📘سووشون

📝سیمین دانشور

رمان «سووشون»، که ظاهراً نخستین‌بار در سال ۱۳۴۸ انتشار یافت، یکی از پُرتیراژترین و پُرخواننده‌ترین آثار ایرانی است که به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است. سووشون داستان اشغال ایران توسّط نظامیان انگلیسی در جنگ جهانی دوم، کشتار و استعمار بیگانگان در شیراز، غارت و بیداد حاکم آن خطّه و داستان زن و شوهری انقلابی و آشنا به علوم غربی است که هرچند با برخی از احکام مذهب ازجمله حرمت شراب و عورت خواندن زنان مخالف است، اما سخت در نبرد با غرب و غرب‌زدگی است.

گذشته از شهرت دکتر سیمین دانشور و عظمت ادبی رمان سووشون، شاید بتوان مشکل اساسی این کتاب را بیگانه‌ستیزی افراطیِ آن دانست. خانم دانشور که اذعان کرده بود: من حضرت خمینی را کلمۀ الحق می‌دانم که با آگاهی خود کارشکنی‌های دشمنان انقلاب را خنثی کرد و حق زن را در اسلام حتی برتر از مرد شمرد (دانشور، ۱۳۵۷: ۶)، در قسمتی از کتاب «سووشون»، از زبان یکی از شخصیّت‌های داستان به نام فاطمه، غربیان را کون نشسته خوانده است (دانشور، ۱۳۴۹: ۲۴).

واژۀ سووشون، که به معنای زاری کردن بر سوگ سیاوش است، هم به فتح سین و هم به ضمّ سین خوانده می‌شود. چنان‌که دانشور در کتاب «شناخت و تحسین هنر»، که شامل برخی از مقالات و مصاحبه‌های انجام شده با اوست، متذکّر شده است:

چون شیرازی‌ها سیاوش را به فتح واو تلفّظ می‌کنند، عزاداری سیاوش را هم سَووشون به فتح سین می‌گویند و غرض من هم همین تلفّظ است. هرچند سُووَشون به ضمّ سین و فتح واو دوم هم غلط نیست؛ چراکه در تهران سیاوش را به ضمّ واو می‌گویند (دانشور، ۱۳۷۵: ۵۲۶-۵۲۷).

منابع:

_ دانشور، سیمین، ۱۳۴۹، سووشون، تهران، خوارزمی.

_ دانشور، سیمین، ۱۳۵۷، «بیائید ایران ویران را آباد کنیم»، کیهان، نوزدهم اسفند.
_ دانشور، سیمین، ۱۳۷۵، شناخت و تحسین هنر، تهران، کتاب سیامک.
https://t.iss.one/Minavash

📘لاله‌ای از ملکوت

📝حمید سفیدآبیان

یکی از عارفان مشهور ایرانی که به‌مانند بسیاری از عرفاء لاطائلات عجیب و غریبی به او نسبت داده‌اند‌، جعفر مجتهدی تبریزی (۱۳۰۳-۱۳۷۴) است. فردی که برای آشنایی با او می‌توان به کتاب «در محضر لاهوتیان» و «لاله‌ای از ملکوت» مراجعه کرد.

جعفر مجتهدی بنابر آنچه در «لاله‌ای از ملکوت» آمده است، ضمن احاطه به تمام علوم (سفیدآبیان، ۱۳۸۱: ۱۳۴)، آشنایی با زبان‌های خارجی (همان: ۲۶۳)، مشاهدۀ همۀ عالم (همان: ۱۵۴)، پیش‌گویی (همان: ۲۸۵-۴۱۱)، دیدار با امام زمان (همان: ۳۱۳-۳۷۷)، طی‌الارض کردن به نقاط مختلف جهان (همان: ۲۶۳)، شفای بیماران (همان: ۱۶۲-۳۷۱-۴۰۲)، دوستی و هم‌کلام شدن با حیوانات وحشی (همان: ۱۷۸) و علاقۀ شدید به قلیان (همان: ۲۹۶)، سبب قتل رئیس‌جمهور اسبق آمریکا، جان اف کندی، شده است!

حضرت آیت‌الله آقای سید عبدالکریم کشمیری می‌فرمودند: شخصی از اهل علم که مورد وثوق بودند نقل کردند، روزی در مدرسۀ فیضیۀ قم با عده‌ای از علماء و دوستان نشسته بودیم که ناگهان آقای مجتهدی با یک هیبت و وقار خاصی وارد شدند و در کنار ما نشستند، هنوز چند دقیقه‌ای بیشتر نگذشته بود که ناگهان رنگ رخسارشان برافروخته شده و به زبان ترکی پی‌در‌پی فرمودند: وُور (بزن) و در مرتبۀ سوم فرمودند: «دِنَن یاعلی وُور» آنگاه سکوت نمودند. چند لحظه بعد که به حالت عادی بازگشتند، از ایشان پرسیدم چه اتفاقی افتاد و با چه کسی صحبت می‌کردید؟!

فرمودند: دیدم در آمریکا شخصی می‌خواهد رئیس‌جمهور آمریکا جان اف کندی را ترور کند، ولی می‌ترسد و دستش می‌لرزد، دو مرتبه به او گفتم بزن ولی باز می‌ترسید، در مرتبۀ سوم به او گفتم بگو یاعلی و بزن، او هم گفت: یاعلی و کندی را ترور نمود.

همۀ رفقا گفتند: آقا این چه حرفی است! فیضیه کجا آمریکا کجا؟! آقای مجتهدی فرمودند: بله آقاجان شما رادیو را روشن کنید تا خبر کشته شدن کندی را بشنوید. پس از حدود نیم‌ساعت که رادیو را روشن کردیم، در کمال تعجب شنیدیم که جان اف کندی به طور مرموزی ترور شد.

حضرت آیت‌الله کشمیری می‌فرمودند: بنده این ماجرا را از آقای مجتهدی سؤال کردم و ایشان تأئید نمودند. همچنین آقای مجتهدی این قضیه را برای عده‌ای ازجمله حجت‌الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ علیرضا گل‌محمدی و آقایان چایچی و قریشی و جمعی دیگر از دوستان نقل کرده‌اند (همان: ۲۵۸-۲۵۹).

از دیگر ترهات ذکر شده در این کتاب می‌توان به تمجید و دفاع سرسخت جعفر مجتهدی از قمه زدن اشاره کرد. چنان‌که حجت‌الاسلام علیرضا گل‌محمدی و علی مهدوی اذعان کرده‌اند:

یک روز عاشورا که منزل آقای مجتهدی بودیم و مراسم عزاداری و قمه‌زنی در آنجا برقرار بود آقای مجتهدی گفتند: حضرت فرموده‌اند: امروز سری به مراسم قمه‌زنی می‌زنم و در مراسم عزاداری شما شرکت می‌کنم... هنگامی که مراسم قمه‌زنی خاتمه یافت و افراد قمه‌زن روی زمین نشسته و در حال نوحه‌سرایی و گریه بودند، آقای دکتر تهرانی متخصص و جراح قلب به آنجا آمده و سر قمه‌زن‌ها را مشاهده کرد و گفت این چند نفر نباید سر خود را بشویند، زیرا زخم‌های آنها خیلی عمیق است. سپس نزد آقای مجتهدی آمده و گفت: این‌ها دیوانه هستند و نمی‌فهمند چرا این‌گونه با شمشیر بر سر خود می‌زنند.

آقای مجتهدی که مستغرق در حضرت اباعبدالله علیه‌السلام بودند و به شدت گریه می‌کردند یک‌مرتبه نگاهی عمیق و پرمعنی به آقای دکتر کردند. آقای دکتر که تا آن موقع حرف از دیوانگی قمه‌زن‌ها می‌زد ناگهان از جا برخاست و مجنون‌وار به طرف حیاط دویده و قمه‌ای برداشت آنگاه شروع کرد به شدت بر سر خود بزند!

جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای گل‌محمدی می‌گفتند: من که از دیدن ایـن صحنه بـسیار تعجب کرده بودم از آقا پرسیدم: چطور شد آقای دکتر که به قمه‌زن‌ها اعتراض می‌کرد این‌چنین دیوانه‌وار شروع به قمه زدن نمود؟!

ایشان فرمودند: دیدم آقای دکتر هر روز صبح زیارت عاشورا می‌خواند، حیفم آمد کسی که هر روز مخلصانه با زیارت عاشورا متوسل به حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام است عقیده‌اش نسبت به عزاداری اباعبدالله علیه‌السلام سُست باشد. لذا تصرفی در او کرده و او را دگرگون ساختم و عقیده‌اش را کامل نمودم (همان: ۲۱۶ الی۲۱۸).

منبع:

_ سفیدآبیان، حمید، ۱۳۸۱، لاله‌ای از ملکوت: سیری در زندگی عارف بالله و عاشق دل‌سوخته اهل‌بیت آقای حاج شیخ جعفر مجتهدی، قم، کمال‌الملک.
https://t.iss.one/Minavash

📘شاعران بی‌دیوان

📝محمود مدبری

کتاب خواندنی و ارزشمند «شاعران بی‌دیوان»، دربردارندۀ اشعار ۲۱۵ تن از شاعران فارسی است که متعلق به سه قرن نخستینِ سوم، چهارم و پنجم هجری هستند. اشعاری قریب به ۵۰۰۰ هزار بیت از شاعرانی که دیوان آن‌ها درحال حاضر به‌دست ما نرسیده است.

