Ўзбек тили бўйича тадқиқот мавзулари
Обуначилардан бири бугунги кундаги энг долзарб, ишланиши керак бўлган лингвистик масалалар, лингвистика йўналишидаги магистрлар учун долзарб мавзулар рўйхатини беришни сўраган эди. Тўғриси, ўзим илмий иш қилмаганим учун бу ҳақда йўл-йўриқ кўрсата олмайман. Бу масалани мутахассислари яхшироқ билади.
Лекин ўзбек тили бўйича ўзим учун қизиқ мавзуларни айтишим мумкин. Шу йўналишда яхши илмий ишлар бўлса, жон деб ўқиб чиққан, танишган бўлардим:
1️⃣ Ўзбек тилининг тўла-тўкис давлат тилига айланиши: муаммолар ва ечимлар.
2️⃣ Имло муаммолари: умумий саводхонлик даражасининг пастлиги, имло бўйича қоидаларнинг нотугаллиги, хилма-хиллик ва чалкашликлар, уларнинг пайдо бўлиш сабаблари ва ечимлар.
3️⃣ Меъёрий ҳужжатлар, жумладан, қонунлар матнларининг лингвистик таҳлили. Камчилик ва ечимлар.
4️⃣ Атамашунослик масалалари. Фанлар, соҳаларга оид атамалар таҳлили. Ўзбекчалаштириш ва чет сўзларни ўзлаштириш, янги пайдо бўлган ва тилимизга кириб келаётган тушунча ва атамаларга ном қўйиш масаласи.
5️⃣ Топонимика. Жойларга от қўйиш ва жой номларини ўзгартириш ҳолатлари таҳлили. Бир хил жой номларининг болалаб кетгани, баъзида асл ўзбекча номлар ўзгартирилаётгани, бу жараёнда соҳа мутахассисларнинг иштироки қай даражада эканига эътибор қаратиш керак. Табиийки, кўтарилган муаммоларга ечимлар ҳам таклиф этилиши зарур.
6️⃣ Бадиий матнлар тилидаги ўзгаришлар. Масалан, XX асрнинг 50-йилларидан 90-йилларгача яратилган бадиий асарлар тилининг ўзига хослиги ва мустақиллик даври адабий асарларининг тили чоғиштирилади. Тилда, ифодада нималар ўзгарди? Қайси давр ёзувчи-шоирларининг тили бойроқ, ўзбекчароқ, халқчилроқ? Баъзи сўз ва ибораларнинг истеъмолдан чиқишига нималар сабаб бўлди?
7️⃣ Бадиий ва публицистик матнларда шевага хос сўзлардан фойдаланиш. Ютуқ ва камчиликлар. Шевага хос сўзларни умумфойдаланишга олиб кирган, адабий тилга сингдира олган ижодкорлар. Бундай сўзлардан мисоллар. Охирги ўттиз йил давомида шевашунослик бўйича қилинган илмий ишларнинг таҳлили.
Ҳозирча шулар.
Мабодо бу борада таклифингиз бўлса, изоҳларда қолдиришингиз мумкин.
@oriftolib
Обуначилардан бири бугунги кундаги энг долзарб, ишланиши керак бўлган лингвистик масалалар, лингвистика йўналишидаги магистрлар учун долзарб мавзулар рўйхатини беришни сўраган эди. Тўғриси, ўзим илмий иш қилмаганим учун бу ҳақда йўл-йўриқ кўрсата олмайман. Бу масалани мутахассислари яхшироқ билади.
Лекин ўзбек тили бўйича ўзим учун қизиқ мавзуларни айтишим мумкин. Шу йўналишда яхши илмий ишлар бўлса, жон деб ўқиб чиққан, танишган бўлардим:
1️⃣ Ўзбек тилининг тўла-тўкис давлат тилига айланиши: муаммолар ва ечимлар.
2️⃣ Имло муаммолари: умумий саводхонлик даражасининг пастлиги, имло бўйича қоидаларнинг нотугаллиги, хилма-хиллик ва чалкашликлар, уларнинг пайдо бўлиш сабаблари ва ечимлар.
3️⃣ Меъёрий ҳужжатлар, жумладан, қонунлар матнларининг лингвистик таҳлили. Камчилик ва ечимлар.
4️⃣ Атамашунослик масалалари. Фанлар, соҳаларга оид атамалар таҳлили. Ўзбекчалаштириш ва чет сўзларни ўзлаштириш, янги пайдо бўлган ва тилимизга кириб келаётган тушунча ва атамаларга ном қўйиш масаласи.
5️⃣ Топонимика. Жойларга от қўйиш ва жой номларини ўзгартириш ҳолатлари таҳлили. Бир хил жой номларининг болалаб кетгани, баъзида асл ўзбекча номлар ўзгартирилаётгани, бу жараёнда соҳа мутахассисларнинг иштироки қай даражада эканига эътибор қаратиш керак. Табиийки, кўтарилган муаммоларга ечимлар ҳам таклиф этилиши зарур.
6️⃣ Бадиий матнлар тилидаги ўзгаришлар. Масалан, XX асрнинг 50-йилларидан 90-йилларгача яратилган бадиий асарлар тилининг ўзига хослиги ва мустақиллик даври адабий асарларининг тили чоғиштирилади. Тилда, ифодада нималар ўзгарди? Қайси давр ёзувчи-шоирларининг тили бойроқ, ўзбекчароқ, халқчилроқ? Баъзи сўз ва ибораларнинг истеъмолдан чиқишига нималар сабаб бўлди?
7️⃣ Бадиий ва публицистик матнларда шевага хос сўзлардан фойдаланиш. Ютуқ ва камчиликлар. Шевага хос сўзларни умумфойдаланишга олиб кирган, адабий тилга сингдира олган ижодкорлар. Бундай сўзлардан мисоллар. Охирги ўттиз йил давомида шевашунослик бўйича қилинган илмий ишларнинг таҳлили.
Ҳозирча шулар.
Мабодо бу борада таклифингиз бўлса, изоҳларда қолдиришингиз мумкин.
