​Қомус нима дегани?

Қомус арабчадан олинган бўлиб, аслиятда океан; луғат; сўз бойлиги каби маъноларни англатади. Изоҳли луғатга кўра, ўзбек тилида уч хил маънода қўлланади:

1 Мукаммал, тўлиқ луғат.

Шамсиддин Сомийнинг “Қомуси туркий” луғати.

2 айн. Энциклопедия; энциклопедик луғат.

3 кўчма Ҳаётнинг ёки билимнинг бирор соҳасига оид тўлиқ асар; мажмуа.

Оғзаки халқ ижодининг қомуси.

Эй узоқ ўлкадан келган пахтакор,

Сўзларинг хазина, пахта қомуси.
Ғ. Ғулом.

Демак, конституцияга нисбатан бош қомус сўзини ишлатиш унчалик тўғри эмас. Сўзнинг учинчи, кўчма маъноси бироз мос келиши мумкин. Лекин конституцияда бирор соҳага оид тўлиқ қонун-қоидалар акс этмайди. Кўпинча асосий тартиб-тамойиллар белгилаб берилади.

Бироқ бу ибора тилга кириб улгурди. Гарчи у энциклопедия, тўлиқ асар мазмунида бўлса-да, бугун бош қомус сўзини эшитган киши конституция ҳақида гап кетаётганини тушунади. Балки, у билан бирга бош тузук ёки тузук иборасини ҳам қўллаш керакдир? Амир Темур тузукларида тартиб-қоидалар, йўналишлар, кўрсатмалар берилган. Шу жиҳатдан, у конституция атамасига уйғун келади.

Ясоқ сўзи ҳам қонунлар мажмуи, қонун маъноларига эга. Лекин унинг жазо маъноси ҳам бор. Шу сабабли уни қўлламаган маъқул.

Хўш, конституцияга маънодош сифатида яна қайси сўзларни қўллаш мумкин деб ўйлайсиз? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Chiroyli koʻzlar va kirpi

Tipratikan shevada kirpi va kirpitikan ham deyiladi. Bu jonivor tanasining orqa va yon tomonlari tikanlar bilan qoplangan. Biror xavf sezganda boshi va oyoqlarini yigʻib, gʻujanak boʻlib oladi, yum-yumaloq tikanga aylanadi.

Xoʻsh, kirpi soʻzi nimani anglatadi? Bu sutemizuvchiga nega kirpi deb nom berilgan?

Kirpi soʻzi ham tikan maʼnosida. Soʻz tarkibidagi kir shunga dalolat qiladi. Tikan – oʻsimliklarning, shuningdek, baʼzi hayvonlarning ingichka uchli, ninasimon aʼzosi. Uning eng asosiy belgisi – inson tanasiga oson kirishi va azoblashi.

Xoʻsh, chiroyli koʻzlar bilan kirpining nima aloqasi bor? Chiroyli koʻzning asosiy belgilaridan biri uzun kipriklardir.

Kiprik soʻzini Mahmud Koshgʻariy kirpik shaklida keltiradi. Soʻz dastlab shunday koʻrinishda boʻlgan, keyinchalik fonetik oʻzgarishga uchragan. Yogʻmur yomgʻirga aylangani kabi kirpik kiprikka doʻngan. Bu aʼzo ham xuddi tikanga oʻxshash boʻlgani uchun unga kirpik deb nom berilgan.

Sheʼriyatda yor kiprigi oshiq yuragiga tikandek sanchilishi tashbehi ishlatiladi. Demak, bu oʻxshatish shunchaki muqoyasa emas, uning lugʻaviy asoslari ham bor.

@oriftolib

​ХИСЛАТ

Aрабчадан олинган, аслиятда сифат, хосса, хусусият маъноларига эга. Ўзбек тилида киши ёки нарсанинг муҳим ижобий белгиси; сифати; хусусият, фазилат маъноларида қўлланади.

Яхши хислат – гўзал фазилат.
Мақол.