در این کتاب، که به اهتمام و تصحیح دکتر محمود مدبّری انتشار یافته است، اگر یک بیت شعر از شاعری به یادگار مانده باشد ذکر گردیده است و حتی اشعار منسوب به شاعران این دوره نیز گردآوری شده است. به‌عنوان مثال ۷۲ بیت شعر منسوب به ابن‌سینا در کتاب آمده است باآن‌که به‌زعم مدبّری اکثر آن ابیات مسلّماً از بوعلی نیستند (مدبری، ۱۳۷۰: ۴۶۹).
*خر باش که این جماعت از فرط خری
هر کو نَه خـر است کافـرش می‌خوانند


*کـفـر چـو مـنـی گـزاف و آسان نـبـود
محکم‌تر از ایـمـان مـن ایـمـان نـبـود

در دهـر چـو مـن یـکـی و او هم کـافـر
پـس در همه دهـر یـک مسلمان نـبـود


*می از جهالت جهال شد به شرع حرام
چو مه که از سبب منکران دین شد شق

حلال گـشـتـه به فـتـوای عـقـل بر دانا
حرام گـشـتـه به احکام شـرع بر احمق
(همان: ذیل «اشعار منسوب به ابن‌سینا»، ۴۷۰-۴۷۱)

از دیگر اشعار ذکر شده در کتاب شاعران بی‌دیوان می‌توان به دو بیت ابوالحسن شهید بن حسن بلخی و تک بیت ابوشکور بلخی، دو شاعر بزرگ قرن چهارم هجری، اشاره کرد:

*اگر غم را چو آتش دود بودی
جهان تاریک بودی جاودانه

در این گیتی سراسر گر بگردی
خـردمـنـدی نیابی شادمانه
(همان: ۳۶)


*تا بدانجا رسید دانش من
که بدانم همی که نادانم
(همان: ۸۸)

منبع:

_ مدبری، محمود، ۱۳۷۰، شاعران بی‌دیوان، تهران، پانوس.
https://t.iss.one/Minavash

📘یک گوشهٔ پاک و پُرنور

📝ارنست همینگوی

داستان کوتاه «یک گوشۀ پاک و پُرنور»، یکی از داستان‌های زیبای ارنست همینگوی است که چندین سطر آن شگفت‌انگیز است. داستان پیرمردِ هشتاد سالۀ پولداری که چندی‌پیش خودکشی ناموفّقی داشته و مدّتی است در کافه‌ای تمیز و پُرنور، هر شب و تا نیمه‌های شب، درحال خوردن مشروب است.

تنها هیچی بود که خوب می‌شناخت. همه‌اش هیچی بود و مردی که هیچ بود. تنها همین بود و فقط به روشنایی بود که نیاز داشت و اندکی پاکی و نظم... اما می‌دانست که همه‌اش هیچ بود و باز هیچ و هیچ و باز هیچ. ای هیچِ ما که در هیچی، نام تو هیچ باد. قلمرو تو هیچ باد، ارادۀ تو هیچ در هیچ باد، همان‌گونه که در هیچ است. در این هیچ، هیچِ روزانۀ ما را به ما عطا کن و هیچِ ما را هیچ مکن، همان‌گونه که ما هیچ‌های خود را هیچ می‌کنیم... درود بر هیچِ سراپا هیچ، هیچ با توست (همینگوی، ۱۳۹۲: ۳۱۰).

منبع:

_ همینگوی، ارنست، ۱۳۹۲، بهترین داستان‌های کوتاه، گزیده و ترجمه احمد گلشیری، تهران، نگاه.
https://t.iss.one/Minavash

📘پیرمرد و دریا

📝ارنست همینگوی

اِرنست هِمینگوِی (۱۸۹۹-۱۹۶۱)، نویسندۀ مشهور آمریکایی، که با خودکشی به زندگی خود پایان داد، بیشتر به سبب نوشتن رمان کوتاه «پیرمرد و دریا» شناخته شده است. پیرمرد و دریا اثری رئالیستی است چنان‌که همینگوی نیز گفته است: من کوشیده‌ام یک پیرمرد واقعی، یک پسربچۀ واقعی، یک دریای واقعی، یک ماهی واقعی و کوسه‌های واقعی بسازم.

ویلیام فاکنر، دیگرنویسندۀ هم‌وطن ارنست همینگوی، که بنابر گفتۀ نجف دریابندری هرگز به اظهار نظر دربارۀ آثار دیگران عادت نداشت، برخلاف رسم خود، نقد کوتاهی بر این رمان مشهور نوشت و اذعان کرد:

زمان ممکن است نشان دهد که پیرمرد و دریا بهترین نوشتۀ همۀ ما است (همینگوی، ۱۳۸۵: ذیل «ارنست همینگوی یک دور تمام»، ۸۶).

سانتیاگو قهرمانِ پیر داستان پس از آن‌که هشتادو‌هفت روز موفق به گرفتن ماهی نشده است، هنوز امیدوار است و به تنهایی به دریا می‌زند. او باوجود بی‌خوابی‌های چندروزه و زخمی شدن دستش موفق به شکار بَمبَک بزرگی نزدیک به سیصد کیلو می‌شود. هرچند در مسیر بازگشت، کوسه‌های متعددی به صید او حمله می‌کنند و چیزی از کوسه‌ماهی برای او باقی نمی‌گذارند. ولی او همچنان امید خود را از دست نداده است و با مشکلات و کوسه‌های مهاجم درحال مبارزه است.

پیرمرد با خود گفت نومیدی احمقانه است. از این‌گذشته به عقیدۀ من گناه هم هست. من از گناه سَر درنمی‌آورم و گمان نکنم اعتقادی هم به گناه داشته باشم. شاید کشتن ماهی گناه بود. اگر این گناه است، پس همۀ کارها گناه است. آدم‌هایی هستند که مزد می‌گیرند و گناه می‌کنند. بگذار آن‌ها فکرش را بکنند. تو ماهیگیر به دنیا آمدی، چنان‌چه این هم ماهی به دنیا آمد (همان: ۱۹۶).
منبع:

_ همینگوی، ارنست، ۱۳۸۵، پیرمرد و دریا، ترجمه نجف دریابندری، تهران، خوارزمی.
https://t.iss.one/Minavash

📘همینگوی، شکار و خودکشی

📝ارنست همینگوی

اِرنِست میلر هِمینگوِی عاشق خواندن، نوشتن، شراب و شکار بود. به شکار حیواناتی چون شیر و گوزن و کرگدن می‌پرداخت تا جایی که خاطرات شکارهای خود در آفریقا را در کتابی با عنوان «تپه‌های سبز آفریقا» منتشر کرد و در پاسخ به این پرسش که چرا آدمی شاعر و فهمیده مانند او باید حیوانات را بکشد، نوشت: چون خوشم می‌آید (همینگوی، ۱۳۶۴: ۱۵).

ارنست همینگوی ظاهراً از زندگی راضی بود و از آن لذّت می‌برد. چندین مرتبه در میدان‌های جنگ حضور پیدا کرد و مجروح شد. مدّتی به ورزش حرفه‌ای اشتغال داشت. چهارمرتبه ازدواج نمود و با زنان مختلفی لحظات خوب و شیرینی را تجربه کرد، اما در داستان‌های خود و ازجمله «برف‌های کلیمانجارو»، که به نوعی گوشه‌ای از زندگی‌نامۀ اوست، زنان را نادان خطاب کرد و از تمایلات خود به خودکشی پرده برداشت (همینگوی، ۱۳۹۰: ۹۰-۱۰۴) و سرانجام با اسلحه به زندگی‌اش پایان داد.

منابع:

_ همینگوی، ارنست، ۱۳۶۴، تپه‌های سبز آفریقا، ترجمه رضا قیصریه، تهران، اول.

_ همینگوی، ارنست، ۱۳۹۰، برف‌های کلیمانجارو و داستانهای دیگر، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران، جامی.
https://t.iss.one/Minavash

📘نیم قرن با بورخس

📝ماریو بارگاس یوسا

سبک بورخس موجز و مجمل است، واضح و دقیق، استوار بر هوشی فروزان و شکاکانه؛ سبکی که با همه‌چیز – فلسفه، الهیات، جغرافیا، تاریخ و به‌ویژه ادبیات – بازی می‌کند تا جهانی از مفاهیم و سراب‌های فکری بسازد (بارگاس یوسا، ۱۴۰۰: ۸۳). هر یک از داستان‌های این نویسندۀ نابغه (همان: ۳۰) و ستایشگر شوپنهاور (همان: ۳۲-۶۰)، گوهری هنری است و برخی‌شان – مانند تِلون، اوکبَر، اُوربیس تِرتیوس، ویرانه‌های مدور، الهی‌دانان و الف – از شاهکارهای گونۀ خود به‌شمار می‌روند (همان: ۵۸).

