها در همه‌جا باید از مردها بگریزند. بچه‌بازها در همه‌جای اصفهان پراکنده‌اند. مثل شاه‌عباس که در همه‌جای شهر پراکنده است. بیماری بچه‌بازی عمومی است (همان: ۱۱۸).
داستان با پُررنگ شدن نقش هادی ابراهیمی که به‌واسطۀ کتاب اولیسِ جیمز جویس با اسماعیل (هدایت) آشنا شده است، زیبایی خود را تا پایان حفظ می‌کند. ابراهیمی ابتدا عاشق ادبیات بود، اما چند سال بعد ادبیات را کنار گذاشت و سه کتاب باقی ماندۀ خود از جویس، الیوت و فاکنر را که تا کنون نتوانسته بود از آن‌ها دل بکند، به اسماعیل می‌بخشد تا پس از بازی کردن با آن‌ها شاید به توخالی بودنشان پی ببرد و راه درست را پیدا کند (همان: ۲۶). مسیری که هادی را به یکی از رجال عالی‌رتبۀ کشور و یکی از پست‌ترین انسان‌های روزگار تبدیل کرد و او را در دشنام‌گویی چنان وقیح ساخت که از هیچ ناسزایی خودداری نمی‌کرد.

الآن باید راه بیفتم و خودم را برسانم به اصفهان. اصفهان. از این زباله‌دانی متنفّرم. از این کثافت‌خانه. نجاست‌آباد. بوی گُه و لجن در هوایش موج می‌زند. شهر که نیست، مستراح است. مردمش به قول خودشان کودکش‌اند. مرتیکه. مردکه. نخیر مرتیکه. کون لق زبان فارسیِ کتابی. بله. بعله...

تمام اصفهانی‌ها اسهالی‌اند. اصفهانی یا اسهال دارد یا یُبس است. نمی‌ریند که گرسنه‌اش بشود. آن‌قدر می‌خورد که اسهال می‌گیرد. زرنگ است دیگر. همه‌شان طرّارند. همه‌شان دروغگو و طمّاع‌اند... از اصفهان بدم می‌آید... نفرت‌آورتر از همه اعیان اصفهانی‌اند. تجّار اصفهانی‌اند. علمای اصفهانی‌اند. توی خانۀ هر کدامشان لااقل دو سه میلیون تومن قالی و عتیقه روی هم انبار شده است. رویش نشسته‌اند و نان خشک و آبدوغ خیار می‌خورند (همان: ۲۵۳-۲۵۴).
نویسندۀ نائینیِ رمان با بیان این نکته که ایمان، تصوّر جنایت را به شوقِ تعالی تبدیل می‌کند (همان: ۵۳)، به نقد برخی احکام و آموزه‌های دینی و مذهبی پرداخته و متعرّض نجس خواندن عدّه‌ای از انسان‌ها ازجمله بهایی‌ها که به مانند یهودی‌ها و مسیحی‌ها در اصفهان زیاد هستند، می‌شود (همان: ۱۲۰).
⬇
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

هرمز شهدادی با انتقاد از ترس و ترسیم اعتیاد حاکم بر جامعۀ ایران، بعضی از روشنفکران کشور را به بی‌اخلاقی و عملگرا نبودن متّهم می‌کند و در ادامه از زبان بازجوی هدایت اسماعیلی که او را از انجام فعالیّت‌های سیاسی ترسانده است، می‌نویسد:

وظیفۀ دانشجو درس خواندن است نه شرکت در تظاهرات. وظیفۀ شاعر شعر گفتن است و شعر غزلِ عاشقانه است نه حدیث جنگل و شب. وظیفۀ نویسنده داستان پلیسی و سرگرم‌کننده نوشتن است نه مقالۀ اجتماعی... به این جوان‌ها نگاه نکنید. اغلبشان عقده فقر دارند. اکثرشان کمبود جنسی دارند. شاششان کف می‌کند و چون خانم‌بازی نمی‌کنند از دهانشان سرریز می‌شود. کار مملکت که شوخی نیست، آقاجان. شما و امثال شما سگ کی باشید که از سیاست سر دربیاورید. بنویسید، آقاجان. به خطّ خودتان مرقوم بفرمایید که چیزی سرتان نمی‌شود (همان: ۱۶۹-۱۷۰).
شهدادی ازدواج را نیز ماهیّتی استبدادی و رابطه‌ای مالکی می‌خواند و می‌آورد:

در جامعۀ ما اکثراً مرد فرمانروای مطلق است و زن از هر طبقه که باشد هویّت و ارزش تاریخی و اجتماعی ندارد. و همۀ هنجارهای اجتماعی و آداب دینی هم ناچیز بودن زن را تقویت می‌کند. ستم تاریخ بر زن ایرانی (خاصّه در دهات) بیش از ستم تاریخ بر اهل ایران است (همان: ۱۳۰).

منبع:
_ شهدادی، هرمز، ۱۳۵۷، شب هول، تهران، نیل.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘کورش و ثروت مهم بابل

📝میثم موسوی

کورُش شخصیّتی نام‌آشنا برای جهانیان است که از منشور او به‌عنوان کهن‌ترین اعلامیۀ حقوق بشر یاد می‌شود؛ منشوری که نمی‌توان آن را مرتبط با حقوق بشر دانست، چراکه سیاست‌های کورش در این فرمان نه به‌سبب احقاق حقوق مردم که به‌دلیل رضایت و خشنود شدن خدا صورت گرفته است (کورش، ۱۳۹۱: ذیل «شرح مترجم»، ۴۲-۴۳).

کورُش ذکر شده در تورات و کتاب‌های تاریخی که ابوریحان بیرونی او را «کورُس» و طبری وی را «کِیرُش» خوانده‌ است (پیرنیا، ۱۳۹۱: ۱/ ۲۰۹)، به همان اندازه‌ که مشهور است، در تاریخ چهره‌ای مبهم و مجهول دارد.
در کتاب «تاریخ ایران باستان» می‌توان تا حدودی با کورش و اقوال تاریخی ذکر شده دربارۀ او آشنا شد. حسن پیرنیا در این کتاب خود از نقل‌های مختلف تاریخی به‌خصوص از نوشته‌های سه مورّخ مشهور جهان، یعنی «هِرُودُوت»، «کِزِنِفُون» و «کِتِزیاس» بهرۀ فراوان برده است.

البته ناگفته نماند که میان این سه تاریخ‌دان یونانی نیز اختلافات متعدّدی دیده می‌شود تاآنجا که کتزیاس را فردی مخالف کورش خوانده‌اند، کزنفون را دوستدار او و کورش‌نامۀ وی را رمانی تاریخی و افسانه‌ای غیرقابل استناد می‌دانند و نوشتارهای هرودوت را با تمام نقدهای موجود بر آن آثاری میانه و تا حدودی معتدل شمرده‌اند (همان: ۱/ ۲۱۰-۲۱۷-۲۳۶).
دربارۀ تولّد و چگونگی به پادشاهی رسیدن کورش روایات متعدّدی وجود دارد. هرودوت و کزنفون معتقدند که کورش نوۀ دختری آستیاگ، پادشاه ماد، است (همان: ۱/ ۲۱۰-۲۱۹-۲۲۰) و کتزیاس او را پسر چوپانی راهزن معرّفی می‌کند که در جوانی به کارهای پست مشغول بوده و از این‌جهت مکرّر تازیانه خورده است و سرانجام از راه حیله و تزویر به پادشاهی رسیده است (همان: ۱/ ۲۱۵-۲۱۶).

کزنفون پادشاهی کورش را به سبب شجاعت، فتح‌های مقتدرانه و تدبیر او می‌داند که پس از وفات پادشاه ماد که دایی کورش بود به وی رسید (همان: ۱/ ۲۳۲-۲۳۳). هرودوت و کتزیاس هم جنگ میان کورش و پادشاه ماد و شقاوت‌های پادشاه را علّت سقوط سلسلۀ ماد و رسیدن کورش به سلطنت قلمداد کرده‌اند (همان: ۱/ ۲۱۵-۲۳۶).

