Koʻra: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Koʻra koʻmakchisidan keyin vergul qoʻyish-qoʻymaslikda koʻp xato qilinadi. Hatto muharrir va musahhihlar ham chalkashliklarga, qiyinchiliklarga duch keladi. Bu soʻz vergul talab qiladigan bitta holat bor xolos. Shuni bilib olish kerak.

Koʻra qiyos, taqqoslash munosabatini bildirgan; nisbatan, qaraganda maʼnolarini anglatgan holatlarda vergul ishlatilmaydi:

Masala u oʻylaganidan koʻra chuqurroq koʻrinardi.
F. Musajonov, Himmat.

Yuqoridagi kabi oʻrinlarda koʻradan oldingi soʻz chiqish kelishigida (-dan) boʻladi.

👉 Koʻra asosan, muvofiq, binoan soʻzlariga maʼnodosh boʻlib kelgandagina vergul qoʻyiladi. Bunday holatlarda u kirish birikma tarkibida boʻladi:

Tuzilgan bitimga koʻra, Abdulatif Samarqandga yuborildi.
Mirmuhsin, Meʼmor.

Kirish soʻz va kirish birikmalar soʻzlovchining bayon qilinayotgan fikrga munosabatini, fikrning umumiy bahosini, kimga karashli ekanini ifodalaydi. Birikma gap boshida oʻzidan soʻng, gap oʻrtasida ikki tomonidan, gap soʻngida esa oʻzidan oldin vergul bilan ajratiladi. Koʻra soʻzi qatnashgan birikmalarda ham shu qoida amal qiladi:

Otam, oʻz kasbining taqozosiga koʻra, umrining koʻp qismini safarlarda oʻtkazgan odam.
Shukrullo, Javohirlar sandigʻi.

❗️ Koʻra koʻmakchisi asosan, muvofiq, binoan maʼnolarida kelsa-yu, kirish birikma tarkibida boʻlmasa, kesimga bevosita bogʻlansa, vergul ishlatilmaydi:

Men buni tajribaga koʻra aniqladim.

Qoidaga koʻra oʻyin.

U natijalarni berilgan maʼlumotlarga koʻra hisoblab chiqdi.

@oriftolib

Гапирса гап, ўртага қўйса муаммо кўп. Хулоса сўзни айтсак, она тилимизни севиш, у билан ифтихор қилиш, таърифлар беришнинг ўзи кам экан. Тил устида меҳнат қилиш, уни бойитиш, янада гўзал ва қудратли қилиш олим ва ижодкорларнинг, мен ўзбекман деган ҳар бир юрт фарзандининг бурчи экан.

Эркин Воҳидов,
Ўзбекистон халқ шоири

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

***
“Нега жимсан, ташлаб кетилган эй уй,
Мени таниёлмай турдингми бир оз?
Отамнинг қўллари обод қилган жой,
Нега учирмангга чиқмайсан пешвоз?”

Тошлар сўйладилар: “Бу қандайин гап,
Бунинг нимасидан бўлайлик шодон?
Ахир, ота уйга бир кунга келиб,
Меҳмон каби тезда кетсанг, эй ўғлон!”

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

@oriftolib

​Кўйлак нега “ўнгийди”?

Кийимларга нисбатан ўнгимоқ сўзи қўлланади. Изоҳли луғатга кўра, ўнгимоқ ранги йўқолмоқ, асл ранги ўзгармоқ, туси ўчмоқ маъноларига эга.

Масалан:

Бундай бўёқ билан бўялган мато ўнгиб кетмайди.
“Фан ва турмуш”.

Устидаги гимнастёркаси ёмғирда ювилиб, офтобда ўнгиб, оқариб кетган эди.
И. Раҳим, Чин муҳаббат.

Ўнгимоқ аслида қайси сўздан пайдо бўлгани, ўзаги нима эканини “Девону луғатит турк” орқали аниқлаймиз.