کتاب «نیم قرن با بورخس»، اثری مختصر و خواندنی است که در نقد و تمجید از خورخه لوئیس بورخس نگاشته شده است. ماریو بارگاس یوسا در این کتاب، که شامل یادداشت‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌هایش با بورخس و نیم قرن خوانش آثار اوست، این نویسندۀ نامدار آرژانتینی را انسانی شکاک و ندانم‌گرا معرفی می‌کند که آرامش او در مرگ و نیستی است (همان: ۲۹-۷۵).

بورخس که انسانی جهان‌وطنی به‌شمار می‌رود، در یکی از گفت‌وگوهای خود با یوسا، ملّی‌گرایی را یکی از بزرگ‌ترین پتیاره‌های عصر معرفی کرده (همان: ۳۶) و در ادامه متذکر شده است سیاست مسئله‌ای است که برای من کسالت‌آور است (همان: ۱۷-۱۸). واژۀ کسالت زیادی ملایم است. بهتر است بگوییم ملال... نمی‌دانم اصلاً آدم می‌تواند سیاست‌مدارها را ستایش کند یا نه؛ آدم‌هایی را که خودشان را وقف توافق‌کردن، رشوه‌دادن، لبخندزدن، قیافه‌گرفتن برای عکاس‌ها و عذر می‌خواهم، وقف مردمی‌بودن می‌کنند (همان: ۳۹).

بارگاس یوسا هم که معتقد است سیاست اغلب نکوهیدنی است (همان: ۸۲) و نیش‌وکنایه‌های بورخس دربارۀ ملّی‌گرایی را شایستۀ ستایش و احترام می‌داند (همان: ۳۶)، در قسمتی دیگر از این کتاب اذعان می‌کند لوئیس بورخس رمان‌های کمی خوانده و قدر مسلّم این است که نویسندگان محبویش شاعر، مقاله‌نویس یا داستان‌نویس‌اند (همان: ۳۰). من هم که رمان‌ می‌نویسم همیشه بابت یکی از جمله‌های زیبای بورخس، که البته برای رمان‌نویس‌ها خیلی توهین‌آمیز است، احساس رنجیدگی کرده‌ام؛ جمله‌ای که کم‌وبیش این است:

پریشان‌گویی تباه‌کننده‌ای است این‌که کسی بخواهد رمان بنویسد، این‌که بخواهد چیزی را که می‌شود در تنها یک جمله بیان کرد، در پانصد صفحه شاخ‌وبرگ دهد (همان: ۳۳-۳۴).

منبع:

_ بارگاس یوسا، ماریو، ۱۴۰۰، نیم قرن با بورخس، ترجمه سعید متین، تهران، نشر برج.
https://t.iss.one/Minavash

📘بردار اینها را بنویس آقا!

📝محمود کیانوش

در جامعۀ من فقط مردمِ عادیِ کتابخوان نیستند که ستایشگر شهرت‌اند، بلکه در میان اهل فکر و قلم هم معدودند کسانی که در سنجش آثار، خِرَد و دریافت مبتنی بر اصولِ هنر را معیار و میزان قرار می‌دهند (کیانوش، بی‌تا: ذیل «بردار اینها را بنویس آقا! بگذار ما اینها را چاپ کنیم آقا!»، ۵۸۵).
    
یکی از مجموعه آثار خواندنیِ شاعر، نویسنده، مترجم و منتقد ادبی نامدار مشهدی، محمود کیانوش (۱۳۱۳-۱۳۹۹)، کتاب مفصّل و دو قسمتی «بردار اینها را بنویس آقا! بگذار ما اینها را چاپ کنیم آقا!» است. کتابی از خاطرات محمود کیانوش دربارۀ شاعران و نویسندگان مطرح دهۀ چهل شمسی که در سال ۲۰۱۸ در لندن انتشار یافت. کتابی که نشان دهندۀ تسلّط کیانوش به ادبیات فارسی است و حاکی از دقّت، تیزبینی، آزاداندیشی و گویی عدمِ‌ارادت کامل او به هیچ‌کس و هیچ گروهی است:
    
من هرگز نه مرید کسی بوده‌ام و نه خواسته‌ام که مرشد کسی باشم (همان: ۵۷).
    
مخالفت محمود کیانوش با هرگونه مریدپروری و تأکید وی بر مبرّا نبودن هیچ فردی از خطا و لغزش، سبب شده است که او در کمال شجاعت و صراحت به نقد برخی از شخصیّت‌های مشهور و محبوب ادبی کشور بپردازد و تا آنجا پیش برود که حتی شائبۀ حسادت و خودبزرگ‌بینی را به جان بخرد. محمود کیانوش علاوه بر خاطرات خود، در کتاب «زن و عشق در دنیای صادق هدایت و نقد تحلیلی و تطبیقی بر بوف کور» و همچنین کتاب «نیما یوشیج و شعر کلاسیک فارسی» به صراحت سخن گفته است و به نقد صادق هدایت و نیما یوشیج پرداخته است. دو اثری که اوّلین از آن‌ها در آمریکا منتشر شد و به‌زعم کیانوش هدایت‌پرستان (و نه هدایت‌دوستان) از آن سخت رنجیده شدند. دوّمی هم که در ایران به چاپ رسید، از ضعف‌های فنّی و زبانی نیما یوشیج و تنگیِ افق فکری در جهان‌بینی شعری او آشکارا سخن گفت و بسیاری را به دشمنی با خود کشاند (همان: ۵-6).
    
محمود کیانوش ضمن تمجید و بزرگداشت صادق هدایت، ساختمان داستان‌های او را مملوّ از ضعف‌های ریز و درشتِ بسیار دانسته (همان: ۷) و در خاطره‌ای به‌نقل از کیخسرو بهروزی در مصاحبه با دفتر هنر می‌نویسد:
    
هدایت از یک طرف آدمی بود تمیز و وسواسی و از طرف دیگر به پست‌ترین و کثیف‌ترین و آلوده‌ترین مکان‌ها رفت و آمد می‌کرد. حدود سال‌های ۱۳۲۳ یک مرتبه مرا به خرابه‌ای برد، در آنجا توی یک غار بیغولۀ کثیفی یک عدّه معتاد نشسته بودند و تریاک می‌کشیدند، این آدم تمیز و وسواسی نشست و همان وافور همگانی آن‌ها را به دهان گذاشت! از یک طرف آدمی بود بسیار خجول و محجوب و ضمناً ترسو، و از طرف دیگر جسارت‌هایی می‌کرد که به دعوا و کتک کاری و کلانتری می‌کشید! یک‌بار هم با هم به شمیران رفتیم در بازگشت جلو کاخ شاه ایستاد و به دیوار قصر سعدآباد شاشید! هرچه گفتم آقای هدایت این کار خطرناک است توجّهی نکرد! مأمور نگهبان هم از چنین جسارتی مات مانده بود (کیانوش، بی‌تا: ذیل «زن و عشق در دنیای صادق هدایت و نقد تحلیلی و تطبیقی بر بوف کور»، ۲۵۱-۲۵۲)!
    
محمود کیانوش باآن‌که خود از شاعرانِ شعرِ نو محسوب شده و انقلاب نیما یوشیج را سبب افتادن شعر فارسی در مسیر شعر جهانی تصوّر می‌کند و نیمای سنّت‌شکن را شایستۀ آن می‌داند که پیشگام شعر جدید فارسی شناخته شود، اما او را شخصیتی مقدّس و عاری از عیب و خطا نپنداشته و می‌نویسد:
    
من در جلد اول از کتاب «رمزها و رازهای نیما یوشیج» با عنوان «نیما یوشیج و شعر کلاسیک فارسی»، که در سال ۱۳۸۹ - دو سال پیش‌تر از انتشار کتاب با چراغ و آینه - در ایران منتشر شد، گفته بودم امروز ستایش و پرستش نیما یوشیج نوعی مذهب شده است و مؤمن به نوعی مذهب را نمی‌توان به آسانی به شنیدن سخنانی که مبنای ایمانِ بی‌شناخت را متزلزل می‌کند، دعوت کرد (کیانوش، بی‌تا: ذیل «بردار اینها را بنویس آقا! بگذار ما اینها را چاپ کنیم آقا!»، ۵۷۸ الی۵۸۰).
    