@oriftolib
👍4
#Сўраган_эдингиз
Хўжа ва хожа
Бу икки сўз форсча хожа сўзидан. Аслиятда обрў-эътиборли киши; хўжайин; савдогар; мураббий каби маъноларни англатади.
Тилимизда хўжа ва хожа маънодош ҳолатда ҳам, фарқли маъноларда ҳам қўлланади.
Хожа сўзи икки хил маънода ишлатилади:
1️⃣ Китобий услубда хўжа, хўжайин маъносида қўлланган. Лекин ҳозир бу маънода ишлатиш эскирган.
2️⃣ Тасаввуфда тариқат машойихларига бериладиган унвонлардан бири. Масалан: Хожа Юсуф Ҳамадоний, Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний.
Хўжа сўзи эса:
1️⃣ Бирор кимсанинг ёки нарсанинг эгаси; хўжайин. Бу маънода қўллаш ҳозир эскирган.
2️⃣ Ўзларини чорёрларнинг авлодлари деб ҳисобловчи мусулмонларнинг фахрий номи.
3️⃣ Ўрта Осиёда илгари маълум имтиёзга эга бўлган оқсуяклар ва уларнинг авлодлари.
4️⃣ Хўжазода эркаклар исмига қўшилади.
Хўжайин сўзининг этимологияси ҳам қизиқ. Изоҳли луғатга кўра, хожа сўзи форсчадан рус тилига хозя шаклида ўтгач, бирор жамоага мансубликни билдирувчи -ин қўшимчасини қабул қилган. Хозяин сўзи эса ўзбекчага хўжайин бўлиб ўтган.
Бироқ рус олимлари бошқа фикрда. Масалан, машҳур Фасмер луғатига кўра, хўжайин сўзидаги хожа рус тилига туркий тиллардан ўтган. Қадимги рус тилида хўжайин маъносидаги ходжа сўзи ҳам ишлатилган.
@oriftolib
Хўжа ва хожа
Бу икки сўз форсча хожа сўзидан. Аслиятда обрў-эътиборли киши; хўжайин; савдогар; мураббий каби маъноларни англатади.
Тилимизда хўжа ва хожа маънодош ҳолатда ҳам, фарқли маъноларда ҳам қўлланади.
Хожа сўзи икки хил маънода ишлатилади:
1️⃣ Китобий услубда хўжа, хўжайин маъносида қўлланган. Лекин ҳозир бу маънода ишлатиш эскирган.
2️⃣ Тасаввуфда тариқат машойихларига бериладиган унвонлардан бири. Масалан: Хожа Юсуф Ҳамадоний, Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний.
Хўжа сўзи эса:
1️⃣ Бирор кимсанинг ёки нарсанинг эгаси; хўжайин. Бу маънода қўллаш ҳозир эскирган.
2️⃣ Ўзларини чорёрларнинг авлодлари деб ҳисобловчи мусулмонларнинг фахрий номи.
3️⃣ Ўрта Осиёда илгари маълум имтиёзга эга бўлган оқсуяклар ва уларнинг авлодлари.
4️⃣ Хўжазода эркаклар исмига қўшилади.
Хўжайин сўзининг этимологияси ҳам қизиқ. Изоҳли луғатга кўра, хожа сўзи форсчадан рус тилига хозя шаклида ўтгач, бирор жамоага мансубликни билдирувчи -ин қўшимчасини қабул қилган. Хозяин сўзи эса ўзбекчага хўжайин бўлиб ўтган.
Бироқ рус олимлари бошқа фикрда. Масалан, машҳур Фасмер луғатига кўра, хўжайин сўзидаги хожа рус тилига туркий тиллардан ўтган. Қадимги рус тилида хўжайин маъносидаги ходжа сўзи ҳам ишлатилган.
@oriftolib
👍2
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
73%
Устувор вазифа | Ustuvor vazifa
20%
Устивор вазифа | Ustivor vazifa
7%
Иккови ҳам тўғри.
👍4
O‘zbekchasini unutganlar uchun mitti lug‘at
So‘zlashuv tilida juda ko‘p o‘zbekcha yoki o‘zbekchalashgan so‘zlarning o‘rnini yot so‘zlar egallab olgan. Aslida bu so‘zlarning soddaroq, qisqaroq, tushunarliroq o‘zbekcha shakli bor. Lekin negadir begona so‘zlarni qo‘llayveramiz. Bu narsa ongimizga shu qadar singib ketganidan buni ko‘pincha sezmaymiz ham.
Quyida shunday so‘zlarning kichik lug‘ati bilan tanishasiz.
❗️ Chet so‘zlar o‘zbekcha imloda berilgan.
Aklad – oylik, maosh.
Balnisa – kasalxona, shifoxona.
Brat – aka, akaxon.
Vapshe, obshe – umuman. Aslida “umuman” so‘zini ham iloji boricha kam ishlatgan ma’qul.
Golubsi – do‘lma.
Da (telefon ko‘tarilganda) – eshitaman, labbay. Yoki xalqaro “alo” so‘zini ham ishlatish mumkin.
Zdachi – qaytim.
Izdivatsa qilmoq – ustidan kulmoq.
Kanikul – ta’til.
Kapcho‘niy – dudlangan, qoq, sur.
Karochi – qisqasi.
Koja – teri, charm, ko‘n.
Mazgi – miya.
Malades – yashang, yasha, yashavor. Eskilar bu so‘z o‘rnida “barakalla” yoki “borakalloh” degan so‘zni ishlatgan.
Marazilnik – muzlatkich.
Mashennik – firibgar, qallob.
Medsestra – hamshira.
Mo‘shniy – kuchli, zo‘r.
Narmalni – tuzuk, yaxshi, durust, chidasa bo‘ladi. Juda shu so‘zga mehr-muhabbatli bo‘lgan kishi “normal” deb ishlatishi ham mumkin.
Naski – paypoq.
Otdix – dam olish.
Pashti – deyarli.
Prayezd – kira haqi, yo‘lhaqi.
Pro‘pka – tiqilinch (yo‘l); tiqin (idishda).
Po‘pko‘rn – bodroq.