“Девон”да ўнг сўзига ранг, бир нарсанинг ранги деб изоҳ берилган. Масалан, яшил ўнглуг тўн – яшил рангли кийим. Демак, ўнгимоқ сўзининг ранги кетмоқ маъноси айнан ана шу ранг маъноли “ўнг” ўзагига бориб тақалади.

Нарсанинг одатда кўриниб турадиган томони, сиртига ҳам “ўнг” сўзи ишлатилади. Масалан, гиламнинг ўнг томони, кийимнинг ўнги. Ана шу ўнг ҳам ранг маъносидаги ўнгдан келиб чиққан бўлиши мумкин. Чунки одатда кийим ёки буюмларнинг кўриниб турадиган ташқи томони, сирти бўялган. Ранг берилган томонга “ўнг” сўзи ишлатилган бўлиши эҳтимоли катта.

@oriftolib

Қай бирини ишлатиш керак?

Унли қўшимчалар қўшилган ҳад, ҳақ, ҳис каби сўзларни қандай ёзиш зарур? Қай бири тўғри: ҳадди, ҳаққи, ҳиссими ёки ҳади, ҳақи, ҳиси?

Қаерда қай шаклини ишлатган маъқул? Фарқи нимада?

Шулар ҳақида батафсил бу ерда ўқинг.

@oriftolib

“Tashrif buyurmadim”, shunchaki “keldim”

Xabar va yangiliklarni oʻqiganda, telekoʻrsatuvlarni koʻrganda eng tishga tegadigan iboralardan biri – “tashrif buyurish”. Duch kelgan odamga nisbatan oʻrni boʻlsa-boʻlmasa tashrif buyurdi deb ishlatib ketilaveradi. “Oʻzbek tilining izohli lugʻati” yozilishicha, tashrif arabcha soʻz boʻlib, asliyatda hurmat, ehtirom; ulugʻlash, sharaflash; marosim; marhamat qilib kelish maʼnolariga ega.

Tashrif va sharafning oʻzagi bir, tashrif buyurish sharaflantirish deganidir. Bu soʻz oʻzbek tilida yuksak martabali mehmonlar, ulugʻ kishilarga nisbatan ishlatiladi. Chunki ularning qadami biz uchun sharafdir.

Masalan:

1. Yurtimizga Malayziya Bosh vaziri tashrif buyurdi.
2. Maktabimizga atoqli olim, akademik Nayim Karimov tashrif buyurdi.

Oʻzi haqida gapirayotgan kishi tashrif buyurdim deyishi esa mutlaqo xato. Hatto u Bosh vazir yoki akademik boʻlsa ham. Bu qoida birinchi shaxs koʻplikka (tashrif buyurdik) ham tegishli. Chunki bunday ifoda nokamtarlik, manmanlik belgisi. “Men borgan edim, qadamim yetib, oʻsha joy sharaflandi”, deganday gap. Masalan:

1. “Men oʻtgan yili sanatoriyga tashrif buyurdim”, deyish oʻrniga: “Men oʻtgan yili sanatoriyga bordim”

yoki

2. “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga tashrif buyurdik”, deyish oʻrniga: “Mana, hozir koʻrsatuvimiz qahramonining xonadoniga kirib keldik”,

deb gapirish toʻgʻri, oʻrinli va farosatli kishiga xos boʻladi.

Endi boshqa bir holatga eʼtibor qaratamiz. “Tashrif” soʻzi feʼlsiz, yakka oʻzi qoʻllanadigan oʻrinlar bor. Masalan:

1. Oʻtgan yili sayt tashrifchilari soni sezilarli oshdi.
2. Muzeyimizga umumiy tashriflar ikki milliontani tashkil etdi.

Bu oʻrinda soʻzning sharaflantirish maʼnosi yoʻq. Oʻzagida bor boʻlsa-da, jonli tilda oʻsha maʼno yoʻqola borgan (tashrif buyurishda ulugʻvorlik, yuksaklik maʼno qirrasi bor). Shu sababli soʻzni bu holatda ishlatishni xato emas deyish mumkin. Agar kimdir shu soʻzni qoʻllashni juda istamasa, jumlani tahrir qiladi:

1. Oʻtgan yili saytga kiruvchilar soni sezilarli oshdi. (Masalan, menga mana shu variant maʼqul. Ifodasi oʻzbekcharoq.)
2. Muzeyimizga keluvchilar ikki million kishiga yetdi.