Ҳар фаслнинг ўз хислати бор,
Ҳар фаслнинг ўз фазилати,
Кумуш қишдан, зумрад баҳордан
Қолишмайди кузнинг зийнати.
Уйғун.

@oriftolib

Бунақа ёрлиқларни ким тайёрлаб беради, билмадим-у, лекин саводда анча-мунча муаммо бор.

Бор-йўғи учта сўз тўғри ёзилган. Хитойда сўзи ҳам тўғри ёзилган бўлса керак, аммо қоғоз йиртилгани учун аниқ эмас.

Қуйида шу матннинг тўғриланган варианти бериляпти. Мабодо эгасига етиб борса, янги ёрлиқларда фойдаланар.

Ўзбекистон учун ишлаб чиқарилган патнис.
Зангламайдиган металлдан тайёрланган.
Хитойда ишлаб чиқарилган.

Oʻzbekiston uchun ishlab chiqarilgan patnis.
Zanglamaydigan metalldan tayyorlangan.
Xitoyda ishlab chiqarilgan.


* Расм обуначилардан.

@oriftolib

​Шамол ва синонимлари

Шамол арабчадан олинган, аслиятда шимолий шамол, совуқ шамол маъноларини англатади. Ўзбек тилида ҳаво ҳаракатини, табиат ҳодисасини билдиради. Синонимлар орасида бош сўз шу, асосан ундан фойдаланилади.

Шабада форсчадан. Кечаси, кечқурун маъноларини англатадиган шаб ва шамол маъносидаги бод сўзларидан ясалган, аслиятда кечки ёқимли шамол маъносини англатади. Ўзбекчада енгил, майин шамол маъносида қўлланади.

Ел – туркийча сўз, елмоқ, елкан сўзлари шу ўзакдан.

Насим арабчадан, аслиятда майин шабада, сабо маъносида қўлланади. Ўзбекчада ҳам енгил, ёқимли шамол маъносини беради.

Сабо арабчада шарқий шамол ва ёшлик маъноларини англатади. Ўзбекчада эрталабки майин, ёқимли шабадани билдиради.

Бод форсчада ҳаво оқими, шамол маъноларига эга. Ўзбекчада ҳам шамол, ел маъносида. Китобий тилда қўлланади.

@oriftolib

​Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?

Таркибида рух сўзи бор исмлар энг кўп хато ёзиладиган исмлардан.

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух каби исмларда рух ўрнига руҳ деб ёзилишининг энг асосий сабабларидан бири шу исмлар таркибидаги рух сўзи ҳозирги ўзбек тилида деярли ишлатилмаслигидир. У форс тилидан кирган бўлиб, аслиятда юз, бет ва ёноқ маънолари билдиради. Эски ўзбек тилида кишининг юзи маъноси қўлланган:

Лабларинг остидаги холингдин айлансун қулинг,
Лоладек гул-гул рухи олингдин айлансун қулинг.
Фурқат.

Юқоридаги байтда қўлланган рухи ол қизил юз маъносини билдиради.

Рух сўзининг омонимлари эса бугунги тилимизда озми-кўпми истеъмолда:

1. Шахмат ўйинидаги тўра, тикка ва ёнлама юра оладиган сипоҳ.
2. Кимёвий элемент, оч яшил рангли металл.

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух исмларидаги рух юз, чеҳра маъносида.

Шоҳрух – шоҳ каби юзли, Фаррух – бахтиёр юзли, Гулрух – гул юзли.

Шоҳруҳ – шоҳнинг руҳи, Фарруҳ – бахтнинг руҳи, Гулруҳ – гулнинг руҳи бўлиб қолади, мазмундан мантиқ йўқолади. Демак, бу шаклда ёзиш хато.

Шохрух деб ёзиш ҳам хато. Шох-мугузнинг юзи деган маъносиз иборага айланади.

Рухсора, Гулрухсор сўзларини ҳам х билан ёзиш керак. Исмлар таркибидаги рухсор юз, чеҳра маъносини беради.

