میناوش

عبدالرحمن بن خلدون معروف به ابن خلدون (۸۰۸-۷۳۲) در خانواده‌ای آندلسی در تونس متولّد شد و پس از سال‌ها فعالیت در عرصه‌ی سیاست، سرانجام از زندگی سیاسی کناره‌گیری کرد و به نوشتن کتاب «مقدمه‌ی ابن خلدون» پرداخت. کتابی مشهور که در قالب دو جلد و در هزار و اندی صفحه توسط جناب محمد پروین‌گنابادی به فارسی ترجمه شده است.

این کتاب با آن‌که اثری ارزشمند و خواندنی به شمار می‌رود، اما برخی معتقدند که نباید اسیر احساسات خام خود شویم و به تمجید ناصواب از این کتاب پرداخته و تا آن‌جا پیش برویم که ابن خلدون را که بیش از چهارصد سال قبل از آگوست کنت می‌زیسته است، پایه‌گزار علم عُمران و جامعه شناسی معرّفی کنیم.

ابن خلدون در این کتاب خود ضمن دفاع از نظریه‌ی عصبیّت (حمایت کردن و یاری رساندن به یکدیگر به سبب اشتراکاتی مانند خویشاوندی، هموطن بودن و هم‌دینی) و جبر اجتماعی معتقد است که خودکامگی، تجمّل‌خواهی و تن‌آسایی در دولت‌ها الزامی و اجتناب‌ناپذیر بوده و خواست خدا می‌باشد و از امور طبیعی محسوب می‌شود. هرچند در ادامه این امر سبب سستی، خلل، ضعف و فرسودگی دولت خواهد شد. (ابن خلدون، ۱۳۸۲: ج ۱، ۳۱۸-۳۲۰-۳۲۱)

ابن خلدون با آن‌که گویی عربی مسلمان است، اما صراحتاً اذعان می‌کند که از شگفتی‌هایی که واقعیّت دارد این است که بیشتر دانشوران ملّت اسلام خواه در علوم شرعی و چه در دانش‌های عقلی به جز در موارد نادری غیرعرب هستند. (همان: ج ۲، ۱۱۴۸) و در ادامه به ستایش از ایرانیان پرداخته و می‌نویسد: ایرانیان به علّت تمدّن راسخی که از آغاز تشکیل دولت فارس داشته‌اند بر این امور [صنایع و پیشه‌ها] استوارتر و تواناتر بودند، چنان‌که صاحب صنعت نحو «سیبویه» و پس از او «فارسی» و به دنبال آنان «زجاج» بود و همه‌ی آنان از لحاظ نژاد ایرانی به شمار می‌رفتند لیکن تربیت آنان در محیط زبان عربی بود و آنان زبان را در مهد تربیت آمیزش با عرب آموختند و آن را به صورت قوانین و فنّی درآوردند که آیندگان از آن بهره‌مند شوند. (همان: ج ۲، ۱۱۵۰)

همچنین بیشتر دانندگان حدیث که آن‌ها را برای اهل اسلام حفظ کرده بودند ایرانی بودند یا از لحاظ زبان و مهد تربیت ایرانی به شمار می‌رفتند. و همه‌ی عالمان اصول فقه چنان‌که می‌دانی و همه‌ی کلیه‌ی علمای علم کلام و همچنین بیشتر مفسّران ایرانی بودند و به جز ایرانیان کسی به حفظ و تدوین علم قیام نکرد. (همان: ج ۲، ۱۱۵۰) و اما علوم عقلی که ایرانیان به آن اهمیّت عظیمی می‌دادند نیز در اسلام پدید نیامد و تازیان آن‌ها را فرو گذاشتند و به جز ایرانیان عربی‌دان کسی آن‌ها را نمی‌دانست. (همان: ج ۲، ۱۱۵۱) و هم گویند که این علوم پس از آن‌که اسکند دارا را کشت و بر کشور کیانیان غلبه یافت از ایرانیان به یونانیان رسیده است چه اسکندر بر کتب و علوم بی‌شمار و بی‌حدّ و حصری از ایشان دست یافت. (همان: ج ۲، ۱۰۰۲)

و چون ایران به دست اعراب فتح شد و کتب بسیاری در آن یافتند، سعد بن ابی وقاص به عمر بن خطاب نامه‌ای نوشت تا درباره‌ی امر کتب و به غنیمت بردن آن‌ها برای مسلمانان کسب اجازه کند. لیکن عمر به وی نوشت که آن‌ها را در آب فرو افکنید چه اگر آن‌ها راهنمایی و راستی باشد، خداوند ما را به رهبری کننده‌تر از آن‌ها هدایت کرده است. و اگر کتب اهل ضلال و گمراهی است، پس کتاب خدا ما را از آن‌ها بی‌نیاز کرده است. از این‌رو آن‌ها را در آب یا آتش افکندند. این است که علوم عقلی ایرانیان از میان رفت و چیزی از آن‌ها به ما نرسید. (همان: ج ۲، ۱۰۰۲)

ابن خلدون در ادامه طی چندین فصل به مقایسه‌ی قوم عرب با اقوام دیگر پرداخته و اعراب را بی‌استعداد، عقب مانده و دور از تمدّن خوانده است و می‌آورد: هرگاه قوم عرب بر کشورهایی دست یابد به سرعت آن ممالک رو به ویرانی می‌روند زیرا تازیان ملتی وحشی‌اند و این خوی بر ایشان لذت بخش است زیرا در پرتو آن از فرمان بری حکّام و قانون سَر باز می‌زنند و پیداست که چنین خوی و سرشتی با عمران و تمدّن منافات دارد. و نیز در مَثَل، آنان از اینرو به سنگ نیازمنداند که از آن دیگدان بسازند و دیگ غذا پزی خود را روی آن بگذارند و به همین سبب بناها را خراب می‌کنند و علّت ویران ساختن کاخ‌ها و عمارات توسّط آنان برپا ساختن خیمه‌ها است. پس سرشت و طبیعت ایشان منافی شهرنشینی و عمران است. (همان: ج ۱، ۲۸۵-۲۸۶) و کشورداری برای تازیان حاصل نمی‌شود مگر به شیوه‌ی دین و آمدن پیامبری در میان آنان؛ چرا که به جز خوی وحشیگری و غارتگری، صفات بد دیگری در آن‌ها یافت نمی‌شود و لذا زودتر از همه‌ی مردم حق و راستی را می‌پذیرند. (همان: ج ۱، ۲۸۸-۲۸۹)

ابن خلدون، عبدالرحمن (۱۳۸۲). مقدمه‌ی ابن خلدون، ترجمه محمد پروین‌گنابادی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
https://t.iss.one/khandanihayeminavash

138 viewsMeysam Mousavi, 08:20