Sh, Ch ёки SH, CH

Нуқсонли лотин алифбомизнинг хомсемиз ҳарфларидан Sh ва Ch кўп ноқулайлик ва чалкашликлар туғдиради. Бу ҳарфлар қисқартма ва ҳамма ҳарфи катта билан ёзилган сўзларда қандай ёзилиши бўйича аниқ кўрсатма йўқ. Шу сабабли кўпчилик ўз тушунчаси ва асосларига кўра қоида тузиб олади. Менда ҳам шундай қоида бор: бу ҳарфлар гап бошида, атоқли отлар бошида Sh ва Ch шаклида ёзилиши керак, қисқартмаларда ва ҳамма ҳарфлари катта ёзилган сўзлар таркибида эса SH ва CH шаклида ёзилиши керак. Нега?

1. Мантиққа кўра. Бу икки ҳарф битта товушни ифода этади. Гарчи бош ҳарф шакли Sh ва Ch бўлса-да, қисқартма ва фақат бош ҳарфли сўзларда SH ва CH ёзилиши зарур. Чунки бундай сўзларнинг барча ҳарфлари катта ёзилади: AQSH, MASHGʻULOT, SHAMOL, KECH, OCHIQ, CHODIR ва ҳоказо.

2. Диграф бўлгани учун. Бир товушни билдирувчи жуфт ҳарфдан иборат белги диграф дейилади.

Биз Sh ва Ch ҳарфларини инглиз тили алифбосига қиёсан олганмиз. Инглиз тилида сўз катта ҳарфлар билан ёзилганда диграфлар ҳам тўлиқ бош ҳарфларда ёзилади: ENGLISH, FRESH, FISHING, CHAIRMAN, LUNCH, TEACHER ва ҳоказо. Чех тилида ҳам шундай экан.

3. Шунчаки чиройли кўриниши учун. AQSh, MAShGʻULOT, ShAMOL, KECh, OChIQ, ChODIR шаклида ёзиш кўзга хунук кўринади.

📌 Демак,

AQSH, SHHT ✅
AQSh, ShHT ❌

MASHGʻULOT, SHAMOL, KECH, OCHIQ, CHODIR ✅
MAShGʻULOT, ShAMOL, KECh, OChIQ, ChODIR ❌

Sh. Ch. Shamsiddinov ✅
SH. CH. Shamsiddinov ❌

Shom payti Shahrisabzga qarab yoʻlga chiqdim. ✅
SHom payti SHahrisabzga qarab yoʻlga chiqdim. ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Булдуруқ

Сўнгги кунларда дарахтлару буталарни қиров қоплади. Қировни булдуруқ ҳам дейишади.

Бадиий адабиётда сочнинг оқи қировга ўхшатилгани каби булдуруққа ҳам менгзалади.

Булдуруқ омоним сўз, яна иккита алоҳида маънода ишлатилади: чўл қуши, қорабовур; балиқ тухуми, увулдириқ.

1. Эрталабки туман тарқалиб, дарахт шохларига ёпишган булдуруқ зарралари гавҳардай ялтирай бошлади.
А. Мухтор, Чинор.

2. Юртга куз келганин аста билдириб,
Дарахтлар шохидан учар булдуруқ.
Х. Салоҳ, Излар ва ҳислар.

3. Дастурхон кўнгил тусаган нарсаларга тўла: қора, қизил булдуруқлар, қовурилган беданаю ранг-баранг узум, олма, каржланган қовун-тарвузлар...
“Ёшлик”

Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib

Ўзбек адибларининг ҳикоялари турк тилида

Туркиянинг “Hece Yayinlari” нашриётида “Günümüz özbek öyküsü” (“Бугунги ўзбек ҳикоялари”) номли тўплам нашр этилди. Шоир ва таржимон Ҳамза Ўзтуркчи нашрга тайёрлаган ушбу китобдан ўттиз нафар ўзбек адибининг ҳикоялари ва иккита адабий суҳбат ўрин олган.

Тўпламга Эркин Аъзам, Ўткир Ҳошимов, Нурали Қобул, Назар Эшонқул, Луқмон Бўрихон, Улуғбек Ҳамдам каби таниқли ёзувчилар, Жасур Кенгбоев, Нодирбегим Иброҳимова, Жавлон Жовлиев каби ёш ижодкорларнинг ҳикоялари киритилган.

