Қай бирини ишлатиш керак?

Унли қўшимчалар қўшилган ҳад, ҳақ, ҳис каби сўзларни қандай ёзиш зарур? Қай бири тўғри: ҳадди, ҳаққи, ҳиссими ёки ҳади, ҳақи, ҳиси?

Қаерда қай шаклини ишлатган маъқул? Фарқи нимада?

Шулар ҳақида батафсил бу ерда ўқинг.

@oriftolib

“Tashrif buyurmadim”, shunchaki “keldim”

Xabar va yangiliklarni oʻqiganda, telekoʻrsatuvlarni koʻrganda eng tishga tegadigan iboralardan biri – “tashrif buyurish”. Duch kelgan odamga nisbatan oʻrni boʻlsa-boʻlmasa tashrif buyurdi deb ishlatib ketilaveradi. “Oʻzbek tilining izohli lugʻati” yozilishicha, tashrif arabcha soʻz boʻlib, asliyatda hurmat, ehtirom; ulugʻlash, sharaflash; marosim; marhamat qilib kelish maʼnolariga ega.

Tashrif va sharafning oʻzagi bir, tashrif buyurish sharaflantirish deganidir. Bu soʻz oʻzbek tilida yuksak martabali mehmonlar, ulugʻ kishilarga nisbatan ishlatiladi. Chunki ularning qadami biz uchun sharafdir.

Masalan:

1. Yurtimizga Malayziya Bosh vaziri tashrif buyurdi.
2. Maktabimizga atoqli olim, akademik Nayim Karimov tashrif buyurdi.

Oʻzi haqida gapirayotgan kishi tashrif buyurdim deyishi esa mutlaqo xato. Hatto u Bosh vazir yoki akademik boʻlsa ham. Bu qoida birinchi shaxs koʻplikka (tashrif buyurdik) ham tegishli. Chunki bunday ifoda nokamtarlik, manmanlik belgisi. “Men borgan edim, qadamim yetib, oʻsha joy sharaflandi”, deganday gap. Masalan:

1. “Men oʻtgan yili sanatoriyga tashrif buyurdim”, deyish oʻrniga: “Men oʻtgan yili sanatoriyga bordim”

yoki

2. “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga tashrif buyurdik”, deyish oʻrniga: “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga kirib keldik”,

deb gapirish toʻgʻri, oʻrinli va farosatli kishiga xos boʻladi.

Endi boshqa bir holatga eʼtibor qaratamiz. “Tashrif” soʻzi feʼlsiz, yakka oʻzi qoʻllanadigan oʻrinlar bor. Masalan:

1. Oʻtgan yili sayt tashrifchilari soni sezilarli oshdi.
2. Muzeyimizga umumiy tashriflar ikki milliontani tashkil etdi.

Bu oʻrinda soʻzning sharaflantirish maʼnosi yoʻq. Oʻzagida bor boʻlsa-da, jonli tilda oʻsha maʼno yoʻqola borgan (tashrif buyurishda ulugʻvorlik, yuksaklik maʼno qirrasi bor). Shu sababli soʻzni bu holatda ishlatishni xato emas deyish mumkin. Agar kimdir shu soʻzni qoʻllashni juda istamasa, jumlani tahrir qiladi:

1. Oʻtgan yili saytga kiruvchilar soni sezilarli oshdi. (Masalan, menga mana shu variant maʼqul. Ifodasi oʻzbekcharoq.)
2. Muzeyimizga keluvchilar ikki million kishiga yetdi.

@oriftolib

#Имлоси_қийин_сўзлар
Халақит
Захира
Эҳтиёж
Тушунмоқ
Кулги
Хавотир
Тафовут
Шафқат
Тавфиқ
Афв

#Imlosi_qiyin_soʻzlar
Xalaqit
Zaxira
Ehtiyoj
Tushunmoq
Kulgi
Xavotir
Tafovut
Shafqat
Tavfiq
Afv

@oriftolib

#Мусиқий_чекиниш

Беморлардан ҳол сўранг

Эй, сиз, тани соғлар, беморлардан ҳол сўранг,
Соғ юриб кайфи чоғлар, беморлардан ҳол сўранг.