Rayo‘n – tuman. Bu so‘z yoshi kattalar orasida hozir ham ora-sira ishlatilyapti.
Salyo‘niy – tuzlangan, tuzlama, sho‘r.
Svejiy – yangi.
Svet – chiroq.
Subo‘tnik – shanbalik. “Hashar” deyilsa, tamoman o‘zbekcha bo‘ladi.
Travma – jarohat.
Uje – bu so‘z alohida so‘z bilan tarjima qilinmaydi, qo‘shimchalardayoq ma’nosi ifodalanadi. Masalan, “Uje keldim” deyish o‘rniga “kelib bo‘ldim” deyiladi.
Uspet qilmoq – ulgurmoq.
Xalades – ilvira, ilkillama. Bu taomning o‘zbekcha nomini ayrim yoshi katta kishilargina bilsa kerak.
Xaladilnik – sovitkich.
Chtobi – uchun. Masalan, “Men atayin to‘liq gapirib berdim. Chtobi sen tushungin”. “Men tushunishing uchun to‘liq aytdim” deyish qisqa, lo‘nda, o‘zbekcha.
Ekanom qilmoq – tejamoq.
“Irfon” taqvimi (2014)da chop etilgan.
❗️ O‘zbekchalashtirishga qarshi bo‘lganlarga: bu so‘zlarning o‘zbekchasini qo‘llang degan gap aynan sizga atalmagan. Yengil nafas olavering.
Qolganlarga: iloji boricha o‘zbekchasini ishlating, til rivojiga va sofligiga shaxsan hissa qo‘shing.
Bunga o‘xshash yana qanday so‘zlarni bilasiz? Izohlarda qoldiring.
@oriftolib
So‘zlashuv tilida juda ko‘p o‘zbekcha yoki o‘zbekchalashgan so‘zlarning o‘rnini yot so‘zlar egallab olgan. Aslida bu so‘zlarning soddaroq, qisqaroq, tushunarliroq o‘zbekcha shakli bor. Lekin negadir begona so‘zlarni qo‘llayveramiz. Bu narsa ongimizga shu qadar singib ketganidan buni ko‘pincha sezmaymiz ham.
Quyida shunday so‘zlarning kichik lug‘ati bilan tanishasiz.
❗️ Chet so‘zlar o‘zbekcha imloda berilgan.
Aklad – oylik, maosh.
Balnisa – kasalxona, shifoxona.
Brat – aka, akaxon.
Vapshe, obshe – umuman. Aslida “umuman” so‘zini ham iloji boricha kam ishlatgan ma’qul.
Golubsi – do‘lma.
Da (telefon ko‘tarilganda) – eshitaman, labbay. Yoki xalqaro “alo” so‘zini ham ishlatish mumkin.
Zdachi – qaytim.
Izdivatsa qilmoq – ustidan kulmoq.
Kanikul – ta’til.
Kapcho‘niy – dudlangan, qoq, sur.
Karochi – qisqasi.
Koja – teri, charm, ko‘n.
Mazgi – miya.
Malades – yashang, yasha, yashavor. Eskilar bu so‘z o‘rnida “barakalla” yoki “borakalloh” degan so‘zni ishlatgan.
Marazilnik – muzlatkich.
Mashennik – firibgar, qallob.
Medsestra – hamshira.
Mo‘shniy – kuchli, zo‘r.
Narmalni – tuzuk, yaxshi, durust, chidasa bo‘ladi. Juda shu so‘zga mehr-muhabbatli bo‘lgan kishi “normal” deb ishlatishi ham mumkin.
Naski – paypoq.
Otdix – dam olish.
Pashti – deyarli.
Prayezd – kira haqi, yo‘lhaqi.
Pro‘pka – tiqilinch (yo‘l); tiqin (idishda).
Po‘pko‘rn – bodroq.
Rayo‘n – tuman. Bu so‘z yoshi kattalar orasida hozir ham ora-sira ishlatilyapti.
Salyo‘niy – tuzlangan, tuzlama, sho‘r.
Svejiy – yangi.
Svet – chiroq.
Subo‘tnik – shanbalik. “Hashar” deyilsa, tamoman o‘zbekcha bo‘ladi.
Travma – jarohat.
Uje – bu so‘z alohida so‘z bilan tarjima qilinmaydi, qo‘shimchalardayoq ma’nosi ifodalanadi. Masalan, “Uje keldim” deyish o‘rniga “kelib bo‘ldim” deyiladi.
Uspet qilmoq – ulgurmoq.
Xalades – ilvira, ilkillama. Bu taomning o‘zbekcha nomini ayrim yoshi katta kishilargina bilsa kerak.
Xaladilnik – sovitkich.
Chtobi – uchun. Masalan, “Men atayin to‘liq gapirib berdim. Chtobi sen tushungin”. “Men tushunishing uchun to‘liq aytdim” deyish qisqa, lo‘nda, o‘zbekcha.
Ekanom qilmoq – tejamoq.
“Irfon” taqvimi (2014)da chop etilgan.
❗️ O‘zbekchalashtirishga qarshi bo‘lganlarga: bu so‘zlarning o‘zbekchasini qo‘llang degan gap aynan sizga atalmagan. Yengil nafas olavering.
Qolganlarga: iloji boricha o‘zbekchasini ishlating, til rivojiga va sofligiga shaxsan hissa qo‘shing.
Bunga o‘xshash yana qanday so‘zlarni bilasiz? Izohlarda qoldiring.
@oriftolib
👍23🔥4
Nega men tirikman?
Bir kuni tahririyatning Mark Tven ishlaydigan boʻlimiga oʻrtamiyona muallifning bir dasta bemaza sheʼri kelib tushadi. Ularga “Nega men tirikman?” degan umumiy sarlavha qoʻyilgan edi.
Yozuvchi qoʻlyozmani egasiga qaytarar ekan, sarlavha ostiga shunday izoh yozib qoʻyadi: “Chunki siz tahririyatga sheʼrlaringizni oʻzingiz olib kelmadingiz, pochta orqali yubordingiz”.
