​Расул Ҳамзатов

Турналар

Хаёлимга келади гоҳо:
Жангда ўлган аскарлар тупроқ
Қатларига сингмаган асло,
Турналарга айланган – оппоқ.

Ўша олис йиллардан бери
Тинмай учар ва йўллагай сас.
Балки шундан кўкка термилиб,
Ғамга ботиб ютармиз нафас.

Оқшом кўрдим: туман оралаб
Кетар эди турна галаси.
Аскарлардай борарди саф-саф,
Осмон гўё – уруш даласи.

Улар учар, йўллари олис,
Кимларнидир чорлаб ўтади.
Нимагадир турна овози
Аварчага ўхшаб кетади.

Учар, учар бу ҳорғин қўшин
Туман ора тунга рўбарў.
Саф ичида бўшдир бир ўрин,
Балки менга аталгандир у.

Кун келади, турналар билан
Туманларда сузарман мен ҳам.
Осмонларда қушлардай нолон
Чақираман дўстларни у дам.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

Журавли

Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.

Они до сей поры с времен тех дальних
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса?

Сегодня, предвечернею порою,
Я вижу, как в тумане журавли
Летят своим определенным строем,
Как по полям людьми они брели.

Они летят, свершают путь свой длинный
И выкликают чьи-то имена.
Не потому ли с кличем журавлиным
От века речь аварская сходна?

Летит, летит по небу клин усталый –
Летит в тумане на исходе дня,
И в том строю есть промежуток малый –
Быть может, это место для меня!

Настанет день, и с журавлиной стаей
Я поплыву в такой же сизой мгле,
Из – под небес по – птичьи окликая
Всех вас, кого оставил на земле.

Перевод
Наума Гребнева

​Яхши одамлар маҳалласи

Адҳамжон ишдан қайтаётганди. Кўп қаватли уйлари эшигига ёпиштирилган эълон диққатини тортди: “Азизлар, кундуз 10:20 ларда шу ерда юз минг сўм пулим тушиб қолибди. Якка-ёлғизман, фақат нафақа билан кун кўраман. Ким топса, тўртинчи қават, йигирма тўртинчи уйдаги Меҳри холага учрашсин”. Ахир, бу уларнинг тепасидаги уйда турадиган аёл-ку. Адҳамжоннинг хотини ора-сира кампирнинг ҳолидан хабар олиб туради, овқат, нон-чой дегандай. Биргина улар эмас, бошқа қўни-қўшнилар ҳам аёлга ёлғизлигини билдиришмайди.

“Кўчада ётган бир даста пулни бирорта ўткинчи олиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Кел, шу кампирга мендан ҳадя бўлсин. Пулингизни топиб олдим деб ўша юз минг сўмни эҳсон қила қолай”, деб ўйлади Адҳамжон. Тўртинчи қаватга кўтарилиб, эшик қўнғироғини босди. Бироз ўтиб, ичкаридан олтмиш-олт­миш беш ёшлардаги истарали кампир чиқиб келди. Йигитнинг қўлидаги пулга кўзи тушиб, кўзларига ёш олди. Сўнг қўлини очиб узоқ дуо қилди. Адҳамжоннинг касб-корига барака тилади, тутгани олтин бўлишини, Аллоҳ унга ғойибидан етказишини сўради. Аммо пулни олмади. Уринишлар бесамар кетди. Аёл қатъий рад этди. Сўнг ўша эълонни олиб ташлаш учун пастга тушиб кетди. Маълум бўлишича, Адҳамжон пулни “топиб олган”ларнинг еттинчиси экан.

Ориф Толиб

Сўровномада автотураргоҳ варианти етакчилик қиляпти. Тўғри, ОАВда асосан шу сўз ишлатилади. Лекин жонли тилда умуман қўлланмайди деса ҳам бўлади. Нега? Менимча, энг асосий сабаб – айтишга қулай эмаслиги.