کتاب ارزش احساسات اثر کوچکی است که نیما یوشیج در آن به ترجمه‌ای ناهموار و نارسا دست زده و گاهی خود نیز به مناسبت و بی‌مناسبت، دربارۀ هنر و ادبیات فارسی و شاعران و نویسندگان ایرانی چیزهایی گفته است. به‌عنوان مثال در جایی از کتاب، ورتر را شاعری آلمانی و تالستوی را نویسندۀ داستان تاریخیِ سربریانی خوانده است. و حال آن‌که ورتر شاعر آلمانی نبود، که داستانی از گوته است. مگر آن‌که مقصود زاخاریاس ورنر باشد. و آلکسئی تالستوی هم دارای مجموعه آثاری چند جلدی می‌باشد که در لغت روسی به‌معنای سوبرانی است. پس سربریانی نمی‌تواند عنوان یکی از آثار تالستوی و یک داستان تاریخی باشد (همان: ۵۸۲-۵۸۳). موارد این‌گونه بی‌دقّتی‌ها و ولنگاری‌ها در کتاب ارزش احساسات بسیار است، و ای کاش عیب‌های آن به همین بی‌دقّتی‌ها و ولنگاری‌ها محدود می‌شد.
https://t.iss.one/Minavash

ادامهٔ صفحهٔ قبل:

بدی ترجمه و نامفهوم بودن جمله‌ها و بیگانگی آن‌ها با زبان فارسی و آشفتگی و ناپیوستگی مطالبِ کتاب به اندازه‌ای است که شما را از خواندن آن باز می‌دارد (همان: ۵۸۵).
    
از ۵۸۷ صفحه مجموعه کامل اشعار فارسی نیما یوشیج، ۲۶۰ صفحه را شعرهایی در قالب‌های مختلف کلاسیک تشکیل می‌دهد که از حیث ضعف‌های حیرت‌انگیز و خجالت‌آور در تاریخ شعر کلاسیک فارسی نظیر ندارد (همان: ۵۹۲). و برای ملاحظه کردن واقعیّتِ ناتوانیِ نیما یوشیج در شناخت و ساخت شعر کلاسیک فارسی کافی است که دور از تعصّبِ ستایشی یا نکوهشی به منظومۀ قلعۀ سِقریم او نگاهی محقّقانه بکنیم (همان: ۴۹۸).
    
محمود کیانوش در خاطرات خود آنچه را در کتاب با چراغ و آینه اثر محمدرضا شفیعی کدکنی آمده است نه تحوّلات فکری نویسنده که اثری مملوّ از نقص، اشتباه، ناسنجیدگی، کم‌تجربگی، سهل‌انگاری، تناقض و نارواتر از این‌ها می‌خواند (همان: ۵۷۲) و در ادامه - ذیل نامه‌ای در ۲۰۱۳/۳/۹ به احمد کریمی حکاک - کتاب با چراغ و آینه را اثری نامحقّقانه معرفی می‌کند و بر آن اعتقاد است که عقل سلیم در این کتاب بر مذبح مهملات قربانی شده است (همان: ۶۲۴)!
    
محمود کیانوش همچنین در نقد مطلبِ شش‌ونیم صفحه‌ایِ معجزۀ پروین به تألیف کتابی سیصدواندی صفحه‌ای با نام «پروین اعتصامی دخترِ ناصرخسرو و عالمتاج قائم مقامی مادربزرگ فروغ فرخ زاد» پرداخت و در قسمتی از آن نوشت:
    
متأسّفانه مؤلّف کتاب با چراغ و آینه در بند دوّم مقالۀ معجزۀ پروین، کار معجزه‌گری پروین و ستایش خود از او را از حدّ مدّاح‌های حرفه‌ای امروز بسیار بیرون‌تر می‌برد و به‌جایی می‌کشاند که در حیطۀ شناخت ادبیّات و نقد ادبی در زبان فارسی به هذیان نزدیک‌تر است تا به بیان برداشتی ناسنجیده از شعر پروین اعتصامی. در بند دوّم کتاب با چراغ و آینه می‌خوانیم:
    
«از همان روزی که نخستین شعرهای پروین در مجلۀ بهار انتشار یافت و او دختری نوجوان بود تا این لحظه شخصیّت هنری و شعر پروین سال به سال و حتّی ماه به ماه و روز به روز در تصاعد هندسی بوده است و خواهد بود. این چنین توفیقی در تاریخ شعر فارسی فقط نصیب چهارپنج تن از بزرگان ازقبیل فردوسی و مولوی و خیام و حافظ و سعدی و نظامی شده است و دیگر هیچ.»
    
اگر بنابر گفتۀ پرتاب در هوایی نویسندۀ مقاله، شخصیّت هنری و شعر پروین از شانزده سالگی او تا این لحظه که نودویک سال از شانزده سالگی او می‌گذرد، ۹۱ سال ضرب در ۳۶۵ روز می‌شود ۳۳۴۱۵ روز. اگر نه ۳۳۴۱۵ بار، بلکه فقط ۱۰ بار شخصیّت هنری و شعر پروین را به دست تصاعد هندسی بسپاریم می‌شود ۲ ، ۴ ، ۸ ، ۱۶ ، ۳۲ ، ۶۴ ، ۱۲۸ ، ۲۵۶ ، ۵۱۲ ، ۱۰۲۴، یعنی در طول ۱۰ روز اوّل از ۳۳۴۱۵ روز، شخصیّت هنری و شعر پروین ۱۰۲۴ برابر شده بود!
    
آیا این احتساب مبتنی بر تصاعد هندسی در درجات مدّاحی شهر هرتی، متّه به خشخاش گذاشتن است یا تعبیری دودوتا چهارتایی از اظهار نظرِ پرتاب در هواییِ شاعر و استاد ادبیّات و منتقدی که در چند دهۀ اخیر در پرتوِ هرج و مرج فرهنگی و فقدان بینش علمی در نقد ادبی، بسیاری از هم‌نسلانِ همراه و هم‌نفس او و بی‌شمار جوان‌هایی که معصومانه دانش و هنر و ادبیّات را از منظر سیاست لعابی می‌بینند، او را نادرۀ دوران، نابغۀ زمان، اقیانوس، حضرت علّامه و مانند این‌ها می‌خوانند؟
    
و یا عبارت «چهارپنج تن» شمارۀ گروهی را تعیین می‌کند که از سه تن بیشتر است و به شش تن نمی‌رسد، حال آن‌که همین شاعرانی که محمدرضا شفیعی کدکنی در حیطۀ عبارت «چهارپنج تن» نام برده است، شش تن‌اند... پس متّه به خشخاش نیست اگر بگوییم جملۀ مذکور در مقالۀ شفیعی کدکنی گفته‌ای است نادرست و بی‌منطق و پرتاب در هوایی (کیانوش، بی‌تا: ذیل «پروین اعتصامی دخترِ ناصرخسرو و عالمتاج قائم مقامی مادربزرگ فروغ فرخ‌زاد»، ۳۸ الی۴۱)!
    
کیانوش به اعتیاد ادیبان و نویسندگانی چون محمود مشرّف آزاد تهرانی، نصرت رحمانی، تقی مدرّسی، احمد شاملو، بهرام صادقی و حسن هنرمندی اشاره کرده (کیانوش، بی‌تا: ذیل «بردار اینها را بنویس آقا! بگذار ما اینها را چاپ کنیم آقا!»، ۴۲۶) و از خودکشی حسن هنرمندی در هفتادوچهار سالگی سخن می‌گوید (همان: ۴۳۸). او ضمن تمجید از دکتر پرویز ناتل خانلری و اذعان به چهار سال خدمت در مجلّۀ سخن، خانلری را ارباب و سلطانِ مطلق و بی‌چون‌وچرای این مجلّه می‌خواند (همان: ۲۶۹-۶۲۵-۶۲۸-۶۳۸) و در ادامه ضمن ابراز علاقه به اشعارِ شاملو، در نقد وی، می‌نویسد:
    
شاملو غزل غزلهای سلیمان را از روی ترجمه‌های موجود فارسی به نثری که درخور آن نیست بازنویسی کرد و احیاناً نگاهی هم به ترجمۀ فرانسوی آن کرد تا قسمش به‌عنوان مترجم راست‌نما باشد (همان: ۱۲۷).
https://t.iss.one/Minavash

ادامهٔ صفحهٔ قبل:

کیانوش در چندین قسمت از کتاب خود بر شهرت‌طلبی و کارشکنی‌های سیروس طاهباز تأکید کرده (همان: ۹۰) و ضمن اشاره به تـوطئه‌های او و دوستِ سابقِ کینه‌توزش، میم آزاد (همان: ۷۴-۱۰۶-۱۰۷)، متعرّض نجف دریابندری شده است و با تمسخر و ترسیم چهره‌ای زشت از او، به نقد و هجو این نویسنده و مترجم نامدار کشور پرداخته است (همان: ۱۱۲ الی۱۱۴).
    
کیانوش در ادامه از هرج و مرج و دزدی و حقّه‌بازی‌های مؤسّسات فرهنگی و مؤسسۀ فرانکلین و انتشارات سازمان کتابهای جیبی و مسئولین آن ازجمله همایون صنعتی‌زاده و نجف دریابندری شکوه و شکایت کرده است (همان: ۱۱۲-۱۲۱) و می‌آورد:
    
میم آزاد خیلی دلش می‌خواست انگلیسی یاد بگیرد، ولی یاد نگرفت، وگرنه با ربودن ترجمۀ من از کتاب «صد شعرِ کارل سندبرگ» در دورۀ هرج و مرج و ورشکستگی انتشارات فرانکلین، از میان همۀ شاعران انگلیسی‌زبان، مترجم اشعار کارل سندبرگ نمی‌شد (همان: ۴۱۹).   
     
