​​Kaptar – koʻkarchin

Kaptar soʻzi – kabutarning tovush oʻzgarishiga uchragan shakli. Manbalarga koʻra, oʻzbek tilida kabutar soʻzi dastlab XIV asr Xorazm yozma manbalarida va Navoiy asarlarida qoʻllangan. U fors tilidan oʻzlashgan, oʻzagi – kabud soʻzi koʻk rangni anglatadi.

Qadimgi turkiy tilda bu qush koʻgurchgun deb atalgan. Keyinchalik koʻkarchin, koʻkbarchin shakllari paydo boʻlgan. Bu soʻz Navoiy asarlarida uchramadi. Demak, u tilimizni juda erta tark etgan.

Koʻkarchin soʻzi hozir turk, tatar, ozarbayjon, boshqird tillarida turli tovush oʻzgarishlari bilan ishlatiladi. Qirgʻiz, qozoq, turkman tillarida ham kaptar, ham koʻkarchin variantlaridan foydalaniladi. Oʻzbek, uygʻur, qoraqalpoq tillarida esa forscha kaptar afzal koʻrilgan.

Oʻzbek tilida bu soʻz Koʻkarchin ismida saqlanib qolgan. Biroq bu nom bugun urfda emas. Baʼzan adabiy asarlarda, koʻproq sheʼriyatda koʻkarchin soʻzi uchrab qoladi. Lekin bu oʻquvchini koʻpincha lugʻat va manba qidirishga majbur qiladi. Chunki uning maʼnosi bugungi kitobxonga tanish emas.

-chin qoʻshimchali boshqa qush nomi – lochin bugungi tilimizda ham ishlatiladi.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, forschada ham, oʻzbekchada ham soʻzning oʻzagida koʻk maʼnosi ifodalangan. Qiziq tomoni, ruscha голубь soʻzining ildizi ham shu maʼnoga ega.

@oriftolib

“Bir kallaqand, uch soʻm pul” – filmlardagi nodir soʻzlar, ularning maʼnosi nima?

Baʼzi kamyob soʻz va iboralar kinofilm va multfilmlar sabab xotiramizga muhrlangan. Ularni eshitgan zahotimiz qadrdon kadrlar koʻz oldimizda jonlanadi. “Daryo” nashrining “Tilimizni bilamizmi?” ruknida ana shunday soʻzlarning baʼzilarini izohladim.

✳️ Dandon sopli pichogʻingiz...
✳️ Uyida chaksa uni yoʻgʻ-u...
✳️ Murabbo-chi, qoʻlbola murabbo!...
✳️ Kiroyi kuyaving shundogʻ boʻlsa!
✳️ Bir kallaqand, uch soʻm pul
✳️ Hey, bola, obakidandondan yeb...
✳️ Haftafahm, paytavaquloq, qarol!

👉 https://dy.uz/cHxv0

@oriftolib

​​Hamyon – yonchiq

Hamyon forschadan oʻzlashgan. Asliyatda pul solinadigan xaltacha; pul qopchigʻi degan maʼnoni anglatadi. Oʻzbekchada karmon va choʻntak maʼnosida ishlatiladi. Uning sinonimi karmon soʻzi aslida oʻzbekcha ekani haqida oldinroq aytgan edim. Hamyonning unutilgan boshqa bir oʻzbekcha varianti ham bor: yonchiq.

Yonchiq soʻzi ikki xil maʼnoga ega: toʻn, chakmon va shu kabilarning ichki yon tomoniga tikilgan choʻntak; pul solish uchun yonda olib yuriladigan xaltacha, hamyon. Minglab yillar naridan eson-omon kelgan, XX asrda ham qoʻllangan soʻzni bugun ishlatmay qoʻydik hisob:

– Hademay elga qahatchilik boʻlgʻay, – dedi qalamtaroshini yonchigʻiga solar ekan. (M. Osim, “Oʻtror”).

Homid yonchigʻini chiqarib, bir qoʻlidan ikkinchi qoʻliga oltinlarni sanab tushira berdi. (A. Qodiriy, “Oʻtgan kunlar”).