Ўзбек эстрадасининг ёрқин вакилларидан бири, марҳум Сиддиқжон Маҳмудовнинг шу мисралар билан бошланувчи қўшиғини бот-бот эшитиб тураман. Баъзида бир неча марталаб қайта-қайта тинглайман.

Касал бўлманг. Аллоҳ таоло хасталарни йўқлаб, кўнглини кўтарганларга ажру савоблар, беморларга эса комил шифо берсин.

@oriftolib

“На” боғловчисини қўллашдаги хатолар

На боғловчиси инкор, бўлишсизлик маъносига эга ва у қатнашган жумладаги кесим бўлишли шаклда қўлланади. Чунки на сўзидаги инкор маъноси бевосита кесимга таъсир қилади ва яна қайта бўлишсиз маъноли сўз ёки қўшимча талаб этилмайди:

Ундан на хат бор, на хабар.
Қўлим ишга бормади, на ўқидим, на ёздим.

❗️ Юқоридаги каби жумлаларда кесим кўпинча бўлишсиз шакл ёки маънода ишлатилади. Бу эса – хато!

📌 Демак:

На салом, на алик бор, индамай кириб келаверди. ✅
На салом, на алик йўқ, индамай кириб келаверди. ❌

Муаммога на ҳокимлик, на масъуллар эътибор қаратган. ✅
Муаммога на ҳокимлик, на масъуллар эътибор қаратмаган. ❌

@oriftolib

🔹 Аёл ва денгиз ғазабланганда бир хил бўлади.
🔹 Бахил ўзи учун йиғмайди.
🔹 Бир дақиқа ўзингни тутишинг ўн йил тинчлик келтириши мумкин.
🔹 Бошидагиларнинг хатоси кейингилар учун кўприк.
🔹 Имконингдаги ишни қилган пайт керакли ишни қилган бўласан.

Юнон халқ мақолларидан

@oriftolib

Устоз

Бир зиёфатда бир киши ўзининг бошланғич устозини кўриб қолди. У устозига мутлақ ҳурмат ва эҳтиром билан боқиб:

– Устоз! Мени танидингизми? Мени эсладингизми? – деди.

Устоз:

– Афсус, эслай олмадим, – деди.

У киши деди:

– Қандай эслай олмайсиз?! Ахир мен синфдошларимдан бирининг соатини ўғирлаган эдим. Соатини ўғирлатган синфдошим йиғлай бошлади. Сиз бизнинг барчамизни ўрнимиздан турғизиб чўнтакларимизни текширмоқчи бўлдингиз. Мен энди синфдошларим ва устозлар олдида шарманда бўлишимга ишондим. Энди улар мени доимо масхара қилишади, шахсиятим бутунлай барбод бўлади деб ўйладим.

Сиз ўшанда биздан деворга қараб кўзимизни юмиб туришимизни сўраган эдингиз. Сиз чўнтакларни текшира бошладингиз. Менинг навбатим келганида чўнтагимдан соатни олдингиз ва текширишни давом эттирдингиз. Охирги болани ҳам текшириб сўнгра бизни ўтиришимизни айтдингиз.

Мен ҳамон шарманда бўлишдан қўрқиб дағ-дағ титрар эдим. Сиз соатни эгасига қайтардингиз. У бола шодликдан йиғлаб юборди, соатини ким ўғирлаганини билмай қолди. Бутун ўқишим мобайнида ўғирлик ҳақида менга гапирмадингиз. Бошқа устозлар ҳам ўғирликни эслашмади. Эсладингизми устоз? Қандай эсламаслигингиз мумкин?! Буни унутишингиз мумкин эмас!

Устоз бутунлай хотиржамлик билан деди:

– Йўқ, эслай олмадим. Ўшанда мен сизларни кўзларимни юмган ҳолатда текширганман!

Бу ҳикоя қанчалар саҳиҳ ёки тўқималигини билмайман. Аммо устозлар ва муаллимлар бу каби ишларга муҳтожлиги аниқ!


