Сўровномада автотураргоҳ варианти етакчилик қиляпти. Тўғри, ОАВда асосан шу сўз ишлатилади. Лекин жонли тилда умуман қўлланмайди деса ҳам бўлади. Нега? Менимча, энг асосий сабаб – айтишга қулай эмаслиги.

Ўзбек тили айтишга осон сўзларни тез сингдиради. Лекин ҳайрон қоладигани, баъзида ўнғайи қолиб, қийинини танлаймиз. Масалан, тежаш ўрнига эконом қилиш, улгуриш ўрнига успет қилиш деймиз. Айтишга осон бекатни эмас, астанўфкани маъқул кўрамиз. Бунақа мисолларни яна келтириш мумкин. Демак, талаффуз қулайлиги ҳар доим ҳам етарли сабаб бўла олмайди.

Балки озгина танбаллик, балки ўз сўзимиздан уялиш ҳам бордир.

Аммо бу масалада асосий камчилик сўзловчиларда эмас. Тил устида фаол ишловчи, ислоҳотлар қилувчи, янги тушунча ва атамаларни ўзбекчага ўгириб, янги сўзлар ясаб фойдаланишга киритувчи, бу бўйича тадқиқотлар олиб борувчи тирик тузилма йўқлигида. Одамларга йўналиш, танлов бериш керак. Янги атаманинг кўпчиликка маъқул келгани – шу сўзнинг тилдан жой олиши демак.

Янги сўз ясашда сунъийликдан мутлақо узоқ бўлиш керак. Автотураргоҳ сўзида ҳам шундай сунъийлик бор. Сўзда ҳаёт асари йўқ, томири урмайди.

Майли, гап кўп – умр оз. Сизнингча, автотураргоҳ атамасининг жонли тилда ишлатилмаслигига нима сабаб?

Фикрингизни изоҳларда қолдиришингиз мумкин.

Ора ёки оро

Бадиий матнларда кўзга тез-тез ташланадиган хатолардан бири жон(и)га ора кирмоқ иборасини қўллаш билан боғлиқ.

Ора – икки нарса ёки нуқта ўртасидаги масофа.
Оро – зеб, зийнат, пардоз, оройиш; чирой.

Ўзаро мунозара қилаётган, тортишаётган ёки уришаётган кишилар орасидаги ихтилофни бартараф қилишга уриниш орага тушиш ёки орага кириш дейилади.

Жонига ора кирмоқ дегани сўзма-сўз тушунтирилса, муаммо ва жон орасига тушмоқ, жонни муаммодан халос этмоқдир.

Изоҳли луғатга кўра ибора икки хил маънода қўлланади:

1) ҳалокатдан ёки бирор кўнгилсиз воқеадан, танг ҳолатдан сақлаб қолмоқ.

Булар жонларини фидо қилиб, мингларча кишиларнинг жонига ора кирдилар.
А. Қаҳҳор, Олтин юлдуз;

2) қийин, мушкул аҳволдан қутқазмоқ, оғир пайтда ёрдамга келмоқ, ёрдам қилмоқ.

Шундай дўппи тор келган пайтда Азим бойвачча Холхўжанинг жонига ора кирди.
С. Аҳмад, Ҳукм.

❗️ Жонига оро кирмоқ жонига безак кирмоқ, жонига чирой кирмоқ, жонига пардоз кирмоқ каби мантиқсиз маъноларни ҳосил қилади. Демак, иборани бу шаклда қўллаш хато.

Қиз ойна олдида ўзига оро бериб ўтирарди.

Боғларига оро берар боғбонлари.

Юқоридаги икки жумлада оро сўзи зеб бермоқ, пардозламоқ маъносида тўғри қўлланган.

📌 Хуллас:

Жонга ора кирмоқ, жонига ора кирмоқ ✅
Жонга оро кирмоқ, жонига оро кирмоқ ❌

@oriftolib

​ҚИРМИЗ(И)

Форсчадан – қизил; қизил ранг; қизиллик.

Қизил рангли; қизил, ол.

Қирмиз лаблар.

Қирмизи олма.

Оқ юзига қирмиз қонлар қуйилди,
Ҳар тарафга қора сочи ёйилди.
“Рустамхон”.

Сурма тортиб кўзига, қирмизи кўйлакни кийиб,
Ўйнатиб ханжарини, қилгани қурбон келадир.
Ҳамза.

Изоҳли луғатдан

Конституция

Лотинча белгилаш, қарор қилиш, тайинлаш, қонунлаштириш маъносидаги constitutio сўзидан олинган. Давлатнинг юксак юридик кучга эга бўлган асосий қонуни; барча жорий қонунларнинг асоси.

Constitutio сўзи таркибидаги st ўзаги қадимги ҳинд-европа тилларига бориб тақалади. Институт сўзидаги st ҳам айни шу ўзакдир. Унинг маъноси бўлмоқ, турмоқдир.

Бугунги тушунчадаги илк конституция 1787 йил 17 сентябрда қабул қилинган АҚШ конституциясидир.

Ўзбек тилида конституция сўзи билан бирга бош қомус сўзи ҳам ишлатилади.

Конституция куни барчамизга қутлуғ бўлсин!

​Қомус нима дегани?

Қомус арабчадан олинган бўлиб, аслиятда океан; луғат; сўз бойлиги каби маъноларни англатади. Изоҳли луғатга кўра, ўзбек тилида уч хил маънода қўлланади:

1 Мукаммал, тўлиқ луғат.

Шамсиддин Сомийнинг “Қомуси туркий” луғати.

2 айн. Энциклопедия; энциклопедик луғат.

3 кўчма Ҳаётнинг ёки билимнинг бирор соҳасига оид тўлиқ асар; мажмуа.