کورش که ظاهراً نمی‌توانست در همسایگی خود دولت مستقلّی مانند بابِل را تحمّل کند، با بهانه قرار دادن دستور مَردوک، خدای بزرگِ بابل و خدای خویش، به‌سوی این شهر لشکرکشی کرد و طبق سطرهای ۱۷ و ۱۸ و ۱۹ و ۲۳ و ۲۴ منشور، بابل را بدون جنگ، کاملاً صلح‌آمیز و همراه با استقبال و شادی مردم فتح کرد.
در قسمتی از این کتیبۀ استوانه‌ای‌شکل که گرداگرد آن را نوشته‌ها و فرامینی به زبان اَکَدی فرا گرفته و در حدود ۲۵۰۰ سال قبل در هنگام فتح بابل و به فرمان کورش انتشار یافته است، می‌خوانیم:

مَردوک، خداوند بزرگ، به وی فرمان داد که به شهرش بابل برود و او باعث شد که وی بدون جنگ یا درگیری به شهر وارد شود. او نَبونایید را، شاهی که وی را احترام نمی‌کرد، به دستان وی تسلیم کرد. همۀ مردم بابل، همۀ سرزمین سومر و اَکَد، شاهان و فرمانروایان، در برابر وی سر فروآورده، پایش را بوسیدند. آن‌ها از پادشاهی وی خوشال شدند و صورت‌های ایشان درخشید (کورش، ۱۳۹۱: ۱۲-۱۳).

در پاره‌ای دیگر از این استوانۀ گِلیِ چهل‌وپنج سطری که سطرهای اول تا نوزدهم آن به صیغۀ سوم‌شخص و روایت ناظری ناشناخته و سطرهای بعدی به صیغۀ اول‌شخص و از زبان کورشِ دوم هخامنشی بازگو شده است (همان: ذیل «مقدمۀ مترجم»، ۹) می‌خوانیم:

من کورش هستم، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه قدرتمند، شاه بابل، شاه سومر و اَکَد، شاه چهارگوشه جهان، پسر کمبوجیه، شاه بزرگ، شاه اَنشان، [تپۀ مَلیان امروز] نوۀ کورش، شاه بزرگ، شاه انشان، نوادۀ تیشپِش، شاه بزرگ، شاه انشان، از ذریۀ جاودانی شاهی... هنگامی که من به‌طور صلح‌آمیز به بابل وارد شدم، در میان شادی و خرّمی، در کاخ شاهان بابل به تخت شاهی نشستم... من به هیچ‌کس اجازه ندادم که مردم سومر و اَکَد را بترساند... من سختی ایشان را آسان کردم و دست ایشان را از بند آزاد کردم. مردوک، خداوند بزرگ که کورش او را پرستش می‌کند، از اعمال خوب من شادمان شد (همان: ۱۳-۱۴).

قطعۀ بزرگ و سی‌وپنج‌سطری کتیبۀ فرمان کورش در سال ۱۸۷۹ میلادی و به‌ دنبال کاوش‌های گروهی انگلیسی در بابلِ عراق کشف شد. در سال ۱۹۷۰ هم قطعۀ کوچک آن ‌که شامل سطرهای ۳۶ تا ۴۵ این کتیبه است و در اثر شکستگی از انتهای استوانه جدا گشته بود، پیدا شد (همان: ذیل «مقدمۀ مترجم»، ۷).
⬇
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

سال‌ها بعد نیز پژوهشگران به ترجمۀ این منشور بسیارمختصر پرداختند که گذشته از برخی ترجمه‌های نادرست و بعضاً جعلی آن، می‌توان به ترجمه‌های ارزشمند صورت گرفته از این کتیبه، ازجمله ترجمۀ دکتر عبدالمجید ارفعی و دکتر حسین بادامچی اشاره کرد.    
    
و اما برخلاف مدارک بابلی، هرودوت و کزنفونِ یونانی بر آن اعتقادند که سپاهیان کورش به بابل حمله کردند و پادشاه آن و همراهانش را کشتند. در این‌وقت بعضی دفاع و برخی فرار می‌کردند. کورش به تمام کوچه‌ها سواره‌نظام فرستاده امر کرد اشخاصی که بیرون مانده‌اند بکشند. بعد خانه‌های بزرگان را به اشخاصی داد که بیش از همه برای تسخیر شهر مجاهدت کرده بودند و سپس فرمود بابلی‌ها به زراعت پرداخته، باج بدهند و به آقایان خود خدمت کنند (پیرنیا، ۱۳۹۱: ۱/ ۳۵۲-۳۵۳). 
    
بخت‌النصرِ دوم، پادشاه بابل، بیت‌المقدس را گرفت و مظالم زیادی روا داشت. پس از آن هزاران نفر مرد و زن یهودی را از وطنشان حرکت داد و به بابل آورد. اسرای مزبور تا زمان تسخیر بابل به‌دست کورش در بابل ماندند تاآن‌که کورش آن‌ها را به بیت‌المقدس بازگردانید و ضمن کمک‌های مادّی، توجّه خاصّی به آنان داشت (همان: ۱/ ۳۴۵ الی۳۴۹). 
    
پس گذشته از احترامِ احتمالی کورش نسبت به آیین و اعتقادات ملل مختلف، آنچه را سبب شهرت او شده است می‌توان عواملی چون اعتقاد به برتری نژاد خویش (همان: ۱/ ۳۸۶)، وسعت قلمرو پادشاهی، توانایی سترگ نظامی وی (همان: ۱/ ۳۸۶) و ستایش بسیار یهودیان و پیامبران بنی‌‌اسرائیل از این پادشاه دانست (همان: ۱/ ۳۴۷ الی۳۴۹).
    
عبدالحسین زرین‌کوب نیز در کتاب «تاریخ ایران قبل از اسلام» ضمن آن‌که کتاب تاریخ ایران باستانِ حسن پیرنیا را اثری پُرارج و دارای فواید بسیار می‌خواند (زرین‌کوب، ۱۳۷۷: ذیل «مقدمه»)، کورش را در مقایسه با دیگر پادشاهان شرقی فردی نمونه معرّفی کرده و می‌نویسد: 
    
آنچه در باب وی برای مورّخ جای تردید ندارد این است که لیاقت نظامی و سیاسی فوق‌‌العاده در وجود وی با چنان انسانیّت و مروّتی درآمیخته بود که در تاریخ سلاله‌های پادشاهان شرقی پدیده‌یی به‌کلّی تازه بشمار می‌آمد (همان: ۱۳۰). 
    
دکتر زرین‌کوب در ادامه، قصد کورش در حمله به بابل را تنها عدمِ‌تبعیت پادشاه بابل از مردوک و حمایت کاهنانِ مردوک از کورش ندانسته و ضمن اشاره به استقبال یهودیان از وی، از ارادۀ چندین سالۀ کورش در تسخیر بابل و ثروت مهمّ این شهر پرده برداشته (همان: ۱۲۴-۱۲۶) و می‌آورد: 
    
تسامح دینی او بدون شک عاقلانه‌ترین سیاستی بود که در چنان دنیایی به وی اجازه می‌داد تا بدون یک نظم و نسق اداریِ پیچیده بزرگترین امپراطوری دیرپای دنیای باستانی را چنان اداره کند که در آن کهنه و نو با هم آشتی داشته باشد، متمدّن و نیمه‌وحشی در کنار هم بیاسایند و جنگ و طغیان به حداقل امکان تقلیل بیابد... با این‌همه، حاصل این تسامح کورشی را که می‌بایست مسالمت بین اقوام و امت‌ها باشد، جنگ‌های پایان‌ناپذیر او بر باد می‌داد و به‌جای آن‌که آبادی و آزادی بهرۀ خلق کند، ویرانی و اسارت به آن‌ها هدیه می‌کرد (همان: ۱۳۱).            
    