محمود کیانوش در این کتاب، علی‌اکبر سعیدی سیرجانی را نیز بی‌نصیب نمی‌گذارد و با کاسب خواندن (همان: ۱۸۸)، مارنگار خطاب کردن (همان: ۱۵۲) و تحقیر و ضعیف شمردن «سیمای دو زن» می‌نویسد:
    
من نمی‌دانم و در حیرتم که سعیدی سیرجانی با چه حساب و از چه دریچه‌ای شیرین، شاهدخت ارمنی و فرمانروای ارمنستان را که با دیدن تصویر خسرو عاشق او شده بود، نمونۀ والای زن ایرانی یا نمونۀ والای زن تصوّر کرده بود و نمی‌دانم و در حیرتم که با چه حساب و از چه دریچه‌ای خسرو پرویز، شاهنشاه عیّاش مملکت بر باد دهندۀ ساسانی را نمونۀ والای مرد ایرانی یا نمونۀ والای مرد دیده بود و آنها را با لیلی و مجنون مقایسه کرده بود (همان: ۱۵۳ الی۱۵۵)!

منابع:

_ کیانوش، محمود، بی‌تا، بردار اینها را بنویس آقا! بگذار ما اینها را چاپ کنیم آقا!، بی‌جا، بی‌نا.

_ کیانوش، محمود، بی‌تا، زن و عشق در دنیای صادق هدایت و نقد تحلیلی و تطبیقی بر بوف کور، بی‌جا، بی‌نا.

_ کیانوش، محمود، بی‌تا، پروین اعتصامی دختر ناصرخسرو و عالمتاج قائم مقامی مادربزرگ فروغ فرخ‌زاد، بی‌جا، بی‌نا.
https://t.iss.one/Minavash

📘در آفاق نفس

📝محمود کیانوش

این فیلسوف‌ها که من ترجیح می‌دهم نابغه‌هاشان را فلسفه‌ساز و بی‌نبوغ‌هاشان را فلسفه‌باف بخوانم، شاعرند، اما نه شاعرهای بی‌ادّعا و آزاده، بلکه شاعرهایی که برداشت‌های شاعرانه از هستی را پرده‌برداری از رازهای هستی و زندگی تصوّر می‌کنند و از این برداشت‌ها دستگاه‌هایی می‌سازند و به خیال خودشان در این دستگاه‌ها حقیقت‌ها را به صورت الگوهای فکری عرضه می‌دارند. برای همین است که من فلسفه را فرزند حرامزادۀ شعر می‌دانم (کیانوش، ۱۳۸۲: ۷۸-۷۹).

کتاب «در آفاق نفس»، یک داستان بلند فلسفی در نقد اندیشه‌های فیلسوفان است که در آن با یک استاد فلسفه و دو دوست قدیمی آشنا می‌شویم. دو دوستی که یکی دانشجوی دکترای فلسفه و مدافع یأس و بدبینی‌ است و دیگری دانشجوی دکترای حقوق و نمایندۀ انسان‌های خوش‌بین و دوستدار ادبیات است.

منبع:

_ کیانوش، محمود، ۱۳۸۲، در آفاق نفس: یک داستان بلند فلسفی، تهران، سروش.
https://t.iss.one/Minavash

📘دیوان غربی‌شرقی

📝یوهان گوته

آدمی‌زادگان سالم و شاداب نه تنها تعادل ناپایدارشان میان حیوان و فرشته را هرگز دلیلی برای نفی زندگی نینگاشته‌اند که باریک‌بین و روشن‌بین‌ترینشان همچون گوته و حافظ آن را انگیختاری دیگر برای زندگی یافته‌اند (نیچه، ۱۳۷۷: ۱۲۷).

در سال ۱۸۱۴ متن کامل دیوان حافظ به ترجمۀ ژزف هامر فون، دیپلمات و سفیر اتریش در استامبول، به دست یوهان گوته (۱۷۴۹-۱۸۳۲) رسید و سبب آشنایی او با حافظ شد تا آنجا که در سال ۱۸۱۹ به انتشار کتاب «دیوان غربی شرقی» پرداخت (گوته، ۱۳۹۲: ذیل «یادداشت مترجم»، ۲۰-۲۱). دیوان غربی‌شرقی، کتاب شعری است مملوّ از عشق و ستایش از شرق و شاعران ایرانی ازجمله فردوسی، عطار، مولوی، نظامی، سعدی، جامی و خصوصاً حافظ. این دیوان که شامل دفترهای دوازده‌گانۀ مغنی‌نامه، حافظ‌نامه، عشق‌نامه، تفکرنامه، رنج‌نامه، حکمت‌نامه، تیمورنامه، زلیخانامه، ساقی‌نامه، مَثَل‌نامه، فارسی‌نامه و خُلدنامه است، بار اول توسط نشر نخستین با ترجمۀ آزاد و اقتباس‌گونۀ شجاع‌الدین شفا انتشار یافت و پس از آن محمود حدادی ترجمه‌ای دیگر را از روی متن اصلی (آلمانی) توسط انتشارات کتاب پارسه روانۀ بازار کرد.

شگفت‌انگیزترین کتابِ کتاب‌هاست، کتاب عشق. قصۀ شادیش چند برگ اندک است، و شرح رنجش دفترها (همان: ۶۰). شمال و غرب و جنوب فرو می‌پاشند. تخت‌ها می‌شکنند و کشورها به لرزه در می‌آیند. پس به‌دیار پاک مشرق بگریز، تا در شمیم هوای پدر شاهی، به فیض عشق و باده و غزل، چشمۀ خضر جوانت کند (همان: ۲۷). بپذیرید! شاعران شرقی از ما غربیان بزرگ‌ترند (همان: ۱۰۲).

ای محمد شمس‌الدین از چه رو ملت والای تو، تو را حافظ می‌خواند؟ از آن‌که با حافظه‌یی سعادتمند، میراث مقدس قرآن را بی‌کم و کاستی از بَر کرد [ی] و در پناه آن پرهیزگاری در پیش گرفت [ی]... خود را با تو برابر گرفتن حافظا راستی که دیوانگی است (همان: ۴۷-۲۰۷)!

در هر نفسی دو نعمت است: دم فرو بردن، و از بار آن رهیدن. آن تنگنا می‌آورد، این تازگی. چنین زندگی ترکیبی است سِحرآمیز. دمی که در تنگنایت می‌گیرد بر خدا سپاس بگذار. و سپاس بر خدا آن دم نیز که رهاییت می‌بخشد (همان: ۳۱). اگر معنی اسلام تسلیم به ارادۀ خداست، همه در دامان اسلام دم می‌زنیم (همان: ۱۰۶).

منابع:
_ گوته، یوهان، ۱۳۹۲، دیوان غربی‌شرقی، ترجمه محمود حدادی، تهران، کتاب پارسه.
_ نیچه، فریدریش، ۱۳۷۷، تبارشناسی اخلاق، ترجمه داریوش آشوری، تهران، آگه.
https://t.iss.one/Minavash

📘ماه در مرداب

📝پرویز ناتل خانلری

دکتر پرویز ناتِل خانلری (۱۲۹۲-۱۳۶۹) باآن‌که بیشتر به‌عنوان یک استاد، محقق، منتقد و شعرشناس زبده شناخته می‌شود، شاعری است که در مقدّمۀ کتاب «ماه در مرداب» آورده است:

دربارۀ شعر خود چیزی نمی‌توانم بگویم جز این‌که بگویم شعر و شاعری را بسیاردوست می‌داشتم و آرزویم آن بود که شعرم بهتر از این باشد (ناتل خانلری، ۱۳۹۲: ۱۸).

از پرویز ناتل خانلری یک دفتر شعر کوچک با نام «ماه در مُرداب» به یادگار مانده است که حاوی اکثر شعرهای اوست. محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب با چراغ و آینه متذکر شده است که بیشتر اشعار این کتاب و فعالیت‌های شعری خانلری بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۵ بود و باآن‌که در سال‌های بعد نیز نمونه‌های اندکی از اشعار او دیده می‌شود، ولی از ۱۳۳۰ به بعد کمتر شعر را به‌جِد گرفت و بیشتر سرگرم کارهای تحقیقی شد (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۲: ۴۸۹-۴۹۰).

دکتر شفیعی کدکنی در ادامه به شعر عُقاب، که دکترخانلری بیشتر با آن شناخته می‌شود، اشاره کرده و این شعر تقدیم‌شده به صادق هدایت را شاهکار بی‌همتای شعر فارسی و یکی از ده شعر برجستۀ عصر ما معرّفی می‌کند (همان: ۲۱۴-۴۸۹) و در ادامه می‌نویسد:

دکتر حمیدی شیرازی چنان مسحور شعر عقاب شده بود که همه‌چیز را از یاد بُرده و تا به خانه برسد تمام شعر را حفظ کرده بود. چنان‌که دکتر پرویز ناتل خانلری می‌گفت: وقتی این شعر را سرودم برای نخستین کسی که خواندم صادق هدایت بود. هدایت سخت تحت تأثیر این شعر قرار گرفت و گفت برخیز برویم به دفتر مجلّۀ مهر و این شعر را همین الآن بدهیم در آنجا چاپ کنند (همان: ۲۱۵).