@oriftolib
Bir kuni tahririyatning Mark Tven ishlaydigan boʻlimiga oʻrtamiyona muallifning bir dasta bemaza sheʼri kelib tushadi. Ularga “Nega men tirikman?” degan umumiy sarlavha qoʻyilgan edi.
Yozuvchi qoʻlyozmani egasiga qaytarar ekan, sarlavha ostiga shunday izoh yozib qoʻyadi: “Chunki siz tahririyatga sheʼrlaringizni oʻzingiz olib kelmadingiz, pochta orqali yubordingiz”.
@oriftolib
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
70%
Мовароуннаҳр | Movarounnahr
26%
Моварауннаҳр | Movaraunnahr
5%
Маварауннаҳр | Mavaraunnahr
👍6
Manzil qanday yoziladi?
Manzillarni yozishda eng koʻp uchraydigan xato – joy va koʻchalar nomi orasiga vergul qoʻyish. Faqat bir holatda – pochta manzilini berishdagina vergul qoʻyish oʻrinli:
100000. Toshkent sh.,
Hamid Olimjon koʻchasi,
5-uy,18-xonadon.
Manzilni bu tartibda berish pochta joʻnatmalari, blankalar, shartnomalar va bank hisob-kitoblarida ishlatiladi.
Pochta va telegraf manzili Oʻzbekiston Respublikasi Aloqa vazirligining pochta qoidalari talablariga muvofiq rasmiylashtiriladi, yaʼni aloqa boʻlimi raqami, respublika, oʻlka, viloyat, tuman, shahar, koʻcha, uy yoki ofis raqami qoʻyiladi.
Eʼtibor bergan boʻlsangiz, yuqoridagi misolda pochta indeksidan keyin nuqta qoʻyilgan, boshqa oʻrinlarda esa vergul ishlatilgan. Indeksdan keyin vergul qoʻyish ham mumkin.
Mabodo koʻzingiz tushgan boʻlsa, Yevropa mamlakatlarida bunga teskari usuldan foydalaniladi. Bizda manzil “kattadan kichikka” tamoyili boʻyicha, yaʼni oldin respublika, keyin viloyat, tuman, koʻcha yozilsa, xalqaro joʻnatmalarda “kichikdan kattaga” uslubi amal qiladi – oldin koʻcha, keyin shahar yoki tuman, viloyat, respublika yoziladi. Menimcha, bu shakl bizga sobiq Ittifoqdan meros. “Kattadan kichikka” tartibi Rossiyada 2005 yili bekor qilinib, manzillarni xalqaro standart boʻyicha yozishga oʻtilgan. Biz ham dunyo standartiga moslashib olsak, yaxshi boʻlardi.
Davomi bor...
@oriftolib
Manzillarni yozishda eng koʻp uchraydigan xato – joy va koʻchalar nomi orasiga vergul qoʻyish. Faqat bir holatda – pochta manzilini berishdagina vergul qoʻyish oʻrinli:
100000. Toshkent sh.,
Hamid Olimjon koʻchasi,
5-uy,18-xonadon.
Manzilni bu tartibda berish pochta joʻnatmalari, blankalar, shartnomalar va bank hisob-kitoblarida ishlatiladi.
Pochta va telegraf manzili Oʻzbekiston Respublikasi Aloqa vazirligining pochta qoidalari talablariga muvofiq rasmiylashtiriladi, yaʼni aloqa boʻlimi raqami, respublika, oʻlka, viloyat, tuman, shahar, koʻcha, uy yoki ofis raqami qoʻyiladi.
Eʼtibor bergan boʻlsangiz, yuqoridagi misolda pochta indeksidan keyin nuqta qoʻyilgan, boshqa oʻrinlarda esa vergul ishlatilgan. Indeksdan keyin vergul qoʻyish ham mumkin.
Mabodo koʻzingiz tushgan boʻlsa, Yevropa mamlakatlarida bunga teskari usuldan foydalaniladi. Bizda manzil “kattadan kichikka” tamoyili boʻyicha, yaʼni oldin respublika, keyin viloyat, tuman, koʻcha yozilsa, xalqaro joʻnatmalarda “kichikdan kattaga” uslubi amal qiladi – oldin koʻcha, keyin shahar yoki tuman, viloyat, respublika yoziladi. Menimcha, bu shakl bizga sobiq Ittifoqdan meros. “Kattadan kichikka” tartibi Rossiyada 2005 yili bekor qilinib, manzillarni xalqaro standart boʻyicha yozishga oʻtilgan. Biz ham dunyo standartiga moslashib olsak, yaxshi boʻlardi.
Davomi bor...
@oriftolib
👍5
Табақ, табоқ ва товоқ
Табақ сўзи ҳозирги тилимизда ишлатилмайди ҳисоб, табоқ ёки товоқ шаклидан фойдаланамиз. Бу сўзларнинг ҳаммаси арабча табақ сўзининг турли талаффуз кўринишларидир. Лекин ўзбекчада фарқли маъно қирраларига эга.
Табақ арабчада қопқоқ; ликоп, лаганча маъноларини англатади. Ўзбекчада эса:
1️⃣ Олдин китобий тилда товоқ маъносида ишлатилган.
2️⃣ Чоп қилинган босма матнни ўлчаш бирлиги, босма табақ. Лекин ҳозирги тилда асосан табоқ шаклида қўлланяпти.
Табоқ сўзининг маъноси табақ билан бир хил бўлса-да, амалда ундан босмага оид сўзлардагина фойдаланиляпти.
Ош сузиладиган идиш маъносида товоқ шакли қўлланади. Товоқ сўзи шевада тобоқ шаклида ҳам ишлатилади.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
Табақ сўзи ҳозирги тилимизда ишлатилмайди ҳисоб, табоқ ёки товоқ шаклидан фойдаланамиз. Бу сўзларнинг ҳаммаси арабча табақ сўзининг турли талаффуз кўринишларидир. Лекин ўзбекчада фарқли маъно қирраларига эга.
Табақ арабчада қопқоқ; ликоп, лаганча маъноларини англатади. Ўзбекчада эса:
1️⃣ Олдин китобий тилда товоқ маъносида ишлатилган.