ویل دورانت هم در کتاب «تاریخ تمدن» پس از تمجید از کورش و ذکر ویژگی‌های بسیارنیکوی او مانند مدیریت در فرمان‌روایی، احترام به ادیان مختلف و مهربانی با ملل مغلوب، کورش را فردی بلندپرواز معرّفی می‌کند که نقص بزرگ و لکّۀ باقی مانده از وی آن بود که گاهی بی‌حساب قساوت و بی‌رحمی داشته است (دورانت، ۱۳۹۰: ۱/ ۴۰۸-۴۰۹).  
     
کورش سرانجام در جنگ با سَکاها کشته شد و یا بنابر نظر کزنفون در پارس و به مرگ طبیعی درگذشت. چنان‌که دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی اذعان می‌کند که بیست سال پس از مرگ کورش که احیاناً جسد او را در جایی به امانت و یا به‌خاک سپرده بودند، جنازۀ او را به فرمان داریوش به تخت‌جمشید آوردند (باستانی پاریزی، ۱۳۴۶: ۱۹۰ الی۱۹۳).

منابع:                                                                                          
_ کورش، ۱۳۹۱، فرمان کورش بزرگ، ترجمه حسین بادامچی، تهران، نگاه معاصر.

_ پیرنیا، حسن، ۱۳۹۱، تاریخ ایران باستان، تهران، نگاه.

_ زرین‌کوب، عبدالحسین، ۱۳۷۷، تاریخ ایران قبل از اسلام، تهران، امیرکبیر.

_ دورانت، ویل، ۱۳۹۰، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و ع . پاشائی و امیرحسین آریان‌پور، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

_ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، ۱۳۴۶، «کورش در روایات ایرانی»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۱۱.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘مواجهه با مرگ

یکی از آثار بِرایان مَگی (۱۹۳۰-۲۰۱۹) که در کنار کتاب‌های فلسفی او شهرت یافته رمان «مواجهه با مرگ» است. این رمان که نمی‌توان از خواندن آن لذت نبُرد و نثر روان و مباحث فلسفی مطرح شده در آن را نادیده گرفت، اثری معمولی و بیش از اندازه طولانی است. 
                                                         
داستان جوانی سی‌واندی ساله که در یکی از معتبرترین دانشگاه‌های جهان علوم سیاسی خواند، عاشق کتاب و فلسفه و موسیقی بود، شغلی داشت که بسیار از آن لذّت می‌برد، با زن مورد علاقه‌اش ازدواج نمود، خانواده و دوست بسیار عزیزی داشت که عاشق آنان بود و در رفاه مادّی و اجتماعی زندگی می‌کرد.
    
جان اسمیت، قهرمان انگلیسی و اشرافی داستان که به مانند نویسندۀ کتاب روزنامه‌نگار و فارغ‌التحصیل دانشگاه آکسفورد است، در یکی از سفرهای مأموریتی خود به لبنان متوجّه چند عدد غدّه در گردنش می‌شود و در ادامه می‌فهمد که به نوعی سرطان خونی مبتلا شده است؛ لذا می‌داند که به زودی خواهد مُرد و از این‌رو پیوسته به مرگ و چرایی مرگ می‌اندیشد. رفتنی که کنار آمدن با آن را سخت می‌شمرَد و در این مدّت با دوست صمیمی و دانشمند فیزیکدانش، کی‌یر، به بحث‌هایی فلسفی می‌پردازد. 
    
اسمیت معتقد است فلاسفه باآن‌که کتاب‌های یکسانی خوانده‌اند با یکدیگر اختلافات فراوانی دارند و این مؤیّد این مطلب است که عقل در استدلال‌های ما ضروری است ولی کافی نیست (مگی، ۱۳۹۷: ۵۲۹). و با این معلوماتی که داریم نمی‌توانیم از راز زندگی سر دربیاوریم. پس یا زندگی بی‌معناست یا پیچیده‌تر از آن است که ما خیال می‌کنیم. خب این‌ها هر دو نومید کننده است. غیرقابل تحمّل است (همان: ۵۱۵). و این بیانگر آن است که پاسخ نهایی وجود ندارد و کلّ موضوع فلسفه مثل انتظار کشیدن برای گودو است (همان: ۲۹۶).
                                                         
برایان مگی در این رمان علاوه بر موضوع مرگ، به اهمیّت عشق و سکس در زندگی پرداخته و اطلاعات جالبی در رابطه با علم پزشکی به خواننده می‌دهد. او با نقد طبیبان و تأکید بر این مطلب که بسیاری از بیماران به سبب اشتباهات پزشکان فوت کرده‌ و یا ناقص شده‌اند، می‌نویسد: 
    
علم پزشکی با امور مسلّم و قطعی سر و کار ندارد. با احتمالات، با ریسک، با قمار و با امّا و اگر سر و کار دارد (همان: ۵۳۳). 
    
او همچنین در قسمتی دیگر از این کتاب وظیفۀ فرزندان نسبت به پدر و مادر را مضحک شمرده و بر آن اعتقاد است که این پدران و مادران هستند که در مقابل فرزندانشان دینی به گردن دارند؛ چراکه کودکان در تولّد خود هیچ نقشی نداشته‌اند (همان: ۵۴۸).

این فیلسوف ندانم‌گرا و سیاستمدار هنردوست با تأکید بر عدمِ‌پاسخ داشتن امور متافیزیکی (همان: ۳۴۱) اذعان می‌کند: آدمی که دو کلمه فلسفه خوانده تمایلات آتئیستی پیدا می‌کند، ولی آدمی که فلسفه را با عمق بیشتری خوانده باشد تمایلات دینی پیدا می‌کند... نه، من مذهبی نشده‌ام. دین و بی‌دینی هردو به یک اندازه خطاست (همان: ۵۳۰). 
                                           
و مطلب پایانی این‌که مترجم فارسی این رمان می‌نویسد: در تمام مدّتی که این کتاب را ترجمه می‌کردم، به مرگ فکر می‌کردم. شبحِ مرگ بالای سرم ایستاده بود. خیال می‌کردم قهرمان داستان که بمیرد، من هم می‌میرم. نمردم. ولی شبح مرگ هنوز بالای سرم ایستاده، رهایم نمی‌کند...
و همان‌طور که مجتبی عبدالله‌نژاد گفت، مرگ او را رها نکرد و چند ماهی پس از ترجمۀ کتاب و دقیقاً در سال انتشار آن یعنی سال ۱۳۹۶ وفات نمود. 

منبع:                                                                                        
_ مگی، برایان، ۱۳۹۷، مواجهه با مرگ، ترجمه مجتبی عبدالله‌نژاد، تهران، فرهنگ نشر نو.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘چالش شیفتگان کتاب

📝میثم موسوی

بااین‌که برخی بی‌مهری ایرانیان نسبت به کتاب را نپذیرفته‌اند‌ و به جعل و تحریف آمار می‌پردازند، بسیاری نیز با صراحت اقرار می‌کنند که با کتاب و کتاب‌خوانی بیگانه‌اند. نویسنده، مترجم و اسطوره‌شناس نامدار ایرانی، دکتر جلال ستاری، در قسمتی از کتاب «در بی‌دولتی فرهنگ» اشارۀ مختصری به سرانۀ مطالعه در ایرانِ دوران پهلوی و جمهوری اسلامی کرده است و می‌نویسد:  
                                          
روزنامه اطلاعات در مورخ ۱۴ بهمن‌ماه ۱۳۵۳ گزارش کرد هر ایرانی در طول یک سال به‌طور متوسّط فقط ۲۰ تا ۳۰ ثانیه از وقت خود را به مطالعۀ کتاب می‌گذراند... چنان‌که بر اساس آمارهای موجود در سال ۱۳۷۲ سرانۀ مطالعۀ سالیانه در ایران، ۱۶ دقیقه برای هر نفر است. یعنی هر ایرانی در روز تنها ۳ ثانیه زمان برای مطالعه صرف می‌کند (ستاری، ۱۳۷۹: ۱۵۴-۱۵۶).
    