Манба

@oriftolib

​Мутасаддими ёки масъул?

Бугун ҳуқуқий ҳужжатлар тилида мутасадди идора, мутасадди ташкилот, мутасадди идора ва ташкилотлар, мутасадди вазирликлар каби сўзлар кўп ишлатилади. Бу иборалар қонунларга тез-тез мурожаат қиладиган соҳалар, жумладан, оммавий ахборот воситалари тилига ҳам кўчиб ўтган. Мутасадди бундай ўринларда масъул, жавобгарлиги зиммасида бўлган, жавобгар каби маъноларни ташийди.

Аслида, мутасадди сўзи шахсга нисбатан ишлатилади. Изоҳли луғатга кўра, қадимда мутасадди кичик амалдор маъносини билдирган. Эски тилимизда бирор ишни ўз устига олган киши маъносида қўлланган. Сўзнинг асли арабча, аслиятда бошқарувчи; бирор ишни бошловчи, ташаббускор тушунчаларини ифода этади.

❗️ Ҳозирги ўзбек тилида эса бирор ишни бошқариш учун тайинланган киши; ишбоши, бошлиқни англатади:

Вақтида кўрак етказиб берилмаса, машина, одамлар ишсиз қолгудек бўлса, мутасаддиларнинг жиғига тегарди.
Н. Сафаров, Узоқни кўзлаган қиз.

Спорт қўмитасининг мутасадди кишилари мусобақаларни ўтказиш, ҳакамлик қилиш ишларига бевосита жамоатчи судьяларни... жалб этишмоқда.
Газетадан.


🔍 Бутун бошли изоҳли луғатнинг бирор-бир шарҳи ёки мисолида мутасадди сўзи ташкилот ва идораларга нисбатан ишлатилмаган, барчасида шахсни билдиради.

Тил мунтазам ўзгаришда, ривожланишда. Балки бу сўзнинг тузилмаларга нисбатан ишлатилиши ҳам вақт ўтиши билан луғатларга киритилар. Ҳозирча эса бу шаклда қўллаш хато дейишга асос бор. Ташкилотларга нисбатан мутасадди ўрнига масъул сўзидан фойдаланган маъқул. Яна бир томони, сўзнинг бу тарзда қўлланишига кўз ҳам, қулоқ ҳам ўрганиб улгурди, унинг янглиш эканини қабул қилиш осон бўлмайди.

Айтганча, луғатга кирмаган дегани ҳар доим етарли асос эмас. Ўзи тилда ишлатиладиган, лекин луғатларда учрамайдиган сўзлар ҳам бор. Юқорида фақат шахсга нисбатан ишлатиладиган сўзнинг идоралар учун қўлланаётгани ҳақида гап кетди.

@oriftolib

#Кечки_мутолаа

Иван Бунин. Ойдин кечада

Аёлимга қарашдан қочдим, ёнига бордим-да, дераза токчасига ўрнашдим… Ҳа, вақт алламаҳал бўлган – қаршимиздаги беш қаватли уйнинг бутун девори зим-зиё. Деразалари худди сўқир кўзга ўхшайди. Пастга қарадим – кўчанинг тор ва чуқур йўлаги ҳам қоронғи ва кимсасиз. Бутун шаҳар шундай. Хира нур сочаётган ойгина бир томонга бироз қийшайиб, ғилдираб боряпти, аммо тутундай ёйилган булутлар орасида ҳаракатсиздай кўринади. Шаҳар бўйлаб биргина у уйғоқ кезяпти. У тўппа-тўғри менга тикилиб турибди, бироз кемтилган ва шу сабабдан ғамгин кўринади. Булутлар унинг олдидан тутундай сузиб ўтяпти. Ой ёнида улар анча ёруғ эди, эриётганга ўхшарди, нарироққа бориб анча қуюқлашди, томларнинг четига етганда эса буткул қора кийиб, зулмат бағрига сингиб кетди…

Баъзан насрий асарларда ҳам шеърият нафаси сезилиб туради. Бундай лиризмни ўзбек адабиётида Тоғай Муроднинг дастлабки уч қиссасида ҳис этганман. Ўзига хос ички мусиқага эга бу услуб бошқа адиблар ижодида ҳам учрайди. Рус адабиётининг атоқли вакилларидан бири Иван Буниннинг ҳикояларида ана шундай шоирона оҳанглар, чизгиларни туйиш мумкин.