2️⃣ Чоп қилинган босма матнни ўлчаш бирлиги, босма табақ. Лекин ҳозирги тилда асосан табоқ шаклида қўлланяпти.
Табоқ сўзининг маъноси табақ билан бир хил бўлса-да, амалда ундан босмага оид сўзлардагина фойдаланиляпти.
Ош сузиладиган идиш маъносида товоқ шакли қўлланади. Товоқ сўзи шевада тобоқ шаклида ҳам ишлатилади.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
👍2
Арслон сўзи ҳақида
Арслон сўзи туркий тил тарихининг деярли барча даврларида фаол ишлатилган. Ўрхун-Энасой ёзма манбаларида ва “Девони луғатит турк” асарида арслан шаклида қўлланган. Алишер Навоий асарларида ҳам шундай учрайди. Арслон сўзи қардош туркий халқларнинг барчасида арслан, аслан шаклида ишлатилади. Таниқли турколог олим В. Радлов ўз луғатида арслон сўзининг арслан, арсар, арсил, аслан арсилан, арстан шаклларини келтиради. Рамстед бу сўзнинг этимонини арсил калимасига олиб боради ва бу сўзни ар – сарғиш, қизил ранг; арсил сарғиш қизилни ифодаловчи сўз деб кўрсатади.
А. М. Шчербак “Уй ва ваҳший ҳайвонлар номи” мақоласида арслан сўзини, ар – сифат, арсил шу сифатнинг орттирма даражаси ва ан – ҳайвонни билдирувчи сўз деб изоҳ беради. Арслан сўзидаги лан сўзининг асоси, негизи номаълумдир. Шундай бўлса ҳам баъзи олимлар “арслан” даги лан сўзини хитойча “аждарҳо, ҳайвон” маъносидаги сўзга боғлайдилар. Яъни улар ар ёки арсил сўзини сариқ, сарғиш деб олиб, “сариқ аждарҳо” деб таржима қиладилар.
Қоплон эса (қаплан) – қап (қапмоқ, яъни тутмоқ, ушламоқ) + лан;
Сиртлон (сиртлан) – сирит (тиш кўрсатмоқ) + лан.
Бу сўзлардаги лан ҳам ҳайвон билан боғлиқ сўзлардир. Ҳозирча шундай тахминлар бор.
“Девону луғатит турк”да арслан сўзи билан боғлиқ мақоллар ҳам келтирилган:
Алимчи – арслан, беримчи – сичған. (Олувчи арслондир, берувчи эса сичқон кабидир.)
Арслан кўкраса, ат адақи тушанур. (Арслон наъра тортса, отнинг оёқлари чалкашиб кетади.)
📖 “Девону луғатит турк” асари, Баҳром Бафоевнинг “Кўҳна сўзлар тарихи” китоби ва Нишанян сўзлигидан фойдаланилди.
“Шевашунос”дан.
@oriftolib
Арслон сўзи туркий тил тарихининг деярли барча даврларида фаол ишлатилган. Ўрхун-Энасой ёзма манбаларида ва “Девони луғатит турк” асарида арслан шаклида қўлланган. Алишер Навоий асарларида ҳам шундай учрайди. Арслон сўзи қардош туркий халқларнинг барчасида арслан, аслан шаклида ишлатилади. Таниқли турколог олим В. Радлов ўз луғатида арслон сўзининг арслан, арсар, арсил, аслан арсилан, арстан шаклларини келтиради. Рамстед бу сўзнинг этимонини арсил калимасига олиб боради ва бу сўзни ар – сарғиш, қизил ранг; арсил сарғиш қизилни ифодаловчи сўз деб кўрсатади.
А. М. Шчербак “Уй ва ваҳший ҳайвонлар номи” мақоласида арслан сўзини, ар – сифат, арсил шу сифатнинг орттирма даражаси ва ан – ҳайвонни билдирувчи сўз деб изоҳ беради. Арслан сўзидаги лан сўзининг асоси, негизи номаълумдир. Шундай бўлса ҳам баъзи олимлар “арслан” даги лан сўзини хитойча “аждарҳо, ҳайвон” маъносидаги сўзга боғлайдилар. Яъни улар ар ёки арсил сўзини сариқ, сарғиш деб олиб, “сариқ аждарҳо” деб таржима қиладилар.
Қоплон эса (қаплан) – қап (қапмоқ, яъни тутмоқ, ушламоқ) + лан;
Сиртлон (сиртлан) – сирит (тиш кўрсатмоқ) + лан.
Бу сўзлардаги лан ҳам ҳайвон билан боғлиқ сўзлардир. Ҳозирча шундай тахминлар бор.
“Девону луғатит турк”да арслан сўзи билан боғлиқ мақоллар ҳам келтирилган:
Алимчи – арслан, беримчи – сичған. (Олувчи арслондир, берувчи эса сичқон кабидир.)
Арслан кўкраса, ат адақи тушанур. (Арслон наъра тортса, отнинг оёқлари чалкашиб кетади.)
📖 “Девону луғатит турк” асари, Баҳром Бафоевнинг “Кўҳна сўзлар тарихи” китоби ва Нишанян сўзлигидан фойдаланилди.
“Шевашунос”дан.
@oriftolib
Чорёр
Чорёр форс тилидан олинган, аслиятда тўрт дўст маъносини билдиради.
Тилимизда пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотидан сўнг халифалик қилган тўрт улуғ саҳобий – Абу Бакр, Умар, Усмон, Али розияллоҳу анҳумни ифодалаш учун ишлатилади.
@oriftolib
Чорёр форс тилидан олинган, аслиятда тўрт дўст маъносини билдиради.
Тилимизда пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотидан сўнг халифалик қилган тўрт улуғ саҳобий – Абу Бакр, Умар, Усмон, Али розияллоҳу анҳумни ифодалаш учун ишлатилади.
@oriftolib
Биохилмахилликми ё биохилма-хиллик?
Луғат, дарслик ва бошқа манбалардаги турфахилликлар одамни чалкаштиради, тушунмовчилик ва хатолар кўпайишига сабаб бўлади.
Биохилмахиллик сўзини қандай ёзиш кераклиги ҳақидаги баҳс шу мақолани қоралашга туртки берди.