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

***
Ташқарида ёмғир. Туман ўрмалар,
Томчилар дарчамга урилар бир-бир.
Олис ўнгирлару яқин кулбалар –
Барини эринмай ювади ёмғир.

Атрофга ёйилган қалин бир парда,
На яқин, на йироқ кўринар аён.
Кўзимни юмаман. Хаёлда бирдан
Яшаб ўтган умрим бўлар намоён.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчасини ўқиш

@oriftolib

Айниқса: вергул керакми, керакмасми?

Айниқса сўзи билан вергул ишлатиладиган ва ишлатилмайдиган ҳолат бор.

Вергул керак:

Айниқса модал сўз бўлиб келиб келса. Бунда у хусусан сўзига маънодош бўлади. Икковини бемалол алмашлаб қўллаш мумкин:

Ёрматни, айниқса, Гулсумбибини ўйлаб, уларга ачинди.
(Ёрматни, хусусан, Гулсумбибини ўйлаб, уларга ачинди.)
Ойбек, Танланган асарлар.

Вергул керак эмас:

Айниқса сўзи жуда ҳам, ғоят даражада, бениҳоят маъноларини англатса.

Атом энергиясидан фойдаланишнинг истиқболи айниқса кенгдир.
(Атом энергиясидан фойдаланишнинг истиқболи жуда ҳам кенгдир.)
“Фан ва турмуш”.

❗️ Бир чалғитувчи ҳолат бор. Айниқса сўзи таъкид, кучайтириш маъносида келганда китобларда, жумладан, изоҳли луғатда ҳам баъзан вергул ишлатилган, баъзан ишлатилмаган. Мен вергул қўйилмаслиги тарафдориман. Чунки бунда вергул гапдаги куч, мантиқий урғуни сусайтиради:

Бу гаплар айниқса сиз билан менга келишмаса ҳам, азбаройи мени ёлғиз ташлаб қўйганингиздан айтдим.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

“Путур кетмоқ”: путур нима?

Путур сўзи футурнинг сўзлашув тилидаги шаклидир. Футур арабчадан кирган, аслиятда бўшашиш, ожизланиш; ҳолсизлик маъноларини билдиради. Ўзбек тилида эса зиён, шикаст маъноларида ишлатилади.

Путур етмоқ (футур етмоқ) – зарар етмоқ.

Путур кетмоқ (футур кетмоқ) – кучсизлашиб қолмоқ, аввалги мавқеини йўқотмоқ.

Файз-футур кетмоқ ибораси ҳам футур кетмоққа маънодош.

У бир оз тўлишибди. Лекин бундан ҳуснига заррача путур етмабди.
“Ёшлик”.

– У замонларда ҳунардан футур кетган эди, – деди Йўлдошев. “Шарқ юлдузи”.

Сўнгра сотиб ейишдан бошқани билмаган бойваччанинг шу вақтларда анча футури кетган эди.
Ойбек, Танланган асарлар.

Навоий кетди – Ҳиротдан файз-футур кетди.
Ойбек, Навоий.

📖 Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib

Юрий Дуд: зўр интервю олиш сирлари

“Яндекс. Дзен”даги “Муҳаррир нимани ўқиши керак?” канали машҳур блогер Юрий Дуднинг “Тайм код 2016” ёш журналистлар фестивалида қилган маърузасидан энг муҳим қисмларни матн кўринишида тақдим этган экан.

“Дарахтни қандай гапиртириш мумкин?” деб номланган бу маърузада интервю олиш сирлари, унда нималарга эътибор бериш керак, нималар мумкину нималар мумкин эмаслиги ҳақида қизиқарли, асосли фикрлар айтилган. Бўлажак ва фаолиятдаги журналисту блогерлар, шу соҳага қизиққанларга фойдаси тегар деган ниятда маъруза матнини ўзбекчага ўгирдим.

Маъруза ҳали “вДудь” канали ишга тушмаган ва Юрий Дуд интервью устаси сифатида шуҳрат қозонмаган пайтларда ўқилган. Балки, унда айтилган тартиб-қоидаларга амал қилгани учун ҳам Юрий интервю борасида катта ютуқларга эришгандир.