Бундан беш йиллар олдин адибнинг “Ойдин кечада” номли ҳикоясини таржима қилгандим. Ёзувчининг тасвир салоҳияти, кечинмаларни нозик ифодалай олиши, “гапирмай гапириши” ҳайратлантирган.

Сиз ҳам ўқиб кўринг. Аслиятда ўқишни истайдиганлар учун мана бу ерда русча варианти бор.

👉 Ўзбекчада ўқиш
👉 Русчада ўқиш

@oriftolib

Оҳанрабо форсча оҳан – темир ва рабо – тортувчи, ўғирловчи сўзларидан. Магнит маъносини англатади, лекин уни бу маънода қўллаш эскирган:

Кишилик тарихи давомида оҳанрабо ва кейинчалик электрон кварц соатлар яратилди.
Газетадан.

Ҳозирги ўзбек адабий тилида асосан кўчма маъноси ишлатилади. Бу ҳолатда оҳанрабо ўзига тортувчи, ўзига жалб этувчи, мафтун этувчи; фусункор маъноларини англатади:

Оҳанрабо куй.

Узоқ кетдим, бахт келтирай деб сенга,
Оҳанрабо муҳаббатинг бор учун.
Т. Тўла.

Яқин-атрофдан эшитилаётган оҳанрабо куйлар кишини мафтун этади.
“Саодат”.

❗️ Бу сўз кўпинча оҳанграбо тарзида хато ёзилади. Оҳанграбо – оҳангни тортувчи дегани, мантиқли мазмунга эга эмас.

Демак,

Оҳанрабо ✅
Оҳанграбо ❌

Изоҳли луғат асосида тайёрланди.

@oriftolib

​#Имлоси_қийин_сўзлар

Хаёл
Ҳалқа
Шиллиққурт
Иштаҳа
Хонаки
Нуқтаи назар
Қатъи назар
Масштаб
Жаҳлдор
Маҳси


#Imlosi_qiyin_soʻzlar

Xayol
Halqa
Shilliqqurt
Ishtaha
Xonaki
Nuqtayi nazar
Qatʼi nazar
Masshtab
Jahldor
Mahsi

@oriftolib

​​Nur ustiga nur

Bu iborani ko‘pchilik to‘g‘ri qo‘llaydi. Lekin yanglish ishlatadiganlar ham talaygina. Balki, sizning ham qulog‘ingizga chalingandir: “Nur ustiga a’lo nur”.

U asli arabcha “nur ala nur” iborasining tarjimasidir. O‘zbekchasi – nur ustiga nur, yanada yaxshi, ko‘ngildagidan ham a’lo kabi ma’nolarni anglatadi.

Izohli lug‘atga ko‘ra, nur alo nur shaklida ham qo‘llash mumkin:

Ixtiyor o‘zingizda, qutlayman desangiz aytib ko‘ring, xo‘p desa – nur alo nur.
M. Ismoiliy, “Farg‘ona tong otguncha”.

❗️ Lekin bu tarzda qo‘llash eskirgan, bugungi tilda uchramaydi. Mabodo shu shaklni ishlatish kerak bo‘lib qolsa, a’lo emas, alo deb yozing. Alo arabchada ustiga demakdir, a’lo esa – eng yuqori; buyuk ma’nolarini beradi. Eng yaxshisi, o‘zbekcha ifodaga mosi nur ustiga nurdir:

Buni bilib olganim nur ustiga nur bo‘ldi.
Agar yuz foiz natija ko‘rsata olsangiz, nur ustiga nur.

📌 Demak:

Nur ustiga nur ✅
Nur ustiga a’lo nur, nur a’lo nur ❌

@oriftolib