Имло қоидаларига кўра, сўзнинг -ма, ба- ёрдамида бирлашган қисмлари чизиқча билан ёзилади: кўчама-кўча, уйма-уй, ранг-баранг, дам-бадам каби. Лекин мустақил ишлатилмайдиган қисм қатнашса, бундай сўзлар қўшиб ёзилади: рўбарў, дарбадар каби.
2013 йили нашр этилган имло луғатларида хилма-хил сўзи чизиқча билан, хилмахиллик сўзи эса чизиқчасиз, қўшиб ёзилган. Менимча ҳам, бу ёндашув тўғри. Нега?
Хилма-хил сўзини чизиқча билан ёзиш керак, бу юқорида келтирилган қоидага айнан мос. Хилмахиллик сўзи эса сифатдан отга айланяпти ва битта тушунчани билдиряпти. Битта тушунчани битта сўз билан, чизиқчасиз ифодалаш мантиқан тўғри. У энди қўшимча ёрдамида боғланаётган такрор сўз эмас.
Аммо масала шу билан ҳал бўлмайди. Ўйлантирадиган, чалкаштирадиган сабаблар бор.
Имло луғатида хилмахиллик тарзида берилган сўз изоҳли луғатда хилма-хиллик шаклида ёзилган. Бунга ўхшаш бошқа мисолларни ҳам келтириш мумкин...
Чалкаштирмайлик, сифат шаклида чизиқча билан ёзиляпти, отга айланганда ҳам чизиқча билан ёзилсин деган мулоҳазага ҳам кўнса бўлади. Муҳими, якдиллик, бир хил қоида, бир хил тартиб бўлсин. Шунга амал қилайлик.
Биохилмахиллик сўзини эса ҳозирча ҳар ким ўз танлови бўйича ёзиб туради. Мен чизиқчасиз вариантни танлаган бўлардим.
Хуллас, бу масалага нуқта қўйиш ўзини тилга масъул санайдиган ташкилот ва мутасаддиларга ҳавола.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
Луғат, дарслик ва бошқа манбалардаги турфахилликлар одамни чалкаштиради, тушунмовчилик ва хатолар кўпайишига сабаб бўлади.
Биохилмахиллик сўзини қандай ёзиш кераклиги ҳақидаги баҳс шу мақолани қоралашга туртки берди.
Имло қоидаларига кўра, сўзнинг -ма, ба- ёрдамида бирлашган қисмлари чизиқча билан ёзилади: кўчама-кўча, уйма-уй, ранг-баранг, дам-бадам каби. Лекин мустақил ишлатилмайдиган қисм қатнашса, бундай сўзлар қўшиб ёзилади: рўбарў, дарбадар каби.
2013 йили нашр этилган имло луғатларида хилма-хил сўзи чизиқча билан, хилмахиллик сўзи эса чизиқчасиз, қўшиб ёзилган. Менимча ҳам, бу ёндашув тўғри. Нега?
Хилма-хил сўзини чизиқча билан ёзиш керак, бу юқорида келтирилган қоидага айнан мос. Хилмахиллик сўзи эса сифатдан отга айланяпти ва битта тушунчани билдиряпти. Битта тушунчани битта сўз билан, чизиқчасиз ифодалаш мантиқан тўғри. У энди қўшимча ёрдамида боғланаётган такрор сўз эмас.
Аммо масала шу билан ҳал бўлмайди. Ўйлантирадиган, чалкаштирадиган сабаблар бор.
Имло луғатида хилмахиллик тарзида берилган сўз изоҳли луғатда хилма-хиллик шаклида ёзилган. Бунга ўхшаш бошқа мисолларни ҳам келтириш мумкин...
Чалкаштирмайлик, сифат шаклида чизиқча билан ёзиляпти, отга айланганда ҳам чизиқча билан ёзилсин деган мулоҳазага ҳам кўнса бўлади. Муҳими, якдиллик, бир хил қоида, бир хил тартиб бўлсин. Шунга амал қилайлик.
Биохилмахиллик сўзини эса ҳозирча ҳар ким ўз танлови бўйича ёзиб туради. Мен чизиқчасиз вариантни танлаган бўлардим.
Хуллас, бу масалага нуқта қўйиш ўзини тилга масъул санайдиган ташкилот ва мутасаддиларга ҳавола.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
👍3
“Senariy”ми ёки “ssenariy”?
Филология фанлари номзоди, луғатшунос Равшан Жомонов “ц” товушли сўзлар имлоси ҳақида Kun.uz нашрига батафсил маълумот берибди.
Олимнинг фикрлари эътиборга молик:
“... антициклон – antisiklon, эпицентр – episentr, геоцентрик – geosentrik.
Ушбу мисоллардаги «ц» икки унли орасида тургандек кўринади, лекин бу ерда нозик бир нарса бор. Бу сўзларнинг ўзагига эътибор қилинса, «циклон», «центр», «центрик» сўзларнинг ўзаги, «анти», «эпи» ва «гео» эса олд қўшимча, яъни префикс деб қаралади. Шунинг учун бу ўринларда «ц»ни икки унли орасидаги эмас, балки сўз бошидаги деб қараш керак.
сценарий – senariy
Бу сўзнинг имлоси алоҳида аҳамиятга эга. Чунки кирилл ёзувида рус тилидаги шаклни тўлиқ кўчириб олганмиз. Уни лотин ёзувида кўпинча «ssenariy» тарзида хато ёзамиз. Ваҳоланки, биргина «s» билан ёзиш кифоя. Бу билан ўзбекона талаффузни сақлаб қоламиз ва ноўнғай талаффуздан қутуламиз.
Биз ўзбеклар одатда ёзилганидай ўқийдиган халқмиз. Бу каби сўзлар шаклан эмас, балки талаффузга мувофиқ ёзилади.