@oriftolib

#Имлоси_қийин_сўзлар
Халақит
Захира
Эҳтиёж
Тушунмоқ
Кулги
Хавотир
Тафовут
Шафқат
Тавфиқ
Афв

#Imlosi_qiyin_soʻzlar
Xalaqit
Zaxira
Ehtiyoj
Tushunmoq
Kulgi
Xavotir
Tafovut
Shafqat
Tavfiq
Afv

@oriftolib

#Мусиқий_чекиниш

Беморлардан ҳол сўранг

Эй, сиз, тани соғлар, беморлардан ҳол сўранг,
Соғ юриб кайфи чоғлар, беморлардан ҳол сўранг.


Ўзбек эстрадасининг ёрқин вакилларидан бири, марҳум Сиддиқжон Маҳмудовнинг шу мисралар билан бошланувчи қўшиғини бот-бот эшитиб тураман. Баъзида бир неча марталаб қайта-қайта тинглайман.

Касал бўлманг. Аллоҳ таоло хасталарни йўқлаб, кўнглини кўтарганларга ажру савоблар, беморларга эса комил шифо берсин.

@oriftolib

“На” боғловчисини қўллашдаги хатолар

На боғловчиси инкор, бўлишсизлик маъносига эга ва у қатнашган жумладаги кесим бўлишли шаклда қўлланади. Чунки на сўзидаги инкор маъноси бевосита кесимга таъсир қилади ва яна қайта бўлишсиз маъноли сўз ёки қўшимча талаб этилмайди:

Ундан на хат бор, на хабар.
Қўлим ишга бормади, на ўқидим, на ёздим.

❗️ Юқоридаги каби жумлаларда кесим кўпинча бўлишсиз шакл ёки маънода ишлатилади. Бу эса – хато!

📌 Демак:

На салом, на алик бор, индамай кириб келаверди. ✅
На салом, на алик йўқ, индамай кириб келаверди. ❌

Муаммога на ҳокимлик, на масъуллар эътибор қаратган. ✅
Муаммога на ҳокимлик, на масъуллар эътибор қаратмаган. ❌

@oriftolib

🔹 Аёл ва денгиз ғазабланганда бир хил бўлади.
🔹 Бахил ўзи учун йиғмайди.
🔹 Бир дақиқа ўзингни тутишинг ўн йил тинчлик келтириши мумкин.
🔹 Бошидагиларнинг хатоси кейингилар учун кўприк.
🔹 Имконингдаги ишни қилган пайт керакли ишни қилган бўласан.

Юнон халқ мақолларидан

@oriftolib

Устоз

Бир зиёфатда бир киши ўзининг бошланғич устозини кўриб қолди. У устозига мутлақ ҳурмат ва эҳтиром билан боқиб:

– Устоз! Мени танидингизми? Мени эсладингизми? – деди.

Устоз:

– Афсус, эслай олмадим, – деди.

У киши деди:

– Қандай эслай олмайсиз?! Ахир мен синфдошларимдан бирининг соатини ўғирлаган эдим. Соатини ўғирлатган синфдошим йиғлай бошлади. Сиз бизнинг барчамизни ўрнимиздан турғизиб чўнтакларимизни текширмоқчи бўлдингиз. Мен энди синфдошларим ва устозлар олдида шарманда бўлишимга ишондим. Энди улар мени доимо масхара қилишади, шахсиятим бутунлай барбод бўлади деб ўйладим.