Рахшона исми ҳам баъзида Руҳшона деб хато ёзилади. Рахшон форсчада нурли, порлоқ, жилоли, жилваланувчи маъноларини билдиради. Рухшона Рахшона исмининг фонетик ўзгаришга учраган шакли, уни хато демасак ҳам бўлади. Рухшона исмини тожикчада ҳам учратиш мумкин.

Руҳиддин исми эса ҳ билан ёзилиши керак. Исм таркибидаги руҳ арабча руҳ, жон демакдир. Руҳиддин – диннинг руҳи, жони, куч-қуввати маъносида.

📌 Хуллас,

Шоҳрух, Фаррух, Гулрух ✅
Шоҳруҳ, Шохрух, Фарруҳ, Гулруҳ ❌

Рухсора, Гулрухсор ✅
Руҳсора, Гулруҳсор ❌

Рахшона ✅
Руҳшона ❌

Руҳиддин ✅
Рухиддин ❌

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

Она

Қайсаргина тоғлик болакай,
Ҳамма билган гапуқмас эдим.
Сўзга қулоқ солмасдим атай,
Ўйинёқар, ишёқмас эдим.

Йиллар ўтди, ҳаётдан бир зум
Ҳайиқмадим, қўрқмадим ҳаргиз.
Аммо энди ёнингда ўзим
Ёш боладай сезарман тез-тез.

Мана, бугун ёлғизмиз уйда,
Сен – энг яқин, мушфиқ дарддошим.
Кафтларингга қўяман бу дам
Қиров иниб оқарган бошим.

Онажоним, қалбимда алам,
Ташвишларга кўмилдим буткул.
Эътиборим сездинг жуда кам,
Ўзим билан банд бўлдим нуқул.

Мени тортар бағрига гирдоб,
Ташвишларга ўрайди ҳаёт.
Ғижимлайди юрагим шу тоб:
“Унутяпсан онангни, ҳайҳот!”

Сен-чи, меҳру шафқатга тўлиб,
Хавотирда ташлайсан нигоҳ.
Оғиргина хўрсиниб олиб,
Пинҳон кўзёш тўкасан гоҳ-гоҳ.

Милтиллайди кўкда бир юлдуз,
Чоғланади сўнгги йўл томон.
Оппоқ сочли гўдагинг шу кез
Кафтларингга бош қўяр шодон.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

Матери

Мальчишка горский,
я несносным
Слыл неслухом в кругу семьи
И отвергал с упрямством взрослым
Все наставления твои.

Но годы шли,
и, к ним причастный,
Я не робел перед судьбой,
Зато теперь робею часто,
Как маленький, перед тобой.

Вот мы одни сегодня в доме.
Я боли в сердце не таю
И на твои клоню ладони
Седую голову свою.

Мне горько, мама, грустно, мама,
Я – пленник глупой суеты,
И моего так в жизни мало
Вниманья чувствовала ты.

Кружусь на шумной карусели,
Куда-то мчусь,
но вдруг опять
Сожмется сердце. “Неужели
Я начал маму забывать?”

А ты, с любовью, не с упреком,
Взглянув тревожно на меня,
Вздохнешь, как будто ненароком,
Слезинку тайно оброня.

Звезда, сверкнув на небосклоне,
Летит в конечный свой полет.
Тебе твой мальчик на ладони
Седую голову кладет.

Перевод
Якова Козловского

@oriftolib

​Windows учун ўзбек лотин клавиатураси

Windows’да ўзбек лотин алифбоси учун клавиатура йўқ дейиш мумкин. Аслида бор, лекин у шунчаки инглиз клавиатурасининг нусхаси, холос.

Ҳозирги ўзбек лотин алифбоси етарлича нуқсонли, шу сабабли ҳам оммалашиб кетмади. Оммалашиш учун алифбо жонивор қулай бўлиши, тил табиатини имкон қадар акс эттириши керак. Битта товушни ифода этиш учун иккита белги босилса, бундай ҳарфлар битта эмас, бешта бўлса (ng ҳам ҳисоб), унинг устига тилда кўп учраса, бундай алифбо киришимли бўлолмаслиги аниқ.

