Bu qaysi soʻz?

Bu soʻz asliyatda oʻy-xayol, jon, istak, farosat, qalb kabi maʼnolarni anglatadi. Lekin oʻzbekchada maʼnosi oʻzgarib ketgan. Bu soʻzning birlik shakli esa oʻzbekchaga asliyatdagi maʼnoga yaqin shaklda oʻtgan. Biz uni yod, xayol, fikr, miya, andisha kabi maʼnolarda qoʻllaymiz.

Xotirjam, shoshmay oʻylab koʻring va javob bering: gap qaysi soʻz haqida?

@oriftolib

Xotir va xavotir

Gap xavotir soʻzi haqida edi. Xavotir soʻzi arab tilidan olingan, xotir soʻzining koʻplik shakli. U asliyatda oʻy-xayol, jon, istak, farosat, qalb kabi maʼnolarni anglatadi. Lekin oʻzbekchada tamom boshqacha mazmunni olgan. Bu soʻz biror kimsa, narsa yoki biror ish, hodisa haqida tashvishlanish, hadiksirashni anglatadi:

Haydar boshini koʻtardi, Kozimga xavotir aralash sinchkov boqdi.
E. Usmonov, “Yolqin”.

Tilimizda xavotir boʻlmoq, xavotir olmoq, xavotir qilmoq, xavotirga tushmoq, xavotirga solmoq kabi iboralar bor. Bu iboralar tarkibida ham xavotir tashvishlanish, hadiksirash mazmunini tashiydi.

Xavotirning birligi xotir esa asliyatda oʻy, fikr; gʻoya; aql, farosat; qalb; istak kabi maʼnolarni anglatadi. Oʻzbek tilida asliyatdagi maʼnoga uyqash uch xil mazmunda qoʻllanadi:

1️⃣ Esda saqlash, eslab qolish, esga tushirish qobiliyati; es, yod; xayol.

2️⃣ Oʻylash, fikrlash qobiliyati; fikr; miya.

3️⃣ Biror kimsa uchun qilinadigan hurmat; yuz-xotir, andisha.

Bu soʻz yod, es maʼnosida xotirga kelmoq, xotirda tutmoq, xotirdan kechmoq, xotirdan koʻtarilmoq, xotirdan chiqmoq iboralari tarkibida qoʻllanadi.

Xotir soʻzidan yasalgan xotirjam xavotirga teskari maʼnoga ega: betashvish, osoyishta. Baʼzan shunaqa. Bir oʻzakdan ikki xil maʼno paydo boʻlishi ham mumkin.

@oriftolib

​​Bir kallaqand, uch soʻm pul: kallaqand nima?

“Arshin mololon” filmidagi bu ibora xalq orasida juda mashhur, yosh-u qariga birday tanish boʻlib ketgan. Iborani ishlatamiz-u, lekin undagi kallaqand soʻzining maʼnosiga u qadar eʼtibor beravermaymiz. Xoʻsh, u nimani anglatadi? Izohli lugʻatdan bu haqda maʼlumot chiqmadi. Vikipediya, milliy ensiklopediya va boshqa manbalardan topgan-tutganlarimni siz bilan baham koʻrmoqchiman.

Oldin qand asosan konus shaklida ishlab chiqarilgan. Maʼlumotlarga koʻra, bu usul haqida ilk bor IX asr arab olimi Zubayr ibn Bakkor qayd etgan. Bu turdagi qandlar Italiyada 1470-yildan, Belgiyada 1508-yildan, Angliyada 1544-yildan, Niderlandiyada 1566-yildan ishlab chiqarila boshlagan. Milliy ensiklopediyaga koʻra, hozirgi Oʻzbekiston hududida XX asr boshlariga qadar chetdan keltirilgan xomashyodan hunarmad-qandolatchilar aynan shunga oʻxshash qand ishlab chiqargan va u kallaqand deb atalgan. Kallaqandlar turli kattalikda boʻlgan va 5 kilodan 15 kilogacha tosh bosgan. Chakana savdoga boʻlaklarga boʻlingan holatda chiqarilgan.

Qumsimon shakar paydo boʻlgach, kallaqandlar savdo rastalarini asta-sekin tark etgan. Biroq baʼzi Yevropa mamlakatlari uni hozirgacha ishlab chiqaradi. Oʻznetda kallaqand sotilishi haqidagi bir eʼlonga koʻzim tushdi. Demak, bizda ham u haligacha ishlab chiqariladi, xaridorlari bor.

Bilib oldingiz-a? Kallaqand konus shaklidagi yirik qand va uning maydalangan boʻlaklaridir. Buni ayniqsa uylanish harakatida yurganlar bilib qoʻysa, zarar qilmaydi. Bitta mulla, uch soʻm pul topilgan paytda kallaqand topolmay yurmasin tagʻin 😉.

@oriftolib

Antiqa xushomad

Aleksandr Dyuma oʻz davrining atoqli vrachlaridan biri Gistal bilan tushlik qiladi. Doʻxtir yozuvchidan “Mulohazalar kitobi”ga biror narsa yozib berishni soʻraydi. Bu kitobga koʻpincha davo topgan bemorlar oʻz dil izhorlarini bitishar edi.