Сиз ўшанда биздан деворга қараб кўзимизни юмиб туришимизни сўраган эдингиз. Сиз чўнтакларни текшира бошладингиз. Менинг навбатим келганида чўнтагимдан соатни олдингиз ва текширишни давом эттирдингиз. Охирги болани ҳам текшириб сўнгра бизни ўтиришимизни айтдингиз.

Мен ҳамон шарманда бўлишдан қўрқиб дағ-дағ титрар эдим. Сиз соатни эгасига қайтардингиз. У бола шодликдан йиғлаб юборди, соатини ким ўғирлаганини билмай қолди. Бутун ўқишим мобайнида ўғирлик ҳақида менга гапирмадингиз. Бошқа устозлар ҳам ўғирликни эслашмади. Эсладингизми устоз? Қандай эсламаслигингиз мумкин?! Буни унутишингиз мумкин эмас!

Устоз бутунлай хотиржамлик билан деди:

– Йўқ, эслай олмадим. Ўшанда мен сизларни кўзларимни юмган ҳолатда текширганман!

Бу ҳикоя қанчалар саҳиҳ ёки тўқималигини билмайман. Аммо устозлар ва муаллимлар бу каби ишларга муҳтожлиги аниқ!


Манба

@oriftolib

​Мутасаддими ёки масъул?

Бугун ҳуқуқий ҳужжатлар тилида мутасадди идора, мутасадди ташкилот, мутасадди идора ва ташкилотлар, мутасадди вазирликлар каби сўзлар кўп ишлатилади. Бу иборалар қонунларга тез-тез мурожаат қиладиган соҳалар, жумладан, оммавий ахборот воситалари тилига ҳам кўчиб ўтган. Мутасадди бундай ўринларда масъул, жавобгарлиги зиммасида бўлган, жавобгар каби маъноларни ташийди.

Аслида, мутасадди сўзи шахсга нисбатан ишлатилади. Изоҳли луғатга кўра, қадимда мутасадди кичик амалдор маъносини билдирган. Эски тилимизда бирор ишни ўз устига олган киши маъносида қўлланган. Сўзнинг асли арабча, аслиятда бошқарувчи; бирор ишни бошловчи, ташаббускор тушунчаларини ифода этади.

❗️ Ҳозирги ўзбек тилида эса бирор ишни бошқариш учун тайинланган киши; ишбоши, бошлиқни англатади:

Вақтида кўрак етказиб берилмаса, машина, одамлар ишсиз қолгудек бўлса, мутасаддиларнинг жиғига тегарди.
Н. Сафаров, Узоқни кўзлаган қиз.

Спорт қўмитасининг мутасадди кишилари мусобақаларни ўтказиш, ҳакамлик қилиш ишларига бевосита жамоатчи судьяларни... жалб этишмоқда.
Газетадан.


🔍 Бутун бошли изоҳли луғатнинг бирор-бир шарҳи ёки мисолида мутасадди сўзи ташкилот ва идораларга нисбатан ишлатилмаган, барчасида шахсни билдиради.

Тил мунтазам ўзгаришда, ривожланишда. Балки бу сўзнинг тузилмаларга нисбатан ишлатилиши ҳам вақт ўтиши билан луғатларга киритилар. Ҳозирча эса бу шаклда қўллаш хато дейишга асос бор. Ташкилотларга нисбатан мутасадди ўрнига масъул сўзидан фойдаланган маъқул. Яна бир томони, сўзнинг бу тарзда қўлланишига кўз ҳам, қулоқ ҳам ўрганиб улгурди, унинг янглиш эканини қабул қилиш осон бўлмайди.

Айтганча, луғатга кирмаган дегани ҳар доим етарли асос эмас. Ўзи тилда ишлатиладиган, лекин луғатларда учрамайдиган сўзлар ҳам бор. Юқорида фақат шахсга нисбатан ишлатиладиган сўзнинг идоралар учун қўлланаётгани ҳақида гап кетди.

@oriftolib