در طرف مقابل هم برخی از شاعران و نویسندگان آن‌چنان شیدا و دلباختۀ خواندن و نوشتن بوده‌اند که در ادامۀ زندگی گرفتار آشفتگی و تنشی غریب شده‌اند. بحران و انقلابی که شیفتگان کتاب و جستجوگران عرصۀ اندیشه را به چالش دعوت می‌کند.
    
مولانا در کتاب «فیه ما فیه» می‌نویسد:
     
مرا خویی است که نخواهم هیچ دلی از من آزرده شود... آخر من تا این حد دلدارم که این یاران که به نزد من می‌آیند از بیم آن‌که ملول نشوند شعری می‌گویم تا به آن مشغول شوند واگرنه من از کجا، شعر از کجا! والله که من از شعر بیزارم و پیش من از این بتر چیزی نیست. همچنانک یکی دست در شکمبه که کرده است و آن را می‌شوراند برای اشتهای مهمان. چون اشتهای مهمان به شکمبه است، مرا لازم شد. آخر آدمی بنگرد که خلق را در فلان شهر چه کالا می‌باید و چه کالا را خریدارند، آن خَرَد و آن فروشد، اگرچه دون‌تر متاع‌ها باشد (مولوی، ۱۳۸۵: ۸۹).
         
هِنری میلِر در پاره‌ای از رمان «نِکسوس» می‌آورد:
         
پیشاپیش می‌دانیم چیزی برای نوشتن نداریم. هر روز برای رنج و عذاب دوباره، التماس و تمنّا می‌کنیم. درست وقتی که این بَلا سَر خواننده‌هایمان نیز می‌آید، احساسمان اوج می‌گیرد... و تازه وقتی تمام این خلقت‌ها خوانده و هضم شد، مردم باز هم همدیگر را آزار خواهند داد. هیچ نویسنده‌ای حتی بزرگ‌ترینشان تا کنون نتوانسته است این واقعیت تلخ و سرد را بِگُوارد (میلر، ۱۳۸۲: ۳۷۰-۳۷۱).                                                                 
توماس مان نیز در کتاب «تونیو کِروگر» می‌نویسد:
         
ادبیات هیچ و نفرین است... و بسیاری از انسان‌ها که در جامعه جایگاهی ندارند و در زندگی خسران دیده‌اند، ادبیات را وطن خود قرار داده‌اند. و حال آن‌که کسانی که به تمجید از سخنان نویسندگان می‌پردازند، گلّه و اجتماعِ نخستین گرویدگان به مسیح می‌باشند (مان، ۱۳۹۱: ۱۰۵-۱۱۲). 
    
گاهی از آدم‌هایی که هیچ نمی‌شناسمشان، نامه‌هایی برایم می‌رسد، نامه‌های تعریف و تمجیدِ خوانندگانم، قدردانی‌های آدم‌هایی که کتاب سخت به دلشان نشسته... من این نامه‌ها را می‌خوانم، و اندوهی در وجودم می‌خزد، نوعی دلسوزی بر این ساده‌لوحی شوق‌آلودی که در این سطور بازتاب پیدا می‌کند. و به راستی سرخ می‌شوم وقتی فکر می‌کنم این انسان پاک‌دل چقدر سرخورده می‌شود اگر که اساساً یک نگاه به پسِ پردۀ ظاهر می‌انداخت، اگر معصومیتش اجازه‌اش می‌داد ببیند که هیچ آدم درستکار، سالم و متینی هرگز و از بنیاد دست به قلم نمی‌برد (همان: ۱۰۴).
                                                       
و در یادداشتی زیبا با عنوان «بهشت ممنوعه» می‌خوانیم:
         
من دختری [کتاب‌باز و کتاب‌خوار] را می‌شناسم که دلش می‌خواست با یک فلفل‌دلمه‌ای ازدواج کند، و همۀ این‌ها به خاطر کتاب‌هاست. این‌که این دوست من آدم تنهایی‌ست به خاطر کتاب‌هاست. این‌که آدم خوشحالی نیست به خاطر کتاب‌هاست و این‌که آدم عجیبی‌ست که فکر می‌کند می‌تواند با یک فلفل‌دلمه‌ای ازدواج کند هم به خاطر کتاب‌هاست.
                         
به نظرم کتاب‌ها سازنده و نابود کننده‌اند، خطرناک و ضروری‌اند، دشمن و دوست‌اند. به نظرم کتاب‌ها از آن چیزهایی هستند که زندگی آدم‌ها به قبل و بعد از آن‌ها تقسیم می‌شود. نمی‌شود کسی را به آن توصیه کرد و نمی‌شود کسی را از آن نهی کرد. زندگی با وجود آن‌ها سخت و بدون آن‌ها شاد ولی بی‌بووخاصیت است. این چالش، تناقض یا جنگی است که به نظرم همۀ آن‌هایی که کتاب‌هایی را توی زندگی‌شان راه داده‌اند با آن دست به یقه‌اند و همۀ این آدم‌ها لحظاتی داشته‌اند که در آن می‌توانستند همه‌چیز را بی‌خیال شوند ولی بی‌خیال نشده‌اند و می‌توانستند زندگی نوینی را بدون کتاب‌ها ادامه دهند ولی این کار را نکرده‌اند.  
https://t.iss.one/Minavash

ادامهٔ صفحهٔ قبل:

این یادداشت در ستایش کتاب‌ها نیست، در مذمت آن‌ها هم نیست. این، تاریخ‌نگاری یک رابطه است، چون یادم رفت بگویم که من همیشه دلم می‌خواست با یک کتاب ازدواج کنم. یادم می‌آید که کتاب‌ها نگاه قطعی را از من گرفتند و به‌جای آن شک را پیشکش کردند و ملال... و یادم دادند که هیچ‌چیزی لزوماً درست یا قطعی نیست، چون هرکسی دنیا را یک‌جور می‌بیند و یک‌جور زندگی می‌کند.
    
آیا هیچ‌وقت خواهم فهمید کتاب‌ها دوستان من بودند یا دشمنانم؟ هیچ‌وقت نخواهم فهمید. هیچ‌وقت از فکرشان رها نخواهم شد و هیچ‌وقت نخواهمشان بخشید. هیچ‌وقت آن‌ها را به کسی توصیه نخواهم کرد و هیچ‌وقت آن‌ها را از کسی دور و از جایی گم‌وگور نخواهم کرد. هیچ‌وقت نخواهم فهمید یک جنگل سبزِ سرپا درست‌تر است یا یک جنگل قهوه‌ای کاهی... کتاب‌ها جرئت قضاوت را از تو می‌گیرند، ولی لذّت سرکشی را به تو می‌بخشند (جعفریان، ۱۳۹۰: ۴۲ الی۴۹).

منابع:

_ ستاری، جلال، ۱۳۷۹، در بی‌دولتی فرهنگ، تهران، نشر مرکز.

_ مولوی، جلال‌الدین محمد، ۱۳۸۵، فیه ما فیه، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، نگاه.

_ میلر، هنری، ۱۳۸۲، نکسوس: تصلیب گُلگون، ترجمه سهیل سُمّی، تهران، ققنوس.

_ مان، توماس، ۱۳۹۱، تریستان و تونیو کروگر، ترجمه محمود حدادی، تهران، افق.