Лекин вақтинчалик ечимдан фойдаланиб турамиз.
Geek Suhbat канали муаллифи Windows учун ўзбек лотин клавиатураси ишлаб чиққан. Бир синаб кўринг, сизга ҳам маъқул келса керак.

Афзалликлари нимада?

Oʻ ва Gʻ ҳарфларининг белгилари ўзбекчага мос. Яъни инглизча биртирноқ эмас. Гарчи шаклан бир хил бўлса-да, компютер, гугл қидирув тизими уларни фарқлайди. Инглизча биртирноқ ҳарфларни ажаратиб қўяди, чунки у сўз ичида қўллашга мўлжалланмаган. У қўштирноқнинг бир тури:

#O‘zbekiston (чап бир тирноқ)
#ma’no (ўнг бир тирноқ)

Бу клавиатурада ишлатилган окина (Modifier Letter Turned Comma) ва унинг жуфти (Modifier Letter Apostrophe) эса сўзни бўлмайди:

#Oʻzbekiston (окина)
#maʼno (окинанинг жуфти)

Бундан ташқари, тугмалар ўнг Alt ва Shift + Alt билан бирга босилганда чиқадиган қўшимча белгилар ҳам ишингизни анча осонлаштиради.

Қандай ўрнатиш ва фойдаланиш Readme.txt файлида тушунтирилган.

Қайси белги қаерда жойлашгани layout_images деган жилддаги скриншотларда изоҳланган.

Алифбо ислоҳ бўлгунча, шуни ишлатиб туриш мумкин.

Дарвоқе, клавиатурани ўзбекчада нима деб аташ мумкин? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Mana bu klaviaturaning oʻzi. Bevosita yuklab olish uchun.

Foydalanuvchilarga katta qulaylik yaratgani uchun dastur muallifi Hamza Foziljonovga rahmat.

@oriftolib

Андроидда ҳам шундай клавиатуралар бор. Энг яхшиси, менимча, Gboard гугл клавиатураси.

Кирилчасида камчилик бор. Кўп қўлланишига қарамай, ҳ ва ғ ҳарфлари х ва г ҳарфларига бириктирилган. Уларни босиб турсангиз, ҳ ва ғ пайдо бўлади.

Gboard’да лотинча oʻ va gʻ битта тугмага бириктирилган, бу ишни осонлаштиради. Сўз ёзаётганингизда таклифлар кўрсатади. Сунъий идрок олдин ёзган жумлаларингизга қараб, таклифларини такомиллаштириб боради. Бу функция ёқмаса, ўчириб қўйишингиз мумкин.

Автоматик тузатишдан фойдаланмаган маъқул. Бўлмаса, сўзни сиз истамаган сўз билан алмаштириб қўйиши мумкин.

@oriftolib

Hammasi ayon boʻlib qoldi…

Detektiv asarlari bilan dunyoga mashhur Artur Konan Doyl bir kuni yirik bankirlarga telegramma joʻnatadi. Yozuvchining hazil xabarnomasi qisqagina edi: “Hammasi ayon boʻlib qoldi. Tezda yashirining”.

Ertasi kuni xabar joʻnatilgan 12 nafar bankirning barchasi Londondan juftakni rostlaydi…

@oriftolib

Qoʻllanadimi, qoʻllaniladimi?

Hatto ziyolilar ham yozishda tez-tez xatoga yoʻl qoʻyadigan soʻz bu. Qoʻllanmoq majhul nisbatda, uning aniq nisbatdagi shakli – qoʻllamoq. Qoʻllamoq oʻzbek tilida ikki xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Yoqlamoq, quvvatlamoq, yordam, koʻmak, madad bermoq.

Haq ishni xalq qoʻllar.
Maqol.

Ayollar oʻtmishdan hammadan koʻp zulm koʻrgan, hammadan koʻp jaholatda qolgan. Ularni hurmat qilishimiz, qoʻllashimiz, suyashimiz kerak.
P. Tursun, Oʻqituvchi.