Dyuma ilk jumlasini yozadi:

“Doʻxtir Gistal hamma oilalarni davolaydigan vaqtdan boshlab shifoxonalarni berkitish kerak”.

Bu gapni oʻqigan vrach taltayib ketadi:

– Paxtaniyam tozasidan qoʻydingiz-ku, taqsir!

Shundan soʻng Dyuma fikrini shunday tugallaydi: “Va ikkita yangi qabriston ham ochish zarur...”

@oriftolib

Kallaqanddan oqqandga

Chex olimi va tadbirkori Yakov Kristof Radning xotini kallaqand maydalash payti qoʻlini jiddiy kesib oladi. Oradan 2–3 oy oʻtib ixtirochi qand presslovchi uskuna yasaydi va xotiniga 350 dona qand boʻlagini sovgʻa qiladi. Ushbu uskuna 1843-yili patentga ega boʻladi. Shunday qilib, biz yaxshi biladigan oqqand dunyo yuzini koʻradi. U shu yiliyoq sotuvga chiqariladi.

1852-yili Chexiyaning Dachitsa shaharchasidagi Yakov Rad rahbarlik qiladigan zavodda oqqand ishlab chiqarish toʻxtatiladi. Chunki bu yerda qand lavlagi oʻsmas, xomashyo uzoqdan olib kelinar, korxona deyarli zararga ishlardi. Zavod oxir-oqibat bankrot boʻladi.

Radning ixtirosi tezda unutiladi. Keyinchalik oqqand ishlab chiqarish usuli boshqalarga ham nisbat beriladi. Biroq 1930-yillarda aynan Yakov Rad oqqandni birinchi boʻlib ishlab chiqargani isbotlanadi.

@oriftolib

Yomonga oʻzining yomonligi kifoya

Bir shohning ikki vaziri bor edi. Biri aql-farosati, toʻgʻrisoʻzligi bilan eʼtiborga tushgan, podsho koʻp masalalarda undan maslahat olar edi. Bu vazir birovga yomonligi yoʻqligi bilan ajralib turar, uning “Yaxshi odamga yaxshi munosabatda boʻling, yomonga oʻzining yomonligi yetadi” degan gapi el orasida mashhur boʻlib ketgan edi.

Narigi vazir esa uning saroydagi mavqeyi va odamlar orasidagi obroʻ-eʼtiboriga hasad qilardi. Kunlarning birida hasadchi vazir podshoning qabuliga kirib, dedi: «O, podshoyi olam! Sevimli vaziringiz: “Shohimizning ogʻzidan yoqimsiz hid keladi”, deb aytdi». Hukmdor sevimli vaziriga alohida mehr qoʻygandi, shu sababli bu vazirning soʻzlariga ishonmadi. Hasadchi esa shohning shunday munosabat koʻrsatishini hisobga olib qoʻygandi: “Uni huzuringizga chaqiring, sizga yaqinlashgan payti qoʻlini burniga olib boradi, shunda men bu gaplarni bekorga aytmaganimga amin boʻlasiz”, dedi u.

Hukmdor bosiqlik bilan buyurdi: “Yaxshi, uni chaqirib kel-chi”. Ichiqora vazir raqobatchisini ziyofatga taklif etdi va ovqatga juda koʻp sarimsoq qoʻshdi. Yemaganiga qoʻymadi. Tushlik tugagan zahoti birinchi vazirga uni podsho yoʻqlayotgani, zudlik bilan borishi kerakligi aytildi. U ilojsiz qoldi va saroyga yoʻl oldi.

Podsho uning salomiga alik oldi-da: “Qani, menga yaqinroq oʻtir-chi”, deb buyurdi. Vazir hukmdorga yaqin kelgan zahoti sarimoq hidi bilinmasin deb qoʻllari bilan ogʻzini yopdi. “Ha, narigi vazirim toʻgʻri gapirgan ekan”, deb oʻyladi shoh. Soʻng bir qogʻozga maktub yozdi-da, uni eltib berishni vazirga topshirdi. Podsho kimnidir mukofotlashni istasagina oʻz qoʻllari bilan xat yozardi. Voqealar nima bilan tugashini intiq kutib turgan hasadchi vazirning hafsalasi pir boʻldi. “Bu yaramas qutulib qolibdi-da, uning ustiga mukofot ham olibdi”, deb oʻyladi va raqibidan xatni unga berishini iltimos qildi. Bagʻrikeng vazir uning iltimosini qabul qildi va qayerga, kimga eltib berishi kerakligini tushuntirdi.

Lekin xatda hech qanaqa mukofot haqida gap yoʻq edi. Unda “Bu xatni olib borgan kishining boshini tanasidan judo qiling!” deb yozilgan edi.

Birinchi vazirining saroyga sogʻ-omon kirib kelganini koʻrgan podsho bunda bir sir borligini angladi. Vazir unga boʻlgan voqealarni aytib bergach, “Sen haq ekansan. Yomonga oʻzining yomonligi yetarli ekan”, dedi va donishmand vaziriga boʻlgan mehri yana bir karra ortdi.

Ibratli hikoyalardan

@oriftolib