_ جعفریان، حبیبه، ۱۳۹۰، «بهشت ممنوعه»، داستان همشهری، تیرماه، شماره ۳.
https://t.iss.one/Minavash

📘نوبل ادبیات

گابریل گارسیا مارکز (۱۹۲۸-۲۰۱۴) در قسمتی از کتاب «یادداشت‌های پنج‌ساله» که دربردارندۀ پنجاه‌وشش یادداشت او از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۴ است، جایزۀ نوبل ادبیات را شبحی خوانده است که بدبختانه نتیجۀ نهایی آن به شایستگی و حق مسلّم کاندیدا ربطی ندارد؛ بلکه به ارادۀ اسرارآمیز هیئت داوران آکادمی سوئد مربوط می‌شود و بس.

مارکز باآن‌که دریافت جایزۀ نوبل ادبیات توسط برخی از نویسندگان جهان را عادلانه شمرده است، اما تعلّق گرفتن این جایزه به وینستون چرچیل را شرم‌آور خوانده و متذکّر شده است که اغلب گفته‌اند بهترین نویسندگان هشتادسال اخیر بدون آن‌که جایزۀ نوبل را دریافت کنند از جهان رفته‌اند. نویسندگانی ازجمله تولستوی، مارسل پروست، فرانتس کافکا، جیمز جویس، جوزف کنراد، ماریا ریلکه و لوئیس بورخس که تقریباً همیشه کاندیدای این جایزه بوده است (مارسیا مارکز، ۱۳۹۱: ۱۱ الی۲۶).

منبع:

_ گارسیا مارکز، گابریل، ۱۳۹۱، یادداشت‌های پنج‌ساله، ترجمه بهمن فرزانه، تهران، نشر ثالث.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘زندگی‌نامهٔ فروغ فرخزاد

قربانت بروم. قربان سراپای وجودت بروم. قربان موهای سفید پشت گردنت بروم. قربان مردمک‌های سرگردان چشم‌هایت بروم. قربان غم و شادی‌ات بروم. تو چه هستی که جز در تو آرام نمی‌گیرم... دوستت دارم، عاشقت هستم، دیوانه‌ات هستم. هزاربار می‌بوسمت... می‌خواهمت. با پوست تنم می‌خواهمت. قربان کت و شلوارهایت بروم. قربان کفش‌هایت بروم. قربان بوی پیراهن ‌زیرهایت بروم. قربان جای دست‌هایت بر کاشی‌های سیاه دیوار حمام خانه‌مان بروم... قربان لخت شدنت توی اطاق کوچولوی خودم بروم. این طبیعت آزاد و راحت لخت شدنت. قربان تمام لحظه‌هائی بروم که سنگینیت را روی تنم حس می‌کنم... اگر تو نباشی که مرا ببوسی من هرشب پیرتر می‌شوم. اگر تو مرا نخواهی من لحظه به لحظه زشت‌تر می‌شوم و دق می‌کنم (میلانی، ۱۳۹۵: ذیل «نامه‌های فروغ فرخزاد به ابراهیم گلستان»، ۱۶۱-۲۶۹-۲۹۱-۳۰۳).
    
کتاب «فروغ فرخزاد: زندگی‌نامۀ ادبی همراه با نامه‌های چاپ نشده» اثری خواندنی دربارۀ فروغ فرخزاد است. اثری صریح و چندبعدی که بعد از حدود چهار دهه مطالعه و مصاحبه با بیش از هفتاد تن از نزدیکان فروغ فرخزاد توسّط فرزانه میلانی نگاشته شده است (همان: ۱۴). 
    
این کتاب ارزشمند علاوه بر زندگی‌نامۀ فروغ فرخزاد و مصاحبه‌های جدیدی که در آن آمده است، شامل ۲۸ نامۀ چاپ نشده از نامه‌های متعدّدِ عریان، سنّت‌شکن و بی‌پروای فروغ است که پانزده‌تای آن‌ها نامه‌های او به ابراهیم گلستان است (همان: ۲۶۳-۲۶۴).
    
محمد فرخزاد عراقی یا اراکی (عراق نام نخست اراک بود) در یکی از روستاهای شهر تفرش متولّد شد. هرچند اجداد او لُر بودند که در زمان کریم‌خان زند به این دیار کوچ داده می‌شوند (همان: ۳۷-۴۸). محمد در ادامه با زنی تهرانی به نام بتول که همه او را توران می‌خواندند ازدواج می‌کند که حاصل آن وصلت، سه دختر و چهار پسر می‌شود (همان: ۴۵-۴۶-۵۲).    
    
یکی از آن فرزندان محمد و توران، فروغ‌زمان فرخزاد عراقی نام گرفت. بانویی که در هشتم دی‌ماه ۱۳۱۳ شمسی در تهران چشم به جهان گشود، ولی هفت سال اول زندگی خود را در خانۀ بزرگی در مازندران گذراند (همان: ۳۷-۳۹-۴۰-۵۳۲). فروغ که از سیزده چهارده سالگی در دبیرستان شعر می‌گفت (همان: ۴۲)، شانزده سال بیشتر نداشت که با وجود مخالفت خانواده‌اش فریفتۀ پرویز شاپور که یازده سال بزرگ‌تر از او بود شد و از خوشی در پوست خود نمی‌گنجید (همان: ۳۸-۳۹).
    
فروغ در نامه‌هایش به پرویز شاپور به کرّات از کتک خوردن‌هایش می‌گوید و در نامه‌ای به او می‌نویسد: به خدا من زندگی در بیابان در زیر آفتاب سوزان را به ماندن در اینجا ترجیح می‌دهم. دیگر در آنجا کسی نیست تا در هر ساعت و بر سر هر موضوع جزیی مرا فاحشه و نانجیب خطاب کند... من نمی‌توانم هر روز موهای خودم را در چنگ این و آن ببینم. گوش من دیگر نمی‌تواند این سخنان رکیک و این فحش‌های وقیحانه را بشنود (همان: ۴۴).
    
فروغ فرخزاد در بیست‌ویک سالگی هم از ضرب و شتم پدرش که سرهنگی ارتشی بود، در امان نبود. فریدون فرخزاد اذعان می‌کند که فروغ وقتی می‌خواست از شاپور طلاق بگیرد، ما شاهد بودیم که چقدر در خانه از پدر کتک خورد (همان: ۴۹-۵۰-۱۱۵-۱۱۶). 
    
از این‌رو فرزانه میلانی بر آن اعتقاد است که فروغ فرخزاد در خانوادۀ نابسامانش بیش از آنچه تا به امروز بیان شده سختی کشید و آسیب دید (همان: ۲۶). چنان‌که پوران فرخزاد، خواهر فروغ، نیز مسئلۀ او را مسئلۀ پدر می‌داند. پدری نظامی، نامهربان و خشن که هیچگاه به فرزندانش محبّت نکرد و نقش پدر را بازی ننمود (همان: ۴۲-۴۳).
    
یکی دو سال اول زندگی مشترک فروغ و شاپور آرام گذشت خصوصاً آن‌که تولّد تنها فـرزندشان، کامیار، کانون خانواده را گرمتر و وجود مادر جوان را سرشار از شادی کرد. اما اختلاف جدّی میان زن و شوهر زمانی به اوج رسید که فرخزاد سرودن شعر و انتشار آن را آغاز کرد. او می‌خواست شاعری بزرگ شود و به یکی از دوستانش گفته بود: آدم نمی‌تواند هم مادر خوبی باشد، هم همسر خوبی باشد و هم شاعر خوبی باشد. باید یکی را انتخاب کند (همان: ۶۳ الی۶۵). لذا پس از پنج سال و دو ماه از پرویز جدا شد (همان: ۱۱۵).
    