مثنویِ عقاب، که دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن نیز آن را کم‌نظیر خوانده است (فیضی، ۱۳۸۹: ۳۷۶)، ظاهراً تحت تأثیر داستان دختر سروان اثر پوشکین سروده شده است. داستان عقاب و زاغی که یکی نمایندۀ افراد با عزّتِ‌نفس و دیگری وکیل اشخاص حقیری است که برای زنده بودن بیشتر و داشتن عمر طولانی تَن به هر خواری و مردابی می‌دهند!

بااین‌که در بالای شعر عقاب به نقل از کتاب خواص‌الحیوان اثر کمال‌الدین دمیری آمده است: «گویند زاغ سیصد سال بزیَد و گاه سال عمرش ازین نیز درگذرد. عقاب را سال عمر سی بیش نباشد» اما گویی چنین مطلبی در خواص‌الحیوان نیامده است و عمر طولانی کلاغ هم – که میانگین آن کمتر از بیست سال است – مبنای علمی ندارد. البته این نکته نیز کاملاً روشن است که بهره بردن از چنین مبنایی در شعر به هیچ عنوان اشتباه شمرده نمی‌شود.

زار و افسرده چنین گفت عقاب

که مرا عمر حبابی‌ست بر آب...

من و این شهپر و این شوکت و جاه

عمرم از چیست بدین حد کوتاه

تو بدین قامت و بال ناساز

به چه فن یافته‌ای عمر دراز...

زاغ گفت ار تو درین تدبیری

عهد کن تا سخنم بپذیری...

ما از آن سال بسی یافته‌ایم

کز بلندی رخ برتافته‌ایم

زاغ را میل کند دل به نشیب

عمر بسیارش از آن گشته نصیب

دیگر این خاصیت مردارست

عمر مردارخوران بسیارست...

آنچه زان زاغ چنین داد سراغ

گندزاری بود اندر پس باغ...

آنچه بود از همه‌سو خواری بود

وحشت و نفرت و بیزاری بود

بال برهم زد و برجست از جا

گفت کای یار ببخشای مرا

سال‌ها باش و بدین عیش بناز

تو و مردار تو و عمر دراز

من نیم در خور این مهمانی

گند و مردار تو را ارزانی (ناتل خانلری، ۱۳۹۲: ۹۰ الی۹۹)

و اما در صفحات پایانی ماه در مرداب، دکتر پرویز ناتل خانلری یکی از نامه‌های خود به نیما یوشیج را، که در سال ۱۳۱۰ در قالب قصیده‌ای به سبک مسعود سعد سلمان نوشته است، می‌آورد و سپس به پاسخ نیما یوشیج پرداخته و نشان می‌دهد که نیما او را به سبب پیروی از قدما و سرودن شعر به شیوۀ کهن سخت ملامت کرده است. چنان‌که نیما یوشیج در ادامه ضمن تمجید از خود، همۀ شاعرانِ امروز و استادان شعر قدیم از عنصری و فردوسی تا سعدی و حافظ را به باد دشنام گرفته و مدّعی شده است که صد عنصری و هزار فردوسی را به جوی نمی‌خرد و همه را دزد و بی‌شرف می‌خواند (همان: ۱۸۱ الی۱۸۹).

پرویز ناتل خانلری:

ای یـار عـــزیــز بــرتـر از جـانـم
اسـتاد سـخنور سـخندانم

دیری است که دورم از تو و زاین غم
پیوسته ز بخت شوم نالانم
https://t.iss.one/Minavash

ادامهٔ صفحهٔ قبل:

پاسخ نیما یوشیج:

ای دور ز دیـدۀ من ای نـاتـل
باید که به وجد خط تـو خوانم

این خیل ددان به گفتۀ موزون
و آن قــوم دگـر کـریـه‌تر زانـم

دزدند و رفـیـق قـافـلـه گشته
من از چه شـریـک کار آنـانم؟

مردی که رهاست قید نپذیرد
ورنه چه سخن که من ز مردانم

اکنون به بدیهه در جواب تـو
ناچار بدین روش سـخـن‌رانـم

امروز منم که در همه ایـران
آگـاه بـه دردهــای ایـــرانــم

نه عنصریم من و نه فردوسی
نـه فرخی‌ام نـه پور سـلـمانـم

دزدند تـمام رفـتـگـان و من
بدخـواه اسـاس قــیـد دزدانـم

دزدان دگر به پشت آن دزدان
این مشت سخنوران که می‌دانم

صد عنصری و هزار فردوسی
مشـتی خـر عـصـر را نـمایانـم

منابع:

_ ناتل خانلری، پرویز، ۱۳۹۲، ماه در مرداب: مجموعۀ شعر، تهران، معین.

_ شفیعی کدکنی، محمدرضا، ۱۳۹۲، با چراغ و آینه، تهران، سخن.

_ فیضی، کریم، ۱۳۸۹، زندگی عشق و دیگر هیچ: گفت‌وشنود با دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، تهران، اطلاعات.
https://t.iss.one/Minavash

📘یادداشت‌های روزانه نیما یوشیج

📝نیما یوشیج

یکی از آثار علی اسفندیاری، معروف به نیما یوشیج (۱۲۷۴-۱۳۳۸)، که از اهمیّت بسزایی برخوردار است و به کمک آن می‌توان با افکار این شاعر نامدار آشنا شد، کتاب «یادداشت‌های روزانه نیما یوشیج» است. کتابی که حاصل دست‌نوشته‌های کوتاه و پراکنده و شامل داوری‌های صریح نیما یوشیج پیرامون بسیاری از مقوله‌ها و شخصیّت‌هاست. کتابی که ابتدا توسّط سیروس طاهباز ذیل یکی از فصول «برگزیدۀ آثار نیما یوشیج» به چاپ رسید و سپس متن کامل‌تر آن توسّط فرزند نیما، شراگیم یوشیج، منتشر شد. 
    
شراگیم در پایان یادداشت‌های روزانه، سیروس طاهباز را به خیانت در امانت متّهم کرده و معتقد است که طاهباز تمام کارهایی که او و همسرش انجام داده بودند با نام خود و به‌عنوان گردآورندۀ آثار نیما یوشیج به چاپ رساند و سال‌ها از این راه حقّ تألیف می‌گرفت (یوشیج، ۱۳۸۸: ۳۳۴ الی۳۳۶).                                     
    
نیما یوشیج در این کتابِ خود متعرّض افراد متعدّدی چون مصدق، دشتی، توللی، نادرپور، حمیدی، شاملو، همایی، فروزانفر، طبری، بزرگ علوی، پرویز ناتل خانلری، مرتضی کیوان و شجاع‌الدین شفا می‌شود. هرچند در کنار این نقدها و شکوه‌ها، از برخی افراد مانند صادق هدایت، صادق چوبک، پروین اعتصامی، علامه قزوینی، محمد معین، عباس اقبال آشتیانی، شهریار، سید موسی صدر و مرتضی مطهری به نیکی یاد می‌کند و هدایت را بهترین نویسندۀ ایران می‌شمرد (همان: ۱۷۹-۲۱۹) و از دوست خود، شهریار، به‌عنوان تنها شاعری در ایران یاد می‌کند که دیده است (همان: ۳۳۸).
    
نیما یوشیج همچنین خود را شیفتۀ اسلام و علی بن ابی‌طالب نشان می‌دهد و می‌نویسد:  

اسلام فوق همه‌چیز خواهد بود. اسلام هم راجع به زندگی مادی فکر کرده است و هم راجع به زندگی معنوی (همان: ۵۰). مذهب اسلام همه‌چیز را برای مردم گفته است (همان: ۵۱). پیامبر اسلام و علی (ع) آزاده‌ترین مردمان جهان هستند (همان: ۷۱). من محبّ علی (ع) هستم. هر دانشمندی هر فهمیده‌ای هر فیلسوفی به هر عنوانی که اسلام را نشناخت و رفت، زندگی را نشناخت و رفت (همان: ۸۷). علی (ع) انسانی کبیر است بعد از هزار سال و این‌همه بزرگان فکر و ذوق علی را ستایش کرده‌اند. احمقِ مستشرق تو امروز رد می‌کنی (همان: ۲۷)؟! 
    