пицца – pitsa
Тилга янги сўзлар доим кириб келади, ўзлашади, баъзиси эса чиқиб кетади. Шулардан бири — пицца. Итальян ва бошқа европа тилларида бошқа шаклга эга. Биз рус тили орқали қабул қилганимиз сабабли кирилл ёзувида иккита «цц» билан ёзамиз. Лекин талаффузда «тс» деб айтамиз. Шундай экан, ўзбек лотин алифбосида биргина «t» ва «s» билан ёзиш кифоя: pitsa”
@oriftolib
Филология фанлари номзоди, луғатшунос Равшан Жомонов “ц” товушли сўзлар имлоси ҳақида Kun.uz нашрига батафсил маълумот берибди.
Олимнинг фикрлари эътиборга молик:
“... антициклон – antisiklon, эпицентр – episentr, геоцентрик – geosentrik.
Ушбу мисоллардаги «ц» икки унли орасида тургандек кўринади, лекин бу ерда нозик бир нарса бор. Бу сўзларнинг ўзагига эътибор қилинса, «циклон», «центр», «центрик» сўзларнинг ўзаги, «анти», «эпи» ва «гео» эса олд қўшимча, яъни префикс деб қаралади. Шунинг учун бу ўринларда «ц»ни икки унли орасидаги эмас, балки сўз бошидаги деб қараш керак.
сценарий – senariy
Бу сўзнинг имлоси алоҳида аҳамиятга эга. Чунки кирилл ёзувида рус тилидаги шаклни тўлиқ кўчириб олганмиз. Уни лотин ёзувида кўпинча «ssenariy» тарзида хато ёзамиз. Ваҳоланки, биргина «s» билан ёзиш кифоя. Бу билан ўзбекона талаффузни сақлаб қоламиз ва ноўнғай талаффуздан қутуламиз.
Биз ўзбеклар одатда ёзилганидай ўқийдиган халқмиз. Бу каби сўзлар шаклан эмас, балки талаффузга мувофиқ ёзилади.
пицца – pitsa
Тилга янги сўзлар доим кириб келади, ўзлашади, баъзиси эса чиқиб кетади. Шулардан бири — пицца. Итальян ва бошқа европа тилларида бошқа шаклга эга. Биз рус тили орқали қабул қилганимиз сабабли кирилл ёзувида иккита «цц» билан ёзамиз. Лекин талаффузда «тс» деб айтамиз. Шундай экан, ўзбек лотин алифбосида биргина «t» ва «s» билан ёзиш кифоя: pitsa”
@oriftolib
👍3
Имлони ўрганамиз
Имло мавзусидаги мақолалар рўйхати. Қизиққанлар танишиб чиқиши мумкин.
👉 “Афв” сўзини тўғри ёзишнинг осон усули
👉 “Балки” ва тиниш белгиси
👉 “Э” ҳарфли сўзлар имлоси
👉 Sh, Ch ёки SH, CH
👉 Айниқса: вергул керакми, керакмасми?
👉 Асқотадими, асқатади?
👉 Ахир: вергул керак эмас
👉 Биохилмахилликми ё биохилма-хиллик?
👉 Бош ҳарф билан ёзилмайди
👉 Ёндашмоқ ва ёндошмоқ
👉 Идора ва ташкилотлар номини ёзишдаги хатолар
👉 Имлодаги қийинчиликлар: кўра
👉 Имлодаги қийинчиликлар: эса
👉 Ислоҳталаб имло: ёнма-ён ундошлар
👉 Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?
👉 Кўнгилчанми ё кўнгилчанг?
👉 Қўштирноқ
👉 Наҳот(ки): вергул керак эмас
👉 Оҳанрабо
👉 Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?
👉 Сифатловчили ўзлашма сўзлар имлоси
👉 Ҳ товушли ўзлашма сўзлар имлоси
@oriftolib
Имло мавзусидаги мақолалар рўйхати. Қизиққанлар танишиб чиқиши мумкин.
👉 “Афв” сўзини тўғри ёзишнинг осон усули
👉 “Балки” ва тиниш белгиси
👉 “Э” ҳарфли сўзлар имлоси
👉 Sh, Ch ёки SH, CH
👉 Айниқса: вергул керакми, керакмасми?
👉 Асқотадими, асқатади?
👉 Ахир: вергул керак эмас
👉 Биохилмахилликми ё биохилма-хиллик?
👉 Бош ҳарф билан ёзилмайди
👉 Ёндашмоқ ва ёндошмоқ
👉 Идора ва ташкилотлар номини ёзишдаги хатолар
👉 Имлодаги қийинчиликлар: кўра
👉 Имлодаги қийинчиликлар: эса
👉 Ислоҳталаб имло: ёнма-ён ундошлар
👉 Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?
👉 Кўнгилчанми ё кўнгилчанг?
👉 Қўштирноқ
👉 Наҳот(ки): вергул керак эмас
👉 Оҳанрабо
👉 Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?
👉 Сифатловчили ўзлашма сўзлар имлоси
👉 Ҳ товушли ўзлашма сўзлар имлоси
@oriftolib
🔥1
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
37%
Имтиёз қўлланилади | Imtiyoz qoʻllaniladi
29%
Имтиёз қўлланади | Imtiyoz qoʻllanadi
34%
Иккови ҳам тўғри.
👍2
Қани: вергул керакми ёки йўқ?
Қани сўзидан кейин бир ҳолатда – сўз эътиборни жалб этиш, ундаш, даъват маъноларини билдирганда вергул ишлатилади.
Сўроқ олмоши бўлиб келганда ёки истак-хоҳиш маъносига алоҳида таъкид, урғу берганда вергул керак эмас.
Изоҳли луғатда истак-хоҳишни таъкидловчи қани энди иборасидан кейин вергул ишлатилибди. Бу сўзнинг қанийди шаклидаги маънодоши ҳам бор, у кўпроқ сўзлашув услубига тегишли. Иккала ибора ҳам хоҳиш маъносига урғу берувчи қани сўзи билан айнан бир хил маънода қўлланади. Шу сабабли вергул қўйиш керак эмас.
📌 Демак,
Қани ошга қаранг. ❌
Қани, ошга қаранг. ✅
Қани, янги сотиб олган ноутбукинг? ❌
Қани янги сотиб олган ноутбукинг? ✅
Қани, ҳолатингни биров тушунса... ❌
Қани ҳолатингни биров тушунса... ✅
@oriftolib
Қани сўзидан кейин бир ҳолатда – сўз эътиборни жалб этиш, ундаш, даъват маъноларини билдирганда вергул ишлатилади.