فرخزاد با سرودن شعر کوتاه «گناه» با جسارتی حیرت‌آور به گناهی اعتراف می‌کند که جزایش نزد بسیاری می‌توانست مرگ باشد. نه تنها تخلّصی برنگزید، بلکه دو عکس و شرح حال خود را هم ضمیمۀ آن کرد. گویی می‌خواست گواهی بدهد که زنی که شرح آن گناه پُر از لذّت را می‌دهد با زنی که شرح می‌شود یکی است و میان راوی گناهکارِ شعر و شاعرِ گناه فرقی وجود ندارد. اصرار بر این بود که این شعر حدیث نفس و حکایت زن شوهرداری است که در میان بازوانی آهنین مرتکب گناهی پُر از لذّت شده است (همان: ۸۲).
⬇
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

گنه کردم، گناهی پُر ز لذّت/
در آغوشی که گرم و آتشین بود/
گنه کردم میان بازوانی/
که داغ و کینه‌جوی و آهنین بود...
    
سردبیر مجلۀ روشنفکر، ناصر خدایار، که از چهره‌های سرشناس مطبوعات و گویندۀ رادیو تهران بود، شعرِ «گناهِ» فرخزاد را در مجلّۀ خود به چاپ رسانید و حال آن‌که خود ملهم این شعر و گرتۀ معشوق درون آن است. هرچند این رابطه دیری نپایید (همان: ۹۰-۹۳). 
    
خدایار ضمن تأیید آن رابطۀ جنجال‌آفرین اذعان می‌کند که فروغ در دستخطِ گناه که من هنوز آن را دارم، به جای «ای عاشقِ دیوانۀ من» نوشته بود «ای ناصر دیوانۀ من». بله این من بودم که فروغ را ساختم. همان‌طور که خودش در شعرِ «دیدار تلخ» گفته است، تو مرا شاعره کردی، ای مرد (همان: ۹۱-۱۱۱).  
    
پدر فروغ فرخزاد که یک هووی روستایی بر سر توران آورده بود، مجدداً قبل از ازدواج نخستین فرزندش، پوران، با زنی در زنجان به نام بهین‌دخت دارائی که از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار و دارای دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران بود، ازدواج کرد (همان: ۵۳-۵۴). او که عاشق‌پیشگی را حقّ مسلّم خود می‌دانست، از چاپ شعرِ گناه چنان خشمگین شد که به گفتۀ پوران داشت خانه را خراب می‌کرد و می‌خواست فروغ را بکشد (همان: ۸۴). 
    
پرویز شاپور هم که به گفتۀ کامیار از شدّت ناراحتی یک هفته نتوانسته بود خانه را ترک کند، همسرش را آماج دشنام و بی‌احترامی کرد (همان: ۸۴). البته برخلاف بسیاری که معتقد بودند و هستند که شاپور درک درستی از هنر زنش نداشت و عاملی بازدارنده بود، نامه‌های فروغ به او - که دکتر احسان یارشاطر وی را شاعری نوپرداز و نکته‌پرداز خوانده - چه قبل از طلاق و چه پس از آن، مالامال از قدرشناسی از حمایت و پشتیبانی اوست. تا جایی که از شاپور ممنون است که می‌خواهد قالی زیر پایش را بفروشد تا کمکی به هزینۀ سفر همسر طلاق گرفته‌اش به ایتالیا شود. چنان‌که به او می‌نویسد من همه چیزم را مدیون تو هستم و تو را تنها تکیه‌گاهم می‌دانم. تا به حال برای تو جز مزاحمت هیچ سود دیگری نداشته‌ام. 
    
فروغ فرخزاد دو کتاب از چهار مجموعه اشعاری را که در زمان حیاتش به چاپ رساند، به پرویز شاپور تقدیم کرد. او در چاپ اول «اسیر» نوشت: تقدیم به همسر هنرشناسم پرویز به پاس گذشت‌ها و فداکاری‌های او در راه پیشرفت هنر من. و در «دیوار» آورد: تقدیم به یاد گذشتۀ مشترکمان، و به این امید که هدیۀ ناچیز من می‌تواند پاسخی به محبّت‌های بی‌کران او باشد (همان: ۶۵ الی۶۷).
    
فروغ در پاسخ به درخواست پدرش که از او می‌خواهد در اروپا یک دیپلم بگیرد (همان: ۴۵۳-۴۹۱)، می‌نویسد که در یک سالی که در اروپا زندگی کرده توانسته است دو زبان ایتالیایی و آلمانی را به اندازۀ کافی - و نه به‌طور کامل - یاد بگیرد و حرف بزند و بنویسد و کتاب ترجمه کند (همان: ۴۵۳-۴۵۵). 
    
او زندگی را دوست می‌داشت، ولی همواره دست به گریبان با وسوسۀ مرگ بود. چندمرتبه خودکشی‌های ناموفّق داشت که از آن جمله می‌توان به خوردن قرص خواب و بریدن رگ دست اشاره کرد (همان: ۲-۲۰۵). این حقیقتی انکارناپذیر است که مرگ‌اندیشی در کانون اشعار فرخزاد قرار دارد و درگیری با آن‌ها در تار و پود شعر او تنیده است. فروغ در اولین مجموعه اشعارش، اسیر، در شعری به نام «خسته» می‌نویسد: 
    
می‌سوزم از این دورویی و نیرنگ/ یک پاکی کودکانه می‌خواهم/
ای مرگ از آن لبان خاموشت/    
یک بوسۀ عاشقانه می‌خواهم (همان: ۳).
    
در نامه‌های فروغ فرخزاد به ویژه آن‌ها که خطاب به پرویز شاپور هستند، مرگ حضوری دائمی دارد (همان: ۴). چنان‌که طی دو نامه به ابراهیم گلستان می‌نویسد: 
    
کاش در جای دیگری غیر از ایران به دنیا آمده بودم. در جایی نزدیک به مرکز حرکات و جنبش‌های زنده. افسوس که همۀ عمرم و همۀ توانائی‌هایم را باید فقط و فقط به علّت عشق به خاک و دلبستگی به خاطره‌ها، در بیغوله‌ای که پُر از مرگ و حقارت و بیهودگی است تلف کنم (همان: ۲۹۷). بیا یک قبر بکنیم و هردو لخت بشویم و برویم توی قبر. توی بغل هم دراز بکشیم و خاک‌ها را روی خودمان بریزیم و ساکت بخوابیم. تا آخر دنیا ساکت بخوابیم تا بپوسیم و جدانشدنی بشویم (همان: ۲۹۱).     
    
فروغ فرخزاد می‌خواست فارغ از هرگونه ملاحظه‌کاری و بدون واهمه از زیان شخصی و کیفر اجتماعی مثل یک انسان آزاد زندگی کند و آزادی بیان داشته باشد. می‌گفت: من هرگز نخواسته‌ام روحیۀ حقیقی خود را پنهان کنم. از فاش کردن اسرار دل خود نیز بیمی ندارم. من پیوسته گوش به نوای دل خود دارم و هرچه را که از او می‌شنوم، در قالب شعر می‌ریزم و منعکس می‌سازم (همان: ۱۳). چنان‌که در پاره‌ای از نامۀ خود به مهری رخشا می‌نویسد:
⬇
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

⬆ادامهٔ صفحهٔ قبل:

هیچ‌چیز زیباتر و عظیم‌تر از پیوند نیست. اینکه آدم تنش را به تن موجودی که دوست دارد بچسباند و در جریان لحظه‌های طوفانی به خدا برسد. بقیه همه‌اش مسخره است (همان: ۴۸۵).
    
به هر سبب مشکلات خانوادگی، بیراهه رفتن‌های جوانی، ناکامی در عشق، حیثیّت لکّه‌دار شده، شایعات بی‌پایان مجلّه‌های به اصطلاح ادبی و منتقدانی که بیشتر نقش بازجو و مفتّش را بازی می‌کردند، دست به دست هم دادند و مقاومت فرخزاد را درهم شکستند. به شکلی که خود می‌گوید: 
    
من خیلی تنها هستم... ناامیدی مثل موریانه روح مرا گرد می‌کند، ولی در ظاهر روی پاهایم ایستاده‌ام. گاهی می‌خندم و گاهی گریه می‌کنم. اما حقیقت این است که خسته هستم. می‌خواهم فرار کنم. می‌خواهم بروم گم بشوم. با این اعصاب مریض نمی‌دانم سرانجامم چه می‌شود (همان: ۱۲۷).
    
