📌G'azal tahlili

• Junun vodisig‘a moyil ko‘rarmen joni zorimni,
Tilarmen bir yo‘li buzmoq buzulg‘on ro‘zg‘orimni.

Shoir dunyodan shunchalar ko‘ngli qolgan, sovuganki, oqibatsiz odamlardan shunchalar mehri qaytganki, bu hayotdan hech bir nishonsiz yo‘q bo‘lib ketinshi tilaydi. Inson jismi-ku xoki g‘ubor
bo‘lmoqqa mahkum, lekin shoir istagi —

• Falak bedodidin garchi mani xokiy g‘ubor o‘ldum,
Tilarmen, topmag‘aylar to‘tiyolikka g‘uborimni.

Ya’ni, zolim odamlar meni tirikligimda xo‘rladilar, qadrimga yetmadilar. Vaqt kelarki, mening odamlarga ko‘rguzgan mehru sadoqatim, fidoyiligim ayon bo‘lar. Kishilar mening qadrimga yetarlar,
mozorim xokini ko‘zlariga to‘tiyo qilarlar. Lekin tirikligimda bedodlik qilganlar men dunyodan o‘tgach o‘kinmoqlari benaf, ko‘zlarita to‘tiyo qilmoq uchun guborimni topmagaylar. O‘shanda, ey ahli g'aflat, Navoiy qayga azm etdi deb so‘ramang, men tirikligimdaeq ixtiyorim jilovini qazoning qo‘liga berib qo‘yganman:

• Demang, qay sori azm etgung, menga yo‘q ixtiyor,
Oxir — Qazo ilkiga bermishmen inoni ixtiyorimni.

Oshiq dunyoning jabru jafosidan ko‘p qonli yoshlar to‘kdi. Oqibat ko‘zlarida o‘sha qon yoshlar ham qurib tamom bo‘ldi. Faqat za’fardek sarg‘aygan yuzi qoldi. Shoir bu holatni hayratomuz
tashbehga bog‘laydi: zolim falak mening bahorimni olib uning badaliga xazon faslini menga berdi. Bu loladek qon yoshlarim qurib, xazondek sarg‘aygan yuzim qolganida namoyon bo‘lib turibdi.

• Tugandi ashki gulgun, emdi qolmish zafaroni yuz,
Falak zulmi badal qildi xazon birla bahorimni.

Navoiy dahr zulmidan boshiga yog‘ilgan balolarni baytdan baytga kuchliroq faryod bilan bayon qiladi. Virinchi bayt oshiqning «junun vodiysiga moyil» bo‘lganini, ikkinchi bayt dunyodan tamom yo‘q bo‘lib ketish tilagini ifoda qilsa, g‘azal so‘ngiga yaqin shoir bularning barchasidan o‘ta ofatni qalamga oladi — bu ofat telba bo‘lishdan ham, dunyodan benomu nishon ketishdan ham ogir bir ofat.
Bu — yoru diyordan judo bo‘lish musibati. Navoiy shunday yozadi:

• Diyorim ahli birla yordin boshimg‘a yuz mehnat,
Ne tong, boshim olib ketsam qo‘yub yoru diyorimni.

Ya’ni, agar men yoru diyorimni tashlab bosh olib ketar bo‘lsam, buning boisi yordan va diyorim odamlaridan boshimga ming balolar yoqqanidir. Taqdir mening boshimga solgan bu savdo shunday
og‘ir savdokim:

• Yomon holimg‘a bag‘ri og‘rig‘ay har kimsakim ko‘rgay,
Bag‘ir pargolasidan qong‘a bulg‘ong‘on uzorimni.

Bag‘rim pora-pora bo‘lganidan qonga bo‘yaldim, bu holimni ko‘rgan har bir kimsaning bag‘ri ogrimay iloji yo‘q. Tiriklik shoirning nazdida — dard. Bu dardning davosi esa yolgiz o‘lim. Asli sharobdan kelgan bosh ogriqning davosi sharob. Ammo shoir uchun tiriklik sharobining daf’i xumori zahri qotildir.

• Hayotim bodasidin sargaronmen asru, ey soqiy,
Qadahqa zahr qotil quy, dog‘i daf’ et xumorimni.

Ya’ni, hayot bodasiii ichib boshim og‘irdur, ey soqiy, qadahga zahar quyib bergin-da meining boshim og‘rigini daf’ et. Chunki bu dunyoda o‘lmay turib tinchimak mumkin emas, shu bois meni dardlardan ozod qilmoqchi bo‘lsangiz, boru yo‘gimni yoqing:

• Jahon tarkini qilmay chunki topmoq mumkin ermastur,
Navoiy, qil meni ozod o‘rtab yo‘qu borimni.

Navoiyning bu mashhur g‘azali falak bedodidan, bemehr odamlar jabridan shoirning chekkan nolasi bo‘lib necha asrlar osha devondan devonga ko‘chirilib, og‘izdan og‘izga o‘tib, ham kitob
varaqlarida, ham qo‘shiqlar qanotida bizgacha yetib keldi. Bugun biz ulug‘ bobomizning olis nabiralari beqiyos iste’dod qalamidan to‘kilgan mana shunday satrlarni o‘qib, eshitib ongimiz va yuragimiz bilan bahramandlik topamiz, uzoq-uzoq zamonlarning sadosini tinglaganday bo‘lamiz:

• Junun vodiysig‘a moyil ko‘rarmen joni zorimni...

#etimologiya

"Rayhon" so'zi o'zbek tiliga eroniy tillardan o'zlashgan, asl ko'rinishi "reyhan".

Arabchasi "basil".

@rustamov_edu