Ўзбек тили айтишга осон сўзларни тез сингдиради. Лекин ҳайрон қоладигани, баъзида ўнғайи қолиб, қийинини танлаймиз. Масалан, тежаш ўрнига эконом қилиш, улгуриш ўрнига успет қилиш деймиз. Айтишга осон бекатни эмас, астанўфкани маъқул кўрамиз. Бунақа мисолларни яна келтириш мумкин. Демак, талаффуз қулайлиги ҳар доим ҳам етарли сабаб бўла олмайди.

Балки озгина танбаллик, балки ўз сўзимиздан уялиш ҳам бордир.

Аммо бу масалада асосий камчилик сўзловчиларда эмас. Тил устида фаол ишловчи, ислоҳотлар қилувчи, янги тушунча ва атамаларни ўзбекчага ўгириб, янги сўзлар ясаб фойдаланишга киритувчи, бу бўйича тадқиқотлар олиб борувчи тирик тузилма йўқлигида. Одамларга йўналиш, танлов бериш керак. Янги атаманинг кўпчиликка маъқул келгани – шу сўзнинг тилдан жой олиши демак.

Янги сўз ясашда сунъийликдан мутлақо узоқ бўлиш керак. Автотураргоҳ сўзида ҳам шундай сунъийлик бор. Сўзда ҳаёт асари йўқ, томири урмайди.

Майли, гап кўп – умр оз. Сизнингча, автотураргоҳ атамасининг жонли тилда ишлатилмаслигига нима сабаб?

Фикрингизни изоҳларда қолдиришингиз мумкин.

Ора ёки оро

Бадиий матнларда кўзга тез-тез ташланадиган хатолардан бири жон(и)га ора кирмоқ иборасини қўллаш билан боғлиқ.

Ора – икки нарса ёки нуқта ўртасидаги масофа.
Оро – зеб, зийнат, пардоз, оройиш; чирой.

Ўзаро мунозара қилаётган, тортишаётган ёки уришаётган кишилар орасидаги ихтилофни бартараф қилишга уриниш орага тушиш ёки орага кириш дейилади.

Жонига ора кирмоқ дегани сўзма-сўз тушунтирилса, муаммо ва жон орасига тушмоқ, жонни муаммодан халос этмоқдир.

Изоҳли луғатга кўра ибора икки хил маънода қўлланади:

1) ҳалокатдан ёки бирор кўнгилсиз воқеадан, танг ҳолатдан сақлаб қолмоқ.

Булар жонларини фидо қилиб, мингларча кишиларнинг жонига ора кирдилар.
А. Қаҳҳор, Олтин юлдуз;

2) қийин, мушкул аҳволдан қутқазмоқ, оғир пайтда ёрдамга келмоқ, ёрдам қилмоқ.

Шундай дўппи тор келган пайтда Азим бойвачча Холхўжанинг жонига ора кирди.
С. Аҳмад, Ҳукм.

❗️ Жонига оро кирмоқ жонига безак кирмоқ, жонига чирой кирмоқ, жонига пардоз кирмоқ каби мантиқсиз маъноларни ҳосил қилади. Демак, иборани бу шаклда қўллаш хато.

Қиз ойна олдида ўзига оро бериб ўтирарди.

Боғларига оро берар боғбонлари.

Юқоридаги икки жумлада оро сўзи зеб бермоқ, пардозламоқ маъносида тўғри қўлланган.

📌 Хуллас:

Жонга ора кирмоқ, жонига ора кирмоқ ✅
Жонга оро кирмоқ, жонига оро кирмоқ ❌

@oriftolib

​ҚИРМИЗ(И)

Форсчадан – қизил; қизил ранг; қизиллик.

Қизил рангли; қизил, ол.

Қирмиз лаблар.

Қирмизи олма.

Оқ юзига қирмиз қонлар қуйилди,
Ҳар тарафга қора сочи ёйилди.
“Рустамхон”.

Сурма тортиб кўзига, қирмизи кўйлакни кийиб,
Ўйнатиб ханжарини, қилгани қурбон келадир.
Ҳамза.

Изоҳли луғатдан

Конституция

Лотинча белгилаш, қарор қилиш, тайинлаш, қонунлаштириш маъносидаги constitutio сўзидан олинган. Давлатнинг юксак юридик кучга эга бўлган асосий қонуни; барча жорий қонунларнинг асоси.