و این بیماری چنان‌که تنها فرزندش، کامیار شاپور، در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۸۰ بدان اذعان کرده بیماری دوقطبی است که او نیز آن را از فروغ فرخزاد به ارث برده است (همان: ۱۴۱-۱۴۴).     
    
فرزانه میلانی معتقد است که فرخزاد سرانجام عشق بزرگ زندگی خود را در ابراهیم گلستان یافت. عشقی متفاوت. عشقی که تنها حول و حوش بوس و کنار و آغوش نمی‌چرخید. دریای مهر و نور بود. به برکت چنین عشقی بود که زیباترین اشعار عاشقانه [مجموعۀ تولدی دیگر] از منظر یک زن در بیش از هزار سال در ادبیات فارسی آفریده شد (همان: ۱۵۵-۱۵۶). آن دو هرچند با هم ازدواج نکرده بودند، رابطه‌ای نزدیک و آشکار داشتند و با وجود تمام مشکلات، این رابطه هشت سال و تا آخرین لحظات زندگی کوتاه فروغ ادامه داشت (همان: ۱۶۰-۱۶۱).
    
فروغ فرخزاد در پانزده نامه به ابراهیم گلستان، ۵۹ بار عبارت «قربانت بروم» و ۵۴ مرتبه «دوستت دارم» را تکرار می‌کند (همان: ۱۶۲) و خطاب به او می‌نویسد: 
    
آخ، دوستت دارم. وقتی می‌نویسم که دوستت دارم سینه‌هایم درد می‌گیرند. همیشه همین‌طور است. عشق مثل شیری که در پستان می‌ماند و مکیده نمی‌شود، می‌خواهد سینه‌ام را بشکافد. دوستت دارم. مضحک است که بنویسم دوستت دارم. اگر هشتاد ساله هم بشوم باز مثل جوان‌ها دوستت دارم. اگر هزار سال دیگر هم به دنیا بیایم باز دوستت دارم. آخ شاهی جانم. شاهی جانم. شاهی جانم (همان: ۳۵۵). آنقدر از عشق به تو و از میل به تو و از درد تو پُرم که اگر داد بزنم صدایم آسمان را پاره پاره می‌کند. شاهی، نازنینم، عمرم، نفسم، روحم، جانم. دوستت دارم (همان: ۳۷۷).
    
پوران فرخزاد در گفت‌وگو با فرزانه میلانی اذعان کرده است که روزی برای دیدن فروغ به استودیو رفتم و فروغ را به شدّت ناراحت و گریان دیدم. چراکه فروغ نامه‌هایی از کشوی میز گلستان پیدا کرده بود که در آن‌ها خطاب به زنش نوشته بود که آنچه در زندگی برایش مهم است، تنها اوست و فروغ را تنها برای سرگرمی و تفنّن می‌خواهد. در طرف مقابل، ابراهیم گلستان چنین موضوعی را کاملاً تکذیب کرده و متذکّر می‌شود که نه چنین نامه‌هایی وجود داشته و نه میزهای استودیو کشو داشته‌اند (همان: ۱۵-۱۶).     
    
ابراهیم گلستان که بیش از نیم قرن در مورد رابطه‌اش با فروغ فرخزاد سکوت اختیار کرده بود، درنهایت با فرزانه میلانی گفت‌وگو می‌کند و با صراحت به پرسش‌های او پاسخ می‌دهد (همان: پ). 
    
گلستان می‌گوید فروغ فرخزاد که در کنار نیما و اخوان از چهره‌های شاخص شعر معاصر در ایران است (همان: ۱۸۶)، در اوایل رابطه‌مان حامله شد، ولی نخواست که بچه را نگه دارد (همان: ۲۰۷-۲۰۸). فروغ عرق می‌خورد و گاهی زیاد (همان: ۲۰۹). و گاهی پنهان از من هروئین می‌کشید و دلیل اصلی قطع کردن فیلمِ دریا هم این بود که مشکین داشت او را هروئینی می‌کرد (همان: ۱۹۳-۲۰۸).
    
فروغ با مستخدم من، رحمان، برای کار استودیو رفتند و آمدند. یک مرتبه رحمان آمد تو و گفت بدوید خانم فرخزاد تصادف کرده است. تا دم در استودیو آمده بودند. رفتم و فروغ را از ماشینش بلند کردم و با اتوموبیل خودم بردمش بیمارستان هدایت، ولی مسئول آنجا گفت که این بیمارستان برای بیمه‌های اجتماعی و کارگرهاست و فروغ را نپذیرفتند. لذا دوباره سوارش کردم و با سرعت به نزدیک‌ترین بیمارستان یعنی رضا پهلوی در تجریش رفتم. در بیمارستان برای یکی دو دقیقه خودم هم بیهوش شدم و وقتی به هوش آمدم، گفتند که فروغ تمام کرده است (همان: ۱۹۴-۱۹۵).
    
پس از مرگ فروغ در بیست‌وچهارم بهمن ۱۳۴۵ (همان: ۲۴۵-۲۵۸)، گلستان سه قبر برای خودش، همسرش فخری و فروغ در قبرستان ظهیرالدوله تجریش می‌خرد (همان: ۱۹۲) و با حالی جنون‌آمیز هر روز بر سر قبر فروغ حاضر می‌شود (همان: ۱۹۷) تاآن‌که چند ماه بعد ایران را ترک می‌کند (همان: ۱۸۱).

منبع:

_ میلانی، فرزانه، ۱۳۹۵، فروغ فرخزاد: زندگی‌نامۀ ادبی همراه با نامه‌های چاپ نشده، تورنتو، پرشین سیرکل.     

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘اندیشه‌ها: تأملات

زندگی را بی‌خشونت و قهر، و با روحی سرشار از شادی و خرّمی بگذران ولو که انبوه مردم لب به اعتراض گشایند یا درندگان حصاری را که اطراف خود کشیده‌ای درهم شکنند. زیرا در همۀ این حالات چه‌کسی قادر است اندیشۀ تُرا از پاکی و روشنیش باز دارد (اُورِلیُوس، ۱۳۶۹: ۹۰)؟

کتاب «اندیشه‌ها» یا «تأملات» اثر مارکوس اُورِلیُوس، فیلسوف و امپراتور قرن دوم میلادی، کتابی آکنده از تجربیات حیات‌بخش و جملات حکمت‌آمیز است که در کارزار جنگ نوشته شده است. اثری که بر شاد زیستن و آموزه‌های مکتب رواقی تأکید داشته است.

دکتر حسین الهی قمشه‌ای خواندن این کتاب را به همگان توصیه کرده است. چنان‌که مصطفی ملکیان نیز بر آن اعتقاد است که اگر در طول تاریخ بشری بیست کتاب عالی دربارۀ زندگی خوب و خوش و ارزشمند نوشته شده باشد، مسلّماً یکی از آن کتاب‌ها کتاب تأمّلات مارکوس اورلیوس است. کتابی که اگر کسی توفیق مطالعۀ آن را نداشته باشد، چیز بسیار بسیار مهمّی را از دست داده است و کمیت زندگی‌اش لنگ خواهد بود (ملکیان، ۱۳۹۸: ذیل «کافه کتاب ققنوس، بیست‌وششم آذرماه»).

مارکوس اورلیوس در این کتاب خود بارها به تمجید از عقل و منطق و فلسفه پرداخته و فلسفه را به مادر و حکومت را به مادرخوانده تشبیه می‌کند و باآن‌که مراقبت از مادرخوانده را واجب می‌داند، مادر را مقدّم بر آن می‌شمرَد. لذا به نظر او همواره باید به دامن فلسفه آمیخت و آسایش را در پناه فلسفه جست (همان: ۶۴).