Оғзаки халқ ижодининг қомуси.

Эй узоқ ўлкадан келган пахтакор,

Сўзларинг хазина, пахта қомуси.
Ғ. Ғулом.

Демак, конституцияга нисбатан бош қомус сўзини ишлатиш унчалик тўғри эмас. Сўзнинг учинчи, кўчма маъноси бироз мос келиши мумкин. Лекин конституцияда бирор соҳага оид тўлиқ қонун-қоидалар акс этмайди. Кўпинча асосий тартиб-тамойиллар белгилаб берилади.

Бироқ бу ибора тилга кириб улгурди. Гарчи у энциклопедия, тўлиқ асар мазмунида бўлса-да, бугун бош қомус сўзини эшитган киши конституция ҳақида гап кетаётганини тушунади. Балки, у билан бирга бош тузук ёки тузук иборасини ҳам қўллаш керакдир? Амир Темур тузукларида тартиб-қоидалар, йўналишлар, кўрсатмалар берилган. Шу жиҳатдан, у конституция атамасига уйғун келади.

Ясоқ сўзи ҳам қонунлар мажмуи, қонун маъноларига эга. Лекин унинг жазо маъноси ҳам бор. Шу сабабли уни қўлламаган маъқул.

Хўш, конституцияга маънодош сифатида яна қайси сўзларни қўллаш мумкин деб ўйлайсиз? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Chiroyli koʻzlar va kirpi

Tipratikan shevada kirpi va kirpitikan ham deyiladi. Bu jonivor tanasining orqa va yon tomonlari tikanlar bilan qoplangan. Biror xavf sezganda boshi va oyoqlarini yigʻib, gʻujanak boʻlib oladi, yum-yumaloq tikanga aylanadi.

Xoʻsh, kirpi soʻzi nimani anglatadi? Bu sutemizuvchiga nega kirpi deb nom berilgan?

Kirpi soʻzi ham tikan maʼnosida. Soʻz tarkibidagi kir shunga dalolat qiladi. Tikan – oʻsimliklarning, shuningdek, baʼzi hayvonlarning ingichka uchli, ninasimon aʼzosi. Uning eng asosiy belgisi – inson tanasiga oson kirishi va azoblashi.

Xoʻsh, chiroyli koʻzlar bilan kirpining nima aloqasi bor? Chiroyli koʻzning asosiy belgilaridan biri uzun kipriklardir.

Kiprik soʻzini Mahmud Koshgʻariy kirpik shaklida keltiradi. Soʻz dastlab shunday koʻrinishda boʻlgan, keyinchalik fonetik oʻzgarishga uchragan. Yogʻmur yomgʻirga aylangani kabi kirpik kiprikka doʻngan. Bu aʼzo ham xuddi tikanga oʻxshash boʻlgani uchun unga kirpik deb nom berilgan.

Sheʼriyatda yor kiprigi oshiq yuragiga tikandek sanchilishi tashbehi ishlatiladi. Demak, bu oʻxshatish shunchaki muqoyasa emas, uning lugʻaviy asoslari ham bor.

@oriftolib

​ХИСЛАТ

Aрабчадан олинган, аслиятда сифат, хосса, хусусият маъноларига эга. Ўзбек тилида киши ёки нарсанинг муҳим ижобий белгиси; сифати; хусусият, фазилат маъноларида қўлланади.

Яхши хислат – гўзал фазилат.
Мақол.

Ҳар фаслнинг ўз хислати бор,
Ҳар фаслнинг ўз фазилати,
Кумуш қишдан, зумрад баҳордан
Қолишмайди кузнинг зийнати.
Уйғун.

@oriftolib

Бунақа ёрлиқларни ким тайёрлаб беради, билмадим-у, лекин саводда анча-мунча муаммо бор.

Бор-йўғи учта сўз тўғри ёзилган. Хитойда сўзи ҳам тўғри ёзилган бўлса керак, аммо қоғоз йиртилгани учун аниқ эмас.

Қуйида шу матннинг тўғриланган варианти бериляпти. Мабодо эгасига етиб борса, янги ёрлиқларда фойдаланар.

Ўзбекистон учун ишлаб чиқарилган патнис.
Зангламайдиган металлдан тайёрланган.
Хитойда ишлаб чиқарилган.

Oʻzbekiston uchun ishlab chiqarilgan patnis.
Zanglamaydigan metalldan tayyorlangan.
Xitoyda ishlab chiqarilgan.


* Расм обуначилардан.

@oriftolib

​Шамол ва синонимлари

Шамол арабчадан олинган, аслиятда шимолий шамол, совуқ шамол маъноларини англатади. Ўзбек тилида ҳаво ҳаракатини, табиат ҳодисасини билдиради. Синонимлар орасида бош сўз шу, асосан ундан фойдаланилади.

Шабада форсчадан. Кечаси, кечқурун маъноларини англатадиган шаб ва шамол маъносидаги бод сўзларидан ясалган, аслиятда кечки ёқимли шамол маъносини англатади. Ўзбекчада енгил, майин шамол маъносида қўлланади.

Ел – туркийча сўз, елмоқ, елкан сўзлари шу ўзакдан.

Насим арабчадан, аслиятда майин шабада, сабо маъносида қўлланади. Ўзбекчада ҳам енгил, ёқимли шамол маъносини беради.

Сабо арабчада шарқий шамол ва ёшлик маъноларини англатади. Ўзбекчада эрталабки майин, ёқимли шабадани билдиради.

Бод форсчада ҳаво оқими, шамол маъноларига эга. Ўзбекчада ҳам шамол, ел маъносида. Китобий тилда қўлланади.

@oriftolib