من پسرِ سیّد ملایی [جلال آل‌احمد] را می‌شناسم که رسول اکرم (ص) را کنار گذاشته و او را قبول ندارد، اما ژید را قبول دارد. کازانوا نامی را که ضدّ پیغمبر است ترجمه کرده و قبول دارد (همان: ۳۱-۲۰۷). من لعنت می‌کنم به کسی که به شعائر اسلامی با نظر بد نگاه می‌کند. من پست می‌دانم و بدتر از سگ که به ائمه - ائمۀ معصومین و مطهرین (همان: ۸۰) - به نظر حقارت نگاه می‌کنند (همان: ۹۵). من عبادت نماز و روزه و امثال آن‌ها را برای عوام مناسب می‌دانم، اما دیگران گناهی ندارند. من به ائمه و انبیاء و نیّت پاک آن‌ها بسیار اعتقاد دارم و بس، و همین عبادت من است (همان: ۲۰۸).    
                                                    
نیما در وصیّت‌نامۀ خویش محمد معین، محبوبی که هرگز وی را ندیده بود، وصیّ اول آثارش قرار داد. ضمن آن‌که خواسته بود ابوالقاسم جنتی عطایی و جلال آل‌احمد نیز در این کار به شرطی که هر دو با هم باشند با دکتر معین همکاری کنند (همان: ۳۳۳). وصیّتی که بنابر گفتۀ شراگیم یوشیج عملاً اجرا نشد؛ چراکه دکتر محمد معین خود را در مقابل کوهی تصوّر کرد، آل‌احمد با صراحت خود را صادق هدایتی معرّفی نمود که زیر پرچم نیما نمی‌آید و دکتر جنتی عطایی هم می‌خواست وانت بیاورد و آثار نیما را یکجا با خودش ببَرد و همان بلایی را بیاورد که چند سال پیش بر سرِ مجموعه اشعار نیما آورد و مغلوط و دَرهم چاپ کرد (همان: ۳۳۴).   
                                                                                                     
این شاعرِ تنها که خود را فاقد دوست و معاشر می‌دانست (همان: ۲۲)، از مادر و خواهر خویش نیز گلایه داشت و آنان را خیانت‌کار می‌خواند (همان: ۱۰۴). نیما یوشیج خوشحال است که عضو هیچ حزبی نبوده (همان: ۵۰) و معتقد است فحشی از این بدتر در این کشور ندیدم که به من توده‌ای بگویند (همان: ۲۰۹).   
                                                                                                         
نیما یوشیج بر آن باور است که اگر رباعیاتش نبود، شاید به مهلکه‌ای ورود می‌کرد. در رباعیات به‌طور مجمل به بیان احوال خودش پرداخته و به حقیقت و طریقت مسلک خویش اشاره کرده است (همان: ۲۰۷).
https://t.iss.one/Minavash

ادامهٔ صفحهٔ قبل:

او در ادامه از عصر رمان‌های مفصّل سخن می‌گوید و به برتری شعر و داستان کوتاه و استفادۀ بیشتر از عمر تأکید ورزیده است (همان: ۴۴-۶۰) و می‌نویسد:
    
تصویر دوریان‌گری چند سال است در گنجۀ کتاب‌های من خوابیده است با وجودی که من به وایلد کمال اخلاص را دارم... ولی حقیقت امر این است که من حوصلۀ خواندن کتاب‌های مفصّل را ندارم. در غیرداستان هم اسفار ملاصدرا را من سرسری خوانده‌ام. مثل زدم همین‌طور منظومه و امثال آن‌ها را. اما خوشبختانه یا بدبختانه عمیق فهمیدم. العاقل فی‌الاشاره را در من به کار بسته بودند. ولی من به مردم نمی‌گویم (همان: ۱۷۶).  
                                                                                                              
نظر نیما دربارۀ دکتر پرویز ناتل خانلری، که پسرخالۀ اوست، کاملاً منفی است و گویی منفورترین فرد نزد وی به‌شمار می‌رود. نیما یوشیج ضمن شیّاد و طرّار و یاغی و چاروادارِ فرنگستان خواندن دکتر خانلری (همان: ۲۰۳)، به توطئۀ او و هم‌مسلکانش علیه خود اشاره کرده و از عدمِ‌رضایت باطنی خود نسبت به همه صحبت می‌کند (همان: ۵۴-۵۵).  
                                          
تنها چیزی که اکنون [سال ۱۳۳۲] به من تسلّی می‌دهد مولوی است (همان: ۲۱). خانلری وزن را نمی‌شناسد (همان: ۳۳) و شعر مقیّد به عروض او که دارد دست و پا می‌زند تفنّن و مسخره است (همان: ۷۵). خانلرخان شیّادترین آدمی که من در زمان خود دیدم، این ناجوانمرد بود که خود را به هدایت می‌چسباند و هدایت اعتنا نداشت (همان: ۷۸).  
                                            
نیما یوشیج ضمن بی‌سواد خواندن همایی و فروزانفر، دستور زبان فارسی آن دو را نیز افتضاح می‌شمرد (همان: ۷۰) و متذکّر می‌شود که بدیع الزمان‌ها پانصد هزار تومان از ممر کتابِ بچه‌ها بگیرند غیر از پول‌های دیگر که مال استادی و سناتوری است و من با ماهی سیصد تومان بگذرانم. هرچه داشتم از مال پدری از دستم برود و گرسنه باشم و نتوانم شام و نهار مقوّی برای بدنم داشته باشم اما بدیع‌الزمان‌ها خوب و خوش بگذرانند. زنده‌باد ایران، زنده‌باد پادشاهان هخامنشی (همان: ۱۳۳)!!!    

در یادداشت‌های روزانه نیما یوشیج به کوشش سیروس طاهباز، در اینجا، جمله‌ای آمده است که در یادداشت‌های روزانه به همّت شراگیم ذکر نشده است و آن جمله این است:

اما بدیع‌الزمان‌ها مانند سگ و خر و اسب و قورباغه بگذرانند (یوشیج، ۱۳۶۹: ۲/ ۳۰۲).
    
نیما یوشیج زن را وجود ناقصی می‌خواند که در کمال زندگی مرد و افکار او دخالت دارد (همان: ۲۵۷). چنان‌که معتقد است این جوان - یعنی جلال آل‌احمد - همه را تحقیر می‌کند و خیال می‌کند با کوتاه کردن دیوار دیگران دیوار او بلند خواهد شد. اصلاً او جلف حرف می‌زند مگر در جلوی زور و قدرت که در آنی موش می‌شود (یوشیج، ۱۳۸۸: ۲۰۷).

نیما در ادامه اذعان می‌کند احمد شاملو، که من برای ذوق و فکر او و اصلاح شعرهای او حتی مصرع‌هایی را ساخته و در شعر او جا دادم، نامرد کسی بود که به من هردفعه تماس پیدا کرد برای اشغال وقت من و ضایع کردن وقت من بود (همان: ۲۳۵). شجاع‌الدین شفا هم فردی مقدّمه‌نویس با ترجمه‌هایی ثقیل و کثیف است که شهوت به قدری بر او غلبه کرده است که وصف ذکرِ زوج را لازم می‌داند و حافظ و مولوی را که عاشقانه و در پرده حرف زده‌اند را ریاکار می‌شمرد (همان: ۲۶۴-۲۶۵).
    
مرتضی کیوان را گمراهی به هلاکت رسانید. من چقدر به او نصیحت کردم. افسوس (همان: ۵۰)! مصدّقِ حقه‌باز (همان: ۵۰) یک دست‌نشاندۀ اجنبی است. او برای اینکه رئیس‌جمهور شود حاضر است مملکت را به دست روس‌ها تجزیه کند. مردم، عوام و گمراه‌اند و باید به دست این پیرمرد هفتاد ساله از بین بروند (همان: ۱۷). و شریعت‌زاده و رؤیایی فقط راجع ‌به این زن شاعره (فروغ فرخزاد) حرف زدند و باید که ساکت بمانم (همان: ۲۶۷). 

منابع:

_ یوشیج، نیما، ۱۳۸۸، یادداشت‌های روزانه نیما یوشیج، به کوشش شراگیم یوشیج، تهران، مروارید.

_ یوشیج، نیما، ۱۳۶۹، برگزیدۀ آثار نیما یوشیج، به کوشش سیروس طاهباز، تهران، بزرگمهر.                
https://t.iss.one/Minavash

امبرتو اِکو، نویسنده و کتاب‌باز نامدار ایتالیایی، دو کتابخانۀ بزرگ داشت که حدود پنجاه‌هزار جلد کتاب در آن قرار گرفته بود. کتابخانۀ اول او در خانه‌ای بزرگ با حدود بیست‌هزار جلد کتاب و کتابخانۀ دومش نیز در آپارتمانی هزارتو با بیش از سی‌هزار جلد کتاب بود (کیهان بهمنی، ۱۳۸۷: ۱۵).

