Antiqa va osori atiqa

Antiqa soʻzining ildizi lotincha antiquus – qadimgi soʻziga borib taqaladi. Oʻzbek tilida qadimdan qolgan, hayratga soladigan kabi maʼnolarda qoʻllanadi. Soʻzni qadimgi degan maʼnoda qoʻllash allaqachon eskirgan. U hozir asosan qoyil qoldiradigan maʼnosida ishlatilyapti:

Otamurod oddiy bodring, pomidorlarni turli usullarda qirqib, antiqa salatlar tayyorlar... Zulxumor boʻlsa, uning bu sanʼatiga mahliyo boʻlib oʻtirar edi.
M. Mansurov, “Yombi”.

Osori atiqa iborasidagi atiqa soʻzi ham antiqa bilan oʻzakdosh. Osor arabchadan olingan, asar, nishona maʼnosida. Osori atiqa qadim dunyo nishonalari, qadimdan, antik dunyodan qolgan yodgorliklar, obidalardir:

Bu osori atiqalar oʻzida oʻtmish nafasini saqlab qolgan.
Gazetadan.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Bambuk – daraxtsimon oʻsimlik

Bambuk – tropik va subtropik mamlakatlarda oʻsadigan, tanasi qamishga oʻxshash, ichi kavak, boʻyi baland oʻsimlik. Bambuk atamasi malayyacha bambu – daraxtsimon oʻsimlik soʻzidan paydo boʻlgan:

Bambuk xalq xoʻjaligida uy, koʻprik qurishda, duradgorlikda ishlatiladi, tolasidan qogʻoz tayyorlanadi.
“OʻzME”.

Malayziyaliklar tilidagi bambu dunyoning juda koʻp tillariga, jumladan, fransuz, holland, portugal, ingliz kabi Yevropa tillariga ham baʼzi tovush oʻzgarishlari bilan oʻtgan.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

🔥 Siyosat olamida yangi loyiha boshlaganidan xabaringiz bormi?

GeoSiyosat – jahonda va mintaqamizda yuz berayotgan geosiyosiy oʻzgarishlar, shuningdek, rus-ukrain mojarosi, Tayvanda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan yangi urush oʻchogʻi haqida batafsil maʼlumot olishingiz mumkin. Kanalda siyosiy maqolalar, statistikalar berib boriladi. Yurtimizda bu kabi siyosiy analitiklar sanoqli.

Kanalga ulanish: 👉 @GeoSiyosatuz

@oriftolib

Baxshi – qadim soʻz

Baxshi soʻzi oʻzbekcha ham, moʻgʻulcha ham, forscha ham emas. Uning ildizi sanskrit tiliga borib taqaladi. Asliyatda bhikshu koʻrinishiga ega va budda ruhoniysi; duoxon; darvesh kabi maʼnolarni anglatadi. Oʻzbek tilida xalq dostonlarini aytuvchi oqin; azayimxon; Buxoro xonligidagi lavozim egasi kabi maʼnolarga ega:

Dutorsiz baxshi boʻlmas,
Yomonsiz – yaxshi.
Maqol.

Sotiboldining xotini ogʻrib qoldi. Baxshi oʻqidi. Allaqanday bir xotin kelib, tolning xipchini bilan savaladi.
A. Qahhor, “Bemor”.

Buxoro xonligida maʼmuriy binolar qurishda mablagʻ hisobini olib boruvchi kishilarni, turkmanlarda urugʻ oqsoqollarini baxshi deb atashgan.
“OʻzME”.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Dakki – hindistonlik

Tilimizda bot-bot ishlatib turiladigan bu soʻz uzoq hind elidan kelganiga odamning ishongisi kelmaydi. Hind tilida dhakka shaklida zarb, turtki; iztirob maʼnolarida qoʻllangan bu soʻz yoʻl yurib, jazirama choʻllardan oʻtib, oʻzbek tiliga dakki koʻrinishida kirib kelgan. U oʻzbekchada tanbeh; tahqirlash, nohaq turtki kabi maʼnolarni tashiydi:

Ahmadjon dadasidan bir necha dakki eshitib, uyiga joʻnadi.
“Yoshlik”.

Har kishidan dakki yeyaverib, yuragim qonga toʻlib ketdi.
Uygʻun, “Asarlar”.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Daftar va qalam – asli yunoncha

Bu soʻzlarni tez-tez ishlatamiz. Ayniqsa, farzandi maktabda oʻqiydigan yoki ishi yozuv-chizuvga aloqador kishilar kunda-kunora daftar-qalamga roʻpara keladi.

Yunonchada qogʻoz oʻrami diftera deyiladi. U arab tili orqali oʻzbekchaga daftar koʻrinishida kirib kelgan: bir chiziqli daftar, katak daftar, rasm daftari.

Daftar soʻzi qardosh turkiy tillarda hamda arab, fors, hind, moʻgʻul, bolgar, makedon, serb, xorvat, tibet, indonez, gurji, arman, ibroniy kabi tillarda turli tovush oʻzgarishlari bilan qoʻllanadi.