البته این فیلسوف متمایل به فلسفۀ اشراق و افلاطون، برهان و استدلالی در درستی گفته‌اش اقامه نمی‌کند و به مانند دیگر فیلسوفان، تنها بر این جمله بسنده می‌کند که وجدان و فطرت هر انسان سلیمی بر درستی این راه شهادت می‌دهد! و این‌که سعادت از طریق عقل، ثروت و مقام تأمین نمی‌شود؛ زیرا خوشبختی عمل به مقتضای فطرت است (همان: ۹۳).
او گاهی نیز به مانند بسیاری از فلاسفه نقش یک متکلّم را بازی کرده و گرفتار سخنان تناقض‌آمیز می‌گردد. از یک جهت به بایدها و نبایدهای یک انسان حکیم اشاره می‌کند و از طرفی دیگر انسان‌ها را عروسکان خیمه‌شب‌بازی می‌شمرَد که هیچ اختیاری از خود ندارند. به‌زعم او همه‌چیز زادۀ تقدیر است و هیچ‌کس جز طبیعت مسئول نیست (همان: ۱۵۶-۱۵۹). و تا آنجا پیش می‌رود که بوی بد دهان و اضافه وزن را نیز مقدّر هستی دانسته و انسان‌ها را در به وجود آمدن آن کاملاً بی‌گناه می‌پندارد (همان: ۵۸-۷۵).
از دیگر نقدهای وارد بر اورلیوس، کوچک‌شمردن سخنوری، شاعری و دیگر هنرهاست (همان: ۱۰). ضمن آن‌که او از برخی مردان با عنوان زن‌صفت یاد کرده (همان: ۲۹) و زن‌صفتی را خلق و خویی تاریک و شوم در کنار ستمگری و بی‌ادبی و توحّش می‌شمارد (همان: ۳۸).

مارکوس اورلیوس در کتاب اندیشه‌ها که توسّط افراد متعدّدی به فارسی ترجمه شده است، غم و اندوه را نشانۀ ضعف دانسته (همان: ۱۴۷) و با تأکید بر دوست داشتن مردم و نپذیرفتن بدیِ ذاتی در آنان، امر به مهربانی و بخشش انسان‌ها کرده است و ضمن عدمِ‌اعتقاد به حیات پس از مرگ (همان: ۲۲)، همواره آدمیان را به نترسیدن از مرگ و قبول کردن آن با آغوش باز توصیه نموده است.
این نویسنده و فرمانروای ظاهراً جهان‌وطنی (همان: ۷۴)، گوشه‌نشینی در مکانی خاص را عامیانه دانسته و افراد را توصیه به انزوای در خود می‌کند؛ زیرا برای منزوی شدن جایی آرام‌تر از روح خویش پیدا نمی‌شود (همان: ۳۱) و اساسی‌ترین صفت انسان، اجتماعی بودن اوست (همان: ۸۷).
از دیگر نکات مطرح شده در این کتاب خواندنی می‌توان به لازم بودن مباحثه، سفارش به قناعت‌پیشگی، برگزیدن پیشه‌ای مستقل و شکیبایی هنگام بروز مشکلات اشاره کرد. چنان‌که در همین کتاب است که تسلیم نشدن در برابر نظام آموزشی مصطلح، مورد تأکید قرار گرفته است:

هرگز از مدارس عمومی استفاده نکنم بلکه علوم را از معلّمانِ سرخانه فرا گیرم و بدانم که بخاطر تأمین این هدف باید از هرگونه خرجی دریغ نکنم (همان: ۳).

منبع:

_ اورلیوس، مارکوس، ۱۳۶۸، اندیشه‌ها، ترجمه غلامرضا سمیعی، بابل، کتابسرای بابل.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash

📘شوایک

یاروسلاو هاشِک (۱۸۸۳-۱۹۲۳) یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان کشور چِک به‌شمار می‌رود که هم‌عصر و همشهری کافکا بود (هاشک، ۱۳۸۴: ۱۵). نویسنده‌ای که با نوشتن رمان «شِوایک» به شهرت جهانی رسید.

این رمان تقریباً نهصد صفحه‌ای که به علّت مرگ نویسندۀ آن ناتمام ماند و گویی تا کنون به بیش از پنجاه زبان ترجمه شده است، قبلاً دو مرتبه به صورت ناقص توسّط حسن قائمیان و ایرج پزشکزاد به فارسی ترجمه‌ شد تا نهایتاً کمال ظاهری آن را به شکل کامل و دلنشینی از زبان مجاری به فارسی منتشر کرد.
شوایک، مردی ولگرد، تا حدودی جهانگرد، شندرپندر، آرام، میخواره، عصیانگر و آنارشیست است. شوایک، قهرمانِ این داستان و به اعتباری صحیح‌تر ضدّ قهرمان است. شوایک، سربازِ غیور (با کنایه و طنز) و رندِ تمام‌عیاری است که خود را به حماقت زده است تا پرده از سفاهت هشیاران بردارد و همۀ جنگ‌طلبان و دوستداران جنگ را به سخره بگیرد.
شوایک، رمانی ضدّ جنگ و افشاگر نظام پوسیدۀ امپراتوری و حماقت انسانی در قالب طنز است. داستانی زیبا و خواندنی مربوط به جنگ جهانی اول که به تمجید و ستایش برتولت برشت رسیده است تا جایی که او با الهام گرفتن از این کتاب اقدام به نوشتن نمایشنامه‌ای با عنوان "شِویک در جنگ جهانی دوم" کرده است.
شوایک، بسیار اما شیرین و مطبوع صحبت می‌کند. او به تمسخر جنگ، سیاست، نظامی‌گری، مذهب، اندیشه‌های حاکم در سپاه و ارتش و سازمان امنیّت و اطّلاعات کشور می‌پردازد و از ظلم، کشتار، شکنجه‌، تهمت، عدمِ‌اجرای قانون و تبلیغ روحیّۀ ایثار و شهادت توسّط روحانیّون شیّاد پرده برمی‌دارد.
کاری ابلهانه‌تر از جنگ نیست (همان: ۱۲۲). سیاست کارِ بچّه‌کوچولوهاست... دولت و حکومت دخلی به من ندارد، اما یک‌بار به تولۀ مریض‌احوالی که برای پرستاری به من سپرده بودند، نان سربازی خوراندم که زبان‌بسته سقط شد (همان: ۸۸).

نظام روح آدمو خشن می‌کند (همان: ۳۶۷). فکر کردن برای سرباز قدغنه. سرباز نباید با مغز خودش فکر کنه، بالادستی‌هاش به‌جاش فکر می‌کنن (همان: ۱۱۹). کسی که به کشیش احترام میذاره، به مسیح احترام میذاره، کسی که کشیشو آزار میده، آقامون مسیحو آزار میده، چون کشیش خلیفۀ مسیح رو زمینه (همان: ۱۹۹).

هاشک معتقد است تدارک کشتار آدمیان همواره به نام خدا یا به نام موجود خیالیِ والایی که انسان‌ها برای خود آفریده‌اند، صورت گرفته است (همان: ۱۷۱). و جز امپراتوران، شاهان، رئیسان، سرداران جنگی و دیگر سلّاخان، کاهنان همۀ فرقه‌ها با تبرّک و دعا انسان‌ها را مانند احشام به کشتارگاه‌ها می‌راندند (همان: ۱۷۲). و سرباز هنگامی دلیرانه در راه رهبر و اعلیحضرت خود خواهد جنگید که احساسات دینی داشته باشد و بداند که بهشت در انتظارش است (همان: ۲۰۷).

منبع:
_ هاشک، یاروسلاو، ۱۳۸۴، شوایک، ترجمه کمال ظاهری، تهران، چشمه.

https://t.iss.one/khandanihayeminavash