👉 Телеграфда ўқиш
👉 Сайтда ўқиш

@oriftolib

​Энг муҳими ҳақида лонгрид

Бир сафар public toilet – жамоат ҳожатхоналари мавзусида пост ёзаман деб ваъда берган эдим. Янги йилни шу мавзудан бошлаш бироз ноўнғай-ку, аммо қачондир кимдир барибир ёзиши керак.

Хизмат сафарлари ва оилавий борди-келдилар тақозоси билан республика бўйлаб кўп саёҳат қилишга тўғри келади. Мени таъбимни кўп хира қиладиган, ҳар сафар жиғибийронимни чиқарадиган нарса – магистрал йўлларда, жамоат жойларида ва ҳатто ишхоналарда ҳожатхоналар камлиги, бўлса ҳам, оёқ босишга жой топилмаслиги...

Водий перевалининг Тошкентга қайтиш йўлида жуда чиройли масжид қурилган. Ҳар куни ўн минглаб йўловчилар ўтади. Табиийки, аёллар масжид таҳоратхонасига киришга истиҳола қилишади. Масжид чап томонида яқин йилларда қурилган (аввал йўқ эди) ҳожатхонага ўғлим ва ўзим учун 2 минг сўм тўладим. Ҳожатхонага қадар пуллик бўлишини кўпчилик ёқтирмайди. Аммо мен тўлиқ қўллаб-қувватлайман, агар у шунга яраша ОЗОДА, ИССИҚ-СОВУҚ суви, шароити бўлса! Хуллас, ўша туалетга кириб чиқдиму жоним чиқди: мендан пул олган амакининг олдига қайтиб бордим. “Пуллик хизмат кўрсатиляптими, шунга яраша сал-пал тозалаб турилса бўлмайдими?! Кўзларим ачишиб кетди ахир!”

Амакиям “одамларнинг ўзи ифлос қилиб ташлайди” деб дийдиёсини бошлаб “ман битта ўзим нимаям қила оламан” деб тугатди. Одамларимизга уйидан бошқа ҳамма жойни “мусорить” қилиш одатий ҳол эканини менам биламан ва туалет бизнесидагиларга осон тутмайман. Аммо жамоат ҳожатхонасидан даромад топиш бўйича иш бошладими, ички туризмни ривожлантириш (2018 йилда туалет қурадиганларга имтиёзлар берилиши ҳақида смслар юборилганда айримлар роса майна қилганди, аслида заҳар танг қилганда, ҳеч куладиган жойи йўқ!) бўйича чиққан ҳужжатга кўра, имтиёзларга эга бўляптими, марҳамат қилиб вазифасини бажариб қўйсин.

Яқинда водий перевалида калишга қўйилган ҳайкал омма ичида кулгига сабаб бўлгани ва ҳамма интернетда майна қилиб ёзгани учун реклама инсталляцияси Наманган вилоят (Поп тумани) маҳаллий ҳокимияти томонидан олиб ташланди. Перевал йўлларида битта тузук ҳожатхона учрамаслиги (заправкадаги сал тузукроқ) ҳақида кўпроқ пост ёзсак, балки кўнгли нозик водий волийлари ундан анча савоблироқ ва фойдалироқ иш – замонавий ҳожатхоналар қуриш, мавжудларини таъмирлаш, ҳеч бўлмаса, озодалигини сақлаш бўйича жиддий ўйлаб кўришар?

Самарқанд йўлида (ҳали тўлиқ йўл дейишга анча бор) ҳам рисоладагидек туалетлар кам. Ҳар ҳолда то Сирдарё вилояти бўйлаб Жиззахга етгунча шундай.

Яқин 10 йилдан бери фаол вилоятлараро кезаётган бўлсам, тан оламан, анча ўзгариш бор. Бензин/газ заправкалари олдида пуллик бўлса ҳам ҳожатхоналар кўпайди. Лекин охирги пайтда сифатли ҳожатхона, узр, маданийроқ тилда ёзсак, сифатли санитария-гигиена шохобчаларини кўпайтириш ёки яхшилаш ташаббуси камайди. 2 йил аввал қурилганлари эскиряпти, пул топаётган бўлса ҳам яна “эски тос, эски туалет” ҳолига тушмоқда.