منبع:

_ رَدفورد، گری پی، ۱۳۸۷، دربارۀ امبرتو اکو، ترجمه کیهان بهمنی، تهران، افراز.
https://t.iss.one/Minavash

📘رنج‌های وِرتر جوان

📝یوهان گوته

هر قانونی طبیعت را خفه خواهد کرد و اجازه شکوفایی و بیان حقیقی آن را نخواهد داد. این درست مانند وضعیت عشق است. مردی جوان، دل در گرو عشق زیبارویی می‌بازد؛ او همۀ ساعات روز را در کنار او سپری می‌کند و همۀ قابلیت‌های خویش را نثار وی می‌کند. ناگهان بوروژوای شریفی از راه می‌رسد و به او می‌گوید آقای جوان، دوست داشتن در روح انسان است. شما لحظات زندگی‌تان را به درستی تنظیم بخشید، بخشی از وقتتان را به کارتان اختصاص دهید و ساعات بیکاری را به معشوقتان پیشکش کنید. مرد جوان ما چنان‌چه به نصایح آن مرد گوش سپارد، به موجودی بسیارمفید مبدّل می‌گردد، اما دیگر اثری از عشق در او باقی نخواهد ماند و چنان‌چه هنرمند باشد، باید با استعداد و قریحۀ خود وداع گوید (گوته، ۱۳۸۱: ۵۲).
کتاب «رنج‌های وِرتِر جوان»، داستان جوان عاشق‌پیشه‌ای‌ست که به زنی متأهّل علاقه‌مند شده و عقل و دل به او باخته است. داستان انسان فرزانه‌ای که معشوقه‌اش باآن‌که خواهان اوست، اما از آنجایی که شوهر نجیب خود را هم دوست دارد به ناچار وی را پس می‌زند و وِرتر، تنها راه نجات خویش را خودکشی می‌بیند.
سرگذشت وِرتر، تا آنجا که قصد خودکشی دارد، حقیقتی از عشق واقعی دوران جوانی نویسندۀ این کتاب است و گوته گویی تنها قسمت اخیر را از زندگانی عاشق دلسوختۀ دیگری به داستان خود اضافه کرده است. برخی از انتشار این رمان خشمگین شدند و این کتاب را اثری ممنوعه و شیطانی شمردند که خودکشی را عملی مُجاز و نشأت گرفته از روحیه‌ای شجاع، حساس و اندیشناک معرّفی می‌کند.
یوهان گوته ضمن آن‌که انسان‌های بالغ را کودکانی ناآگاه می‌شمرد (همان: ۴۸)، تحقیر کنندگان خودکشی را نیز افرادی عاری از تفکّر پنداشته و می‌نویسد:

بدا به حال کسی که در برابر چنین منظره‌ای جرئت یابد و بگوید نابخرد! چنان‌چه صبر می‌کرد [و] اجازه می‌داد زمان تأثیرات خود را بر جای نهد، یقیناً ناامیدی و رنجش تسکین خاطر می‌یافت! این درست به این می‌ماند که بگوییم نابخرد است کسی که از تب جان سپارد (همان: ۱۱۵)! ای شمایانی که خردمند و دانا به‌شمار می‌روید، سرخ باد گونه‌هایتان (همان: ۱۱۱)!

منبع:

_ گوته، یوهان، ۱۳۸۱، رنج‌های ورتر جوان، ترجمه فریده مهدوی دامغانی، تهران، تیر.
https://t.iss.one/Minavash

📘فاوست

📝یوهان گوته

مردم به دنبال دانش‌های بی‌ارزشی هستند که به‌سان کِرم می‌ماند ولی باز به سبب کم‌خردی‌شان بدان خرسند می‌شوند... افسوس! فلسفه، حقوق، طب و تو نیز الهیات ملال‌آور! شما را من، با شور و شکیبایی، به‌حدّ اکمل آموخته‌ام. و اکنون منم اینجا، دیوانۀ بی‌نوا، که از خِرَد و فرزانگی همان‌قدر برخوردارم که پیش‌تر بوده‌ام (گوته، ۱۳۷۶: ۱۶-۲۱).

نمایشنامۀ «فاوست»، اثر یوهان گوته شاهکاری جهانی است که در زمانی غیرِممتد، نزدیک به شصت سال نگاشته شده است. کتابی شامل دو بخش که بخش اول دربارۀ محیط آلمان است و گوته در آن به مانند نیچه از این کشور به بدی یاد کرده و مردم آن را نادان و فرومایه معرفی می‌کند و بخش دوم نیز پیرامون یونان رؤیاییِ باستان و البته مورد ستایش گوته است.
فاوست، قصۀ انسانی شریف، فرهیخته و جستجوگر راه حقیقت است. قصۀ انسانی که با همۀ دارایی‌ها و توانایی‌های خود کماکان در کشاکش گرایش‌های جسمانی و روحانی نفس خویشتن است. داستان دکتری به نام فاوست که در ادامۀ مسیر زندگی روح خود را به شیطان می‌فروشد تا صاحب همه‌چیز گردد.

منبع:

_ گوته، یوهان، ۱۳۷۶، فاوست، ترجمه م. ا. به‌آذین، تهران، نیلوفر.
https://t.iss.one/Minavash

📘خیامی یا خیام

📝محمد محیط‌طباطبایی

کتاب «خیامی یا خیام»، اثری مطوّل، غریب و فاقد منابع پژوهشی کامل است که در سال ۱۳۶۹ توسط محمد محیط طباطبایی نگاشته شد. کتابی دویست‌وهجده صفحه‌ای که بخش عمده‌ای از مقالات و گفتارهای آن از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۵۷ در مطبوعات و مجامع مختلفی به چاپ رسید و حال آن‌که نویسنده می‌توانست آن را تنها در قالب یک مقاله منتشر کند.

محیط‌طباطبایی معتقد است بنابر بسیاری از نوشته‌های حکیم عمر خیامی و تصدیق برخی از ادیبان و مورّخان معاصر او مانند نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی نام این ریاضی‌دان نیشابوری با نسبت خیامی ذکر شده است و این فیلسوفِ خیامی با شاعرِ خیام یکی نبوده است. نظامی به شعر و شاعریِ خیامی اشاره‌ای نکرده است (محیط‌طباطبایی، ۱۳۷۰: ۱۰-۱۱)؛ لذا حکیم ریاضی‌دان، عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری، و شاعر فارسی‌گو، علی ابن خلف خیام بخارایی، دونفر هستند و در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که عماد کاتب اصفهانی، فخر رازی، نجم‌الدین رازی و عطار نیشابوری از جناب خیامی به نام خیام یاد کرده‌اند و خیامیِ ریاضی‌دان و فیلسوف را تبدیل به یک شاعر رباعی‌گو کرده‌اند و آن دو را یک‌نفر پنداشته‌اند (همان: ۱۵-۲۴-۹۳).

مسعود خیام در قسمتی از کتاب «زار بر سر سبزه یا خیام و ترانه‌ها» به مصاحبه با محمد محیط‌طباطبایی پرداخته و از زبان او می‌نویسد:

مرحوم صادق هدایت، بسیار مهربان و نابغه‌ای بالفطره و انسانی غیرمتعارف بود که با مینوی و فرزاد توی کافۀ لقانته سرِ یک میز می‌نشستند و زمین و زمان (خصوصاً ادیان، انبیاء و آخوندها) را مسخره می‌کردند... کفرگویی این سه نفر به ویژه هدایت که در واقع یک کافرِ قسم خورده بود در حدّ تحمّل هیچ‌کس نبود... من دوست داشتم به جمع آنان بپیوندم و با آنان به بحث‌های جدّی ادبی بپردازم و آنان را در مورد مسائل مذهبی از اشتباه در بیاورم اما مسخره‌بازی آنان پایان‌ناپذیر بود و آن‌ها این کار را از صادق یاد گرفته بودند. همه‌چیز از جلسه‌ای در منزل سعید نفیسی شروع شد. در آن جلسه تقی‌زاده و مینوی هم حضور داشتند. مینوی به تقی‌زاده بسیار اعتقاد داشت و تقی‌زاده برایش مثل امام بود. این جلسه در مورد خط فارسی بود. مینوی و تقی‌زاده طرف‌دار تغییر خط بودند. من به شدّت مخالف بودم و دلایل محکم داشتم. مینوی مانند یک حاکم مطلق‌العنان نه تنها حاضر نمی‌شد به حرف‌ها و دلایل من گوش کند بلکه به شدّت و به وقیحانه‌ترین وضعی به من توهین کرد.

بعد از آن جلسه من تا مدّت‌ها ناراحت بودم و به خود می‌پیچیدم و نمی‌دانستم چگونه باید تلافی کنم. من مترصّد فرصت بودم تا این‌که خدای تبارک و تعالی اسباب این کار را هم مانند هر کار دیگری فراهم کرد و سال بعد نوروزنامۀ مینوی چاپ شد... مینوی بسیار حسود بود و کبر و غرور داشت و باید او را مالاند. من مالاندمش. حاصل کارش را بی‌اعتبار کردم. من کاری به کار خیام نداشتم. شاعر من سعدی و مولوی بود. اما برای زدن توی دهن مینوی مجبور شدم خیام را هم بزنم. اما خدا گواه است که من نمی‌خواستم خیام را دراز کنم... من از اینجا شروع کردم اما در اینجا توقف نکردم و بعدش در پرتو تحقیقاتم به واقع به وجود دو خیام معتقد شدم (خیام، ۱۳۷۵: ۱۳۰ الی۱۵۱).

منابع:

_ محیط‌طباطبایی، محمد، ۱۳۷۰، خیامی یا خیام، تهران، ققنوس.

_ خیام، مسعود، ۱۳۷۵، زار بر سر سبزه یا خیام و ترانه‌ها، بی‌جا، بی‌نا.
https://t.iss.one/Minavash