Qalam soʻzi ham yunonchadan oromiy-suryoniy tili orqali arab tiliga, undan oʻzbekchaga oʻtgan. Yunonchasi kálamos – qamish, qamish qalam boʻlgan bu soʻzning ildizi qadimgi hind-yevropa soʻzi – kolhamosga borib taqaladi. Bu soʻz lotin tilidagi culmus – somon poyasi soʻziga yaqin turadi. Qalam soʻzi oʻzbek tilida juda koʻp maʼnolarda qoʻllanadi. Bosh maʼnosi yozuv-chizuv quroli: qora qalam, rangli qalamlar.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Rim raqamlari qoʻllanadigan 7️⃣ ta holat

1️⃣ Asrlar va mingyilliklarni ifodalashda: XXI asr, miloddan oldingi IV mingyillik.

2️⃣ Podshoh va qirollar nomida: Abdullaxon II, Charlz III.

3️⃣ Sport musobaqalari, anjumanlar va syezdlar, urushlar nomida: XXIV Olimpiada oʻyinlari, II jahon urushi.

4️⃣ Kitob jildlarini, baʼzan boblarini koʻrsatishda: “Oʻzbek tili izohli lugʻati”ning II jildi.

5️⃣ Qon guruhini ifodalashda: IV (AB).

6️⃣ Kimyoviy elementlar nomida: mis (II) oksid.

7️⃣ Eski uslubdagi soatlarda: I, II, III...

❗️ Rim raqamlari boshqa holatlarda ham ishlatiladi. Yuqorida eng koʻp uchraydigan oʻrinlar berildi.

@oriftolib

“Madaniyat va maʼrifat” telekanalining “Siz efirdasiz” televiktorinasida sahifamizda eʼlon qilingan savol oʻynalibdi:

U asliyatda otning oq qashqasi; gajak, kokil degan maʼnolarni anglatadi. Oʻzbekchada ham koʻpincha peshona yoki boshda boʻladigan narsani bildiradi. Gap qaysi soʻz haqida?

Javobi esingizdadir 😉

@oriftolib

Haqiqiy boylik – hayotning oʻzi va qizgʻin faoliyatdir.

Jak Iv Kusto

@oriftolib

Javon – “taxtali rom” degani

Oʻzbekchaga xitoy tilidan ham bir qancha soʻzlar oʻzlashgan. Sevib isteʼmol qiladiganmiz uygʻur taomlari – lagʻmon, manti, manpar, xonim kabilarning nomi ham asli xitoychadan.

Turmushimizda ishlatiladigan baʼzi narsa-buyumlar ham oʻz nomini xitoychadan olgan. Jumladan, javon soʻzi. U oʻzbekchada turli narsalar qoʻyiladigan mebelni, shkafni anglatadi: kitob javoni, kiyim javoni.

“Oʻzbek adabiy tili tarixi” kitobiga koʻra, javon xitoycha dzaban soʻzidan. U sza – rom, chorchoʻp, ban – taxta soʻzlaridan yasalgan. Bu soʻz bizga uygʻur tili orqali kirib kelgan. Uygʻurchaning oʻzida javang tokchani anglatadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Zumrad va Esmeralda – egizaklar

Ayrim soʻzlar uzoq yoʻllarni bosib oʻtadi va shakl-shamoyili, baʼzan maʼnosini oʻzgartirib, boshqa tillarda oʻtroqlashib qoladi. Asli yunoncha smaragdos, yaʼni sabzarang tosh boʻlgan zumrad soʻzi ham arab-fors tillari taʼsirida qiyofasini oʻzgartirgan va oʻzbek tiliga kirib kelgan. Maʼlumotlarga koʻra, bu soʻz qadimgi yunon tiliga somiy tillaridan oʻtgan. Ibroniy tilidagi barakat, akkad tilidagi barraqtu, arab tilidagi barq, sanskritcha marakata uning qadim ajdodlaridir.

Bu soʻz qardosh turkiy tillar, arab, fors, rus, ingliz, ispan, portugal tillarida turli shakllarda qoʻllanadi. Baʼzi tillarda shakli tamoman oʻzgarib ketgan.

Yevropa xalqlarida koʻp uchraydigan Esmeralda ismi va oʻzimizning Zumrad, Zabarjad ismlarining oʻzagi bir.

Zumrad soʻzi oʻzbekchada oliy sifatli, och yashil tusli qimmatbaho toshni va uning rangini anglatadi, ayollarga ism qilib qoʻyiladi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Takror tovushlar imlosi

Takror tovushlar imlosida koʻp adashiladi. Jumladan, harflar orasiga chiziqcha qoʻyish koʻp uchraydi. Ammo imlo qoidalariga koʻra, bu – xato.

Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalarida belgilanishicha, bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan koʻrsatiladi: yoʻoʻq, nimaa, himm, ufff kabi.

📌 Demak:

Osmonga qaraab yotdim, choʻziiib gapirding-da, annniq ✅
Osmonga qara-ab yotdim, choʻzi-i-ib gapirding-da, an-n-niq ❌

@oriftolib