Мен-ку йўллардаги жамоат туалетларини айтяпман. Ҳали туппа-тузук ишхоналардаги, айниқса давлат идораларидаги ҳожатхоналар аҳволини ёзмадим. Ҳудудлардаги, пойтахтдаги ташкилотларга ҳатто иш билан борсанг ва туалетга йўлинг тушса, раҳбарини “ўзиям шу ерга кирармикин” деб ичингда камида яниб ўтасан.

Макаренко бир ёзганди: “идорасидаги туалетига қараб раҳбарнинг қандайлигини билсанг бўлади” деб. Бирор жойга раҳбар бўлган одам ўз кабинетини ясатиш-таъмирлашдан аввал ходимлар фойдаланадиган туалетни тартибга келтириб қўйса эди, мансабдан кетса ҳам одамлар узоқ йиллар “барака топсин” деб эслашарди.

Хонадонлардаги туалет мавзуси эса китоб бўлади, агар ёзса. Айниқса, ҳожатхона қуриш ишига жиддий қарамайдиган, ҳовлисининг бир чеккасига ҳар еридан шамол гувиллайдиган туалетларни қўққайтириб, омонат қуриб қўйиб, битта ҳаммомни ҳам эплаб қилиб бермай, кейин яна “нега кўп касал бўлаверасан, нега сариқ касал бўлаверади, доим цистит, доим қиз туғади” деб аҳли аёлларини, болаларини маломат қилаверадиган оила бошлиқлари учун ҳам бир кун алоҳида пост ёзаман...

Азиза Қурбонова

@oriftolib

#Эслатма

Фатҳ ✅
Фатх ❌

Fath ✅
Fatx ❌

“Million”ning oʻzbekchasi nima?

Qadimgi turkiy tilda sonlar sof turkiycha boʻlgan. Keyinchalik juda katta sonlarni, jumladan, million va milliardni bildiruvchi soʻzlar boshqa tillardan kirib kelgan. Lekin bundan ming yil oldin ham turkiy tilda millionni ifodalash mumkin boʻlgan.

Eski oʻzbek tilida tuman soʻzi oʻn mingni bildirgan. “Devonu lugʻatit turk”da tuman ming soʻzi ming-ming, ming tuman, ming marta ming, bir million deb izohlangan.

Bobur Hindistonning moddiy boyliklari koʻpligini, katta miqdorni anglatuvchi sonlari borligi ham shundan dalolat ekanini taʼkidlaydi: “Yana hind eli adadni ham xoʻb tayin qilibturlar: yuz mingni lak derlar, yuz lakni kurur derlar. Yuz kururni arb derlar. Yuz arbni karb, yuz karbni nil, yuz nilni padam, yuz padamni song. Bu adadlarning tayini Hinduston molining koʻplugining dalilidur”.

Lak soʻzi Boburdan oldin yashagan adiblar ijodida ham uchraydi. Alisher Navoiy bir millionni oʻn lak soʻzi bilan ifoda etgan. Badiiy adabiyotda uchraydigan lak-lak soʻzi millionlab, milliardlab maʼnosini beradi. Agar uni yuz mingta yuz ming deb tushunilsa, oʻn milliardga toʻgʻri keladi.

📌 Demak:
Oʻn milliard – lak-lak.
Bir million – tuman ming, oʻn lak.
Yuz ming – bir lak, oʻn tuman.
Oʻn ming – tuman.

Turkiy tilda katta sonlarni ifodalagan yana boshqa soʻzlarni bilsangiz, izohlarda qoldiring.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

#Эслатма

Совимоқ | Sovimoq ✅
Совумоқ | Sovumoq ❌

Совиткич | Sovitkich ✅
Совуткич | Sovutkich ❌

Лекин:

Совуқ | Sovuq ✅
Совиқ | Soviq ❌

@oriftolib

“Азалдан”: азал нима?

Бу сўз тилимизда тез-тез учраб туради, лекин унинг асл мазмун-моҳиятига деярли эътибор бермаймиз. Шунинг учун уни баъзида хато қўллаймиз.

Сўзнинг илдизи Ислом дини билан боғлиқ. Азал бошланиши йўқлик бўлган, ибтидоси бўлмаган замон, ҳали махлуқот, жумладан, одамзод яратилмаган пайтни англатади. Бизнинг тақдиримиз ана шу азалда битиб қўйилган. Шу сабабли тақдири азал дейилади. Азалнинг зидди абад – охири йўқ замондир.