Bu soʻz qadimgi turkiy tilda gavdaning oʻng yoki chap tomoni maʼnosini anglatgan yan oti va kichraytirish maʼnosini ifodalovchi -chuq qoʻshimchasi qoʻshilishidan hosil qilingan. “Devonu lugʻatit-turk”da yanchuq soʻzi hamyon; pul solinadigan hamyon deb izohlangan.

@oriftolib

Dandon sopli pichogʻingiz...

Shum bola boy otani boplab laqillatgan sahna yodingizdadir-a? Qoravoy boyni yigʻlatgan dahshatli hikoyasini shunday boshlaydi: “Eee, haligi, anuvi... Dandon sopli pichogʻiz bor-u, oʻsha sinib qoldi, oʻshani aytgani keluvdim...”

Xoʻsh, Shum bola qanaqa pichoqni aytyapti? Nima uchun bu pichoq ahamiyatli? Nega bu gapni eshitgan boy ota: “Roʻzgʻorda mening pichogʻimdan boshqa pichoq qurib ketgan ekanmi?” deya asabiylashish tomon qadam tashlaydi?

Dandon soʻzi asli forscha, tish maʼnosiga ega. Biroq bu oʻrinda fil suyagidan yasalgan degan maʼnoni anglatadi. Gap sopi fil suyagidan yasalgan, yaʼni qimmatbaho pichoq haqida ketyapti. Shum bola ana shu qimmatbaho pichoq bilan boyning suyukli tozi iti soʻyilib, terisi shilinganini aytadi va boyning ham asablarini shilishga kirishadi...

@oriftolib

​​Rassomlar diqqatiga!

Xabaringiz bor, “Daryo” internet nashrida “Tilimizni bilamizmi?” ruknini yuritaman. Shu rukn uchun illyustratsiyalar chizuvchi rassom kerak. Bu ayniqsa shaxsiy brendimni yarataman, koʻzga koʻrinaman degan yosh rassomlar uchun ayni muddao. Chunki ijodiy ishlaringiz katta auditoriyaga ega yirik internet nashrda eʼlon qilinadi.

✅ Talablar

✳️ Masʼuliyat
✳️ Ijodkorlik
✳️ Topqirlik

Illyustratsiyalar “gapiradigan”, maqolaning mazmun-mohiyatini yanada ochib berishga xizmat qiladigan boʻlishi kerak.

Oldin chizilgan illyustratsiyalarni koʻrish uchun baʼzi maqolalarni varaqlashingiz mumkin: 1️⃣-misol, 2️⃣-misol, 3️⃣-misol, 4️⃣-misol.

💵 Eng muhimi haqida

✳️ Ish haqi kelishuv asosida

Agar ishingiz va ish tarzingiz maʼqul tushsa, boshqa ruknlar uchun ham buyurtma berishlari mumkin.

Shartlar toʻgʻri kelgan boʻlsa, mana bu sahifadagi 3️⃣ ta foto oʻrniga illyustratsiya chizing. Soʻng ularni @oriftolib_xatlar_bot manziliga joʻnating. Qoʻshimchasiga ijodiy ishlaringizdan namunalar yoki portfolio kanalingiz manzilini ham ilova qilishingiz mumkin. Maʼqul kelgan variantlarni “Daryo” nashri masʼullariga joʻnataman. Nomzodni oʻzlari tanlab, suhbatga chaqirishadi.

@oriftolib

Uyida chaksa uni yoʻq: chaksa nima?

“Mahallada duv-duv gap” filmi qahramoni Oyposhsha syurpriz haqida eshitgandan keyin biroz alam, biroz maqtanchoqlik bilan aytgan gap yodingizdadir-a? “Uyida chaksa uni yoʻgʻ-u, tom boshida qoʻsh tandir”.

Bu filmning ssenariysini Abdulla Qahhor tarjima qilib, baʼzi oʻrinlarini deyarli boshqatdan yozib bergan. Shu sababli ham unda xalqona iboralar, tesha tegmagan topildiqlarga koʻp duch kelasiz.

Xoʻsh, chaksa soʻzi nimani anglatadi? Chaksa – qadimgi oʻlchov birligi, u pudning uchdan bir qismiga teng boʻlgan. Bugungi oʻlchovga oʻgirsak, besh yarim kilogrammga toʻgʻri keladi. Demak, Oyposhsha aytgan maqol uyida besh-besh yarim kilo ham uni yoʻq, lekin hovlisiga ikkitadan tandir qurib olgan odamni tasvirlaydi. Gap imkonidan ortiq narsaga urinadigan, holiga yarasha ish qilmaydigan, yaʼni koʻrpasiga qarab oyoq uzatmaydigan kishilar haqida.