Constitutio сўзи таркибидаги st ўзаги қадимги ҳинд-европа тилларига бориб тақалади. Институт сўзидаги st ҳам айни шу ўзакдир. Унинг маъноси бўлмоқ, турмоқдир.

Бугунги тушунчадаги илк конституция 1787 йил 17 сентябрда қабул қилинган АҚШ конституциясидир.

Ўзбек тилида конституция сўзи билан бирга бош қомус сўзи ҳам ишлатилади.

Конституция куни барчамизга қутлуғ бўлсин!

​Қомус нима дегани?

Қомус арабчадан олинган бўлиб, аслиятда океан; луғат; сўз бойлиги каби маъноларни англатади. Изоҳли луғатга кўра, ўзбек тилида уч хил маънода қўлланади:

1 Мукаммал, тўлиқ луғат.

Шамсиддин Сомийнинг “Қомуси туркий” луғати.

2 айн. Энциклопедия; энциклопедик луғат.

3 кўчма Ҳаётнинг ёки билимнинг бирор соҳасига оид тўлиқ асар; мажмуа.

Оғзаки халқ ижодининг қомуси.

Эй узоқ ўлкадан келган пахтакор,

Сўзларинг хазина, пахта қомуси.
Ғ. Ғулом.

Демак, конституцияга нисбатан бош қомус сўзини ишлатиш унчалик тўғри эмас. Сўзнинг учинчи, кўчма маъноси бироз мос келиши мумкин. Лекин конституцияда бирор соҳага оид тўлиқ қонун-қоидалар акс этмайди. Кўпинча асосий тартиб-тамойиллар белгилаб берилади.

Бироқ бу ибора тилга кириб улгурди. Гарчи у энциклопедия, тўлиқ асар мазмунида бўлса-да, бугун бош қомус сўзини эшитган киши конституция ҳақида гап кетаётганини тушунади. Балки, у билан бирга бош тузук ёки тузук иборасини ҳам қўллаш керакдир? Амир Темур тузукларида тартиб-қоидалар, йўналишлар, кўрсатмалар берилган. Шу жиҳатдан, у конституция атамасига уйғун келади.

Ясоқ сўзи ҳам қонунлар мажмуи, қонун маъноларига эга. Лекин унинг жазо маъноси ҳам бор. Шу сабабли уни қўлламаган маъқул.

Хўш, конституцияга маънодош сифатида яна қайси сўзларни қўллаш мумкин деб ўйлайсиз? Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Chiroyli koʻzlar va kirpi

Tipratikan shevada kirpi va kirpitikan ham deyiladi. Bu jonivor tanasining orqa va yon tomonlari tikanlar bilan qoplangan. Biror xavf sezganda boshi va oyoqlarini yigʻib, gʻujanak boʻlib oladi, yum-yumaloq tikanga aylanadi.

Xoʻsh, kirpi soʻzi nimani anglatadi? Bu sutemizuvchiga nega kirpi deb nom berilgan?

Kirpi soʻzi ham tikan maʼnosida. Soʻz tarkibidagi kir shunga dalolat qiladi. Tikan – oʻsimliklarning, shuningdek, baʼzi hayvonlarning ingichka uchli, ninasimon aʼzosi. Uning eng asosiy belgisi – inson tanasiga oson kirishi va azoblashi.

Xoʻsh, chiroyli koʻzlar bilan kirpining nima aloqasi bor? Chiroyli koʻzning asosiy belgilaridan biri uzun kipriklardir.

Kiprik soʻzini Mahmud Koshgʻariy kirpik shaklida keltiradi. Soʻz dastlab shunday koʻrinishda boʻlgan, keyinchalik fonetik oʻzgarishga uchragan. Yogʻmur yomgʻirga aylangani kabi kirpik kiprikka doʻngan. Bu aʼzo ham xuddi tikanga oʻxshash boʻlgani uchun unga kirpik deb nom berilgan.

Sheʼriyatda yor kiprigi oshiq yuragiga tikandek sanchilishi tashbehi ishlatiladi. Demak, bu oʻxshatish shunchaki muqoyasa emas, uning lugʻaviy asoslari ham bor.

@oriftolib