Азал сўзининг маъноси ўзбек тилида ўзгаришларга учраган. Масалан, азалги, азалдан сўзлари узоқ замонлардан давом этиб келаётган, узоқ тарихга эга бўлган; қадимги; эскидан, қадим замонлардан бери каби маъноларни англатади.

Эътибор берган бўлсангиз, сўзга жуда олис ўтмиш маъноси юкланган. Яқин тарихга, юз-икки юз йилларга нисбатан бу сўзни қўлламаган маъқул.

📌 Демак,

Мен бу асарни кўпдан бери қидириб юрардим. ✅
Мен бу асарни азалдан қидириб юрардим. ❌

Халқимиз Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларини эъзозлайди (ёки эъзозлаб келади). ✅
Халқимиз Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларини азалдан эъзозлайди. ❌

@oriftolib

Бир қарич неча сантиметр?

Албатта, ҳар кимнинг қаричи ҳар хил. Лекин қарич дейилганда муайян узунлик тушунилади.

“Қизиқарли билимлар оламида” китобида ёзилишича, бармоқларнинг турли хил вазиятдаги ҳолатига кўра узунлик ўлчовлари сифатида қарич, суям, сарали, тутам, энлик каби сўзлар кўп ишлатилган.

Масалан, қарич бош бармоқ билан жимжилоқнинг, суян – бош бармоқ билан кўрсаткич бармоқнинг, сарали эса кўрсатгич бармоқ билан жимжилоқнинг ёпиқ ҳолатдаги оралиғини билдирган. Бир бармоқ энига тенг узунлик ўлчови энлик дейилган.

Ҳозирги тилда бу сўзлардан асосан қарич, тутам ва энлик қўлланади.

📌 Демак:

1 қарич – бош бармоқ билан жимжилоқнинг бармоқ ёйилмасига тенг, яъни 19-20 см.га тенг.

1 тутам (Ўрта Осиёда) – 9 см: арқон ёки таёқни сиқиб ушлаган қўл тўртта бармоқнинг кенглигига мос равишда танланган узунлик бирлиги.

1 энлик – бир бармоқ энига тенг (18 - 20 мм) ёки 1 энлик – 6 дона арпа донасининг бўйланмасига тенг.

@oriftolib

Расул Кушербаев – “Йил одами”

ЎзА талқинига кўра, депутат Расул Кушербаев Ўзбекистонда йил одами сифатида эътироф этилди.

Расул каби жонкуяр, халқпарвар депутатларимиз кўпайсин.

@oriftolib

Режиссёр танлаш услуби

Америкалик машҳур ёзувчи Стивен Кинг бошловчи режиссёрлар ва талабаларга асарларини рамзий 1 доллар ҳақ эвазига экранлаштириш имконини берган. Бироқ фильмларни тарқатиш ҳуқуқи тўлалигича адибда қолади, улардан тижорий мақсадларда фойдаланиш ҳам мумкин эмас.

Ана шундай бошловчи режиссёрлардан бири Фрэнк Дарабонт эди. У йигирма ёшида “Палатадаги аёл” асари асосида қисқа метражли фильм суратга олади. Ёндашув Стивен Кингга маъқул тушади ва бунинг натижасида “Шоушенкдан қочиш”, “Яшил миля” ва “Туман” асарлари айнан шу режиссёр талқинида экран юзини кўради.

@oriftolib

Нашида нима?

Тилимизда тез-тез хато қўлланадиган сўзлардан бири нашидадир. У араб тилидан кирган, ўзбек тилида қўшиқ; тантанали шеър, мадҳия маъноларини англатади. Исломий мазмундаги қўшиқлар ҳам нашида ёки нашид деб аталади. Сўзни бундан бошқача маънода қўллаш хатодир:

Дунёдаги минглаб болалар биринчи қўнғироқ нашидасидан бенасиб. ❌
Дунёдаги минглаб болалар биринчи қўнғироқ овозини эшитишдан бенасиб. ✅

Паспорт олган юртдошларимиз фуқаролик нашидасини ҳис этди. ❌
Паспорт олган юртдошларимиз фуқаро бўлиш бахтини ҳис этди. ✅

Бахт нашидаси уфурган гўша. ❌
Бахт нашидаси таралган (ёки янграган) гўша. ✅

@oriftolib