Сўроқ олмоши бўлиб келганда ёки истак-хоҳиш маъносига алоҳида таъкид, урғу берганда вергул керак эмас.
Изоҳли луғатда истак-хоҳишни таъкидловчи қани энди иборасидан кейин вергул ишлатилибди. Бу сўзнинг қанийди шаклидаги маънодоши ҳам бор, у кўпроқ сўзлашув услубига тегишли. Иккала ибора ҳам хоҳиш маъносига урғу берувчи қани сўзи билан айнан бир хил маънода қўлланади. Шу сабабли вергул қўйиш керак эмас.
📌 Демак,
Қани ошга қаранг. ❌
Қани, ошга қаранг. ✅
Қани, янги сотиб олган ноутбукинг? ❌
Қани янги сотиб олган ноутбукинг? ✅
Қани, ҳолатингни биров тушунса... ❌
Қани ҳолатингни биров тушунса... ✅
@oriftolib
👍2
Manzil qanday yoziladi?
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Joy va koʻcha nomlari jumla ichida, boshqa soʻz va iboralarga bogʻlanib kelganda vergul ishlatilmaydi. Nomlar “kattadan kichikka” tamoyili asosida beriladi. Masalan:
Men Toshkent shahri Hamid Olimjon koʻchasi 5-uy 18-xonadonda yashayman.
Toshkent shahri Hamid Olimjon koʻchasi 5-uy 18-xonadonda yashovchi fuqaro.
Ogahiy koʻchasi 42-uyda yashovchi K. I. Alimovdan ariza.
Qahramonimiz Qashqadaryo viloyati Shahrisabz tumani Miraki qishlogʻida tugʻilgan.
Bu kabi oʻrinlarda joy va koʻcha nomlari orasida vergul ishlatish xatodir. Nega? Chunki bu jumla va birikmalar tarkibida koʻrinmas -ning va -dagi qoʻshimchalari bor. Ular gʻalizlikni ketkazish va jumla ravonligini taʼminlash uchun tushirib qoldirilgan:
Men Toshkent shahri[ning] Hamid Olimjon koʻchasi[dagi] 5-uy[dagi] 18-xonadonda yashayman.
Koʻp qavatli uydagi xonadon koʻrsatilganda uydan keyin vergul qoʻyilgan holatlar tez-tez koʻzga tashlanadi. “Davlat tilida ish yuritish” kitobida bunday oʻrinlar vergulli ham, vergulsiz ham berilgan. Menimcha, vergulsiz variant toʻgʻriroq. Gapda zarurat boʻlmasa, tinish belgisini ishlatmagan maʼqul. Tushunarlilikni kamaytiradi.
Davomi bor...
@oriftolib
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Joy va koʻcha nomlari jumla ichida, boshqa soʻz va iboralarga bogʻlanib kelganda vergul ishlatilmaydi. Nomlar “kattadan kichikka” tamoyili asosida beriladi. Masalan:
Men Toshkent shahri Hamid Olimjon koʻchasi 5-uy 18-xonadonda yashayman.
Toshkent shahri Hamid Olimjon koʻchasi 5-uy 18-xonadonda yashovchi fuqaro.
Ogahiy koʻchasi 42-uyda yashovchi K. I. Alimovdan ariza.
Qahramonimiz Qashqadaryo viloyati Shahrisabz tumani Miraki qishlogʻida tugʻilgan.
Bu kabi oʻrinlarda joy va koʻcha nomlari orasida vergul ishlatish xatodir. Nega? Chunki bu jumla va birikmalar tarkibida koʻrinmas -ning va -dagi qoʻshimchalari bor. Ular gʻalizlikni ketkazish va jumla ravonligini taʼminlash uchun tushirib qoldirilgan:
Men Toshkent shahri[ning] Hamid Olimjon koʻchasi[dagi] 5-uy[dagi] 18-xonadonda yashayman.
Koʻp qavatli uydagi xonadon koʻrsatilganda uydan keyin vergul qoʻyilgan holatlar tez-tez koʻzga tashlanadi. “Davlat tilida ish yuritish” kitobida bunday oʻrinlar vergulli ham, vergulsiz ham berilgan. Menimcha, vergulsiz variant toʻgʻriroq. Gapda zarurat boʻlmasa, tinish belgisini ishlatmagan maʼqul. Tushunarlilikni kamaytiradi.
Davomi bor...
@oriftolib
👍2
Хато ҳаммадан ўтади. Муҳими, хатони тўғрилаш.
Обуначилардан бири пешлавҳа суратини жўнатибди. Мабодо тўғриламоқчи бўлишса, шу вариантдан нусха олишлари мумкин:
Oʻzbekiston Respublikasi
Fargʻona viloyati
Rishton tumani
“Toʻraobod”
mahalla
fuqarolar
yigʻini
Маҳалла фуқаролар йиғини номида қўштирноқ ишлатиш қай даражада тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида, насиб қилса, навбатдаги мақолаларда тўхталиб ўтаман.
Айтганча, МФЙ ёки ҚФЙ номини ёзганда республика ва вилоятни кўрсатиб ўтирмай, шунчаки тумандан ҳам бошлаш мумкин.
@oriftolib
Обуначилардан бири пешлавҳа суратини жўнатибди. Мабодо тўғриламоқчи бўлишса, шу вариантдан нусха олишлари мумкин:
Oʻzbekiston Respublikasi
Fargʻona viloyati
Rishton tumani
“Toʻraobod”
mahalla
fuqarolar
yigʻini
Маҳалла фуқаролар йиғини номида қўштирноқ ишлатиш қай даражада тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида, насиб қилса, навбатдаги мақолаларда тўхталиб ўтаман.
Айтганча, МФЙ ёки ҚФЙ номини ёзганда республика ва вилоятни кўрсатиб ўтирмай, шунчаки тумандан ҳам бошлаш мумкин.
@oriftolib