2️⃣ Tatbiq etmoq, ishlatmoq.

Ishda yangi metodlarni qoʻllamoq.

Sugʻorishning yangi sistemasini qoʻllamoq.

[Salimboyvachcha] Attorlik rastasida... zahar sotib olarkan, buni qachon va qanday qoʻllashni aslo oʻylagani yoʻq edi.
Oybek, Tanlangan asarlar.

Javod Koʻchiyev unumsiz yerlarda “Malik”dagi tajribalarini qoʻlladi.
“Oʻzbekiston qoʻriqlari”.
▶️ Majhul nisbatda asosan ikkinchi maʼnosi ishlatiladi. Qoʻllanmoq – ishlatilmoq, foydalanilmoq, tatbiq etilmoq degani.

Qoʻllamoq soʻziga -n majhul nisbat qoʻshimchasi qoʻshilib, qoʻllanmoq shakli hosil qilinadi:

Qoʻllanmoq, qoʻllangan, qoʻllandi, qoʻllanyapti, qoʻllanmoqda, qoʻllanadi...

❗️ Bu soʻzni qoʻllanilmoq shaklida ishlatish xato. Chunki bir soʻzga ikki marta majhul nisbat qoʻshimchasi qoʻshilmaydi. -il ham majhul nisbat yasovchi qoʻshimcha. Masalan, aytildi soʻzida ayt feʼliga ana shu -il qoʻshimchasi qoʻshilgan. Aytildi soʻzini aytilindi deb yozish va aytish kulgili xato. Xoʻsh, aytilindi soʻzining xatoligi aniq sezilyapti. Lekin qoʻllanildi, qoʻllanilgan va qoʻllaniladi kabi soʻzlarning yanglishligini nega oson farqlamaymiz?

Menimcha, bu qoʻllanmoq soʻzini unga maʼno jihatidan ancha yaqin boʻlgan foydalanilmoq soʻziga chogʻishtirish, oʻxshatish sababli yuzaga keladi.

Ushbu janrdan adabiyotda koʻp foydalaniladi.

Ushbu janr adabiyotda koʻp qoʻllanadi.

Foydalan va qoʻllandagi -lan umuman boshqa-boshqa qoʻshimchalardir. Foydalandagi -lan foyda soʻziga qoʻshilib, feʼl yasayapti. Bu feʼlga bemalol majhul nisbat qoʻshimchasi -il ni qoʻshish mumkin. Qoʻllandagi -lan esa yaxlit qoʻshimcha emas, u feʼl yasovchi -la va majhul nisbat yasovchi -n qoʻshimchasidan iborat. Soʻzda majhul nisbat qoʻshimchasi borligi uchun unga yana majhul nisbat qoʻshimchasi tirkab boʻlmaydi.

📌 Demak,

Qoʻllangan, qoʻllandi, qoʻllanyapti, qoʻllanadi ✅
Qoʻllanilgan, qoʻllanildi, qoʻllanilyapti, qoʻllaniladi❌

@oriftolib

​#Имлоси_қийин_сўзлар

Баъзи сўзларни ёзишда кўп хато қиламиз. Қуйида шундай сўзлардан намуналар берилган. Ичида билмаганингиз бўлса, қандай ёзилишини эслаб қолинг.

Лотерея
Мухтасар
Тақиқ
Ман қилмоқ
Мўъжиза
Муваффақият
Мутолаа
Муомала
Хижолат
Хирқа

***

#Imlosi_qiyin_soʻzlar

Baʼzi soʻzlarni yozishda koʻp xato qilamiz. Quyida shunday soʻzlardan namunalar berilgan. Ichida bilmaganingiz boʻlsa, qanday yozilishini eslab qoling.

Lotereya
Muxtasar
Taqiq
Man qilmoq
Moʻjiza
Muvaffaqiyat
Mutolaa
Muomala
Xijolat
Xirqa

@oriftolib