@oriftolib

Xatoni toping

Xabar sarlavhasi:

Toshkentda Salor kanalining oʻzani toshgani sabab mahallalardan birini suv bosdi

Sarlavhada qanday xato bor? Fikringizni izohlarda qoldiring. Xatolik yoʻq boʻlsa, uni ham dalillash mumkin.

@oriftolib

Murabbo-chi, qoʻlbola murabbo!..

“Uchrashuv” teleminiatyuralarini koʻrmagan oʻzbek tomoshabini topilmasa kerak. Ushbu asardagi ayrim soʻz va iboralar hayotimizga singib ulgurgan.

Filmning bir qismi sarlavhadagi soʻzlar bilan yakuniga yetadi. Unda tomogʻi taqillab, ichkilik dardida yuradigan kishilar va maqtanchoq mezbon kulgiga olingan.

Jumlada qoʻllangan qoʻlbola soʻzi qulogʻimizga tez-tez eshitilib turadi. U bu oʻrinda hafsala qilib, kishining oʻz qoʻli bilan tayyorlangan, pishirilgan degan maʼnolarni anglatadi. Demak, gap konserva zavodida tayyorlangan emas, qoʻlda pishirilgan, asil murabbo haqida.

Qoʻlbola iborasi soʻzlashuvda ham, badiiy adabiyotda ham faol ishlatiladi:

Bugun stipendiya olishgani uchun ikki oʻrtoq qoʻlbola osh qilishmoqchi boʻldi. (Oʻ. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”)

@oriftolib

Kobul va Kuvayt

Taniqli adib va tarjimon Faxriddin Nizom Kuvayt va Kobul soʻzlarining imlosini eslatibdilar.

Bu ikki mavzuda oldinroq men ham yozgan edim:

👉 Quvaytmi yoki Kuvayt?
👉 Kobulmi yoki Qobul?

“Joy nomlarining qisqacha izohli lugʻati”da (Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1977) asosan sobiq sovet mamlakatlaridagi joy nomlari berilgan. Bu lugʻatdan Kobul va Kuvayt haqida maʼlumot topolmadim. Xuddi shu yoʻnalishda boyitilgan, toʻldirilgan nashr kerak.

Joy nomlari lugʻati boʻyicha harakat boshlaganimni oldinroq aytgandim. Bu lugʻat imlo lugʻati boʻladi. Oʻn minglab joy nomlariga izoh berilsa, jild-jild kitobga aylanib ketadi. Unga vaqt va sarmoya kerak, albatta.

🔄 Mavzuga aloqador:

✳️ Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi
✳️ Nyu-York emas, Nyu York
✳️ Bermudmi yo Bermuda?
✳️ Qozogʻiston poytaxti – Ostona
✳️ Doʻha – Qatar poytaxti

@oriftolib

Haftafahm, paytavaquloq, qarol!

“Ivan Vasilyevich kasbini oʻzgartiradi” filmini eslang. Chinakam shohdan bu gapni eshitgan Anton Shpak: “Kechirasiz, nima uchun nuqul qarol, qarol, deysiz?! Nima deganingiz bu?!” deydi norozilik va hayrat aralash. Haqiqatan, badiiy adabiyot yoki tarixdan yaxshi xabardor boʻlmagan kishiga anchayin notanish soʻz bu.

Qarol soʻzi qul, xizmatkor, batrak kabi maʼnolarga ega. Shoh Anton Shpakni birovning quli, xizmatkori deb oʻylaydi. Shu sababli ham Shpak: “Haqoratli rol ekan bu. Iltimos, menga tatbiq etmasin!” deydi norozi ohangda.

Shoh obrazi ishlatgan haftafahm va paytavaquloq soʻzlari ham bugungi tomoshabin uchun bir qadar begona. Haftafahm soʻzi biror narsani darrov uqib, tushunib ololmaydigan, anqov, befarosat kabi maʼnolarga ega. Paytavaquloq ham xuddi shunday haqoratli maʼno tashiydi.

@oriftolib