​Совқотмоқ ва маънодошлари

Совқотмоқ (совуқ қотмоқ) сўзининг синонимлари:
Совуқ емоқ
Совуқ ўтмоқ
Жунжи(к)моқ
Дилдирамоқ
Дийдирамоқ
Изилламоқ (шевада)
Жийда қоқмоқ (ибора)

Совқотиш билан боғлиқ ҳолатларни ифодаловчи феъллар:
Қалтирамоқ
Титрамоқ
Тиши такилламоқ
Қунишмоқ
Совуқ урмоқ
Ушук урмоқ
Ушук емоқ
Музламоқ
Яхламоқ
Тўнгмоқ, тўнғмоқ
Қотмоқ
Аёзламоқ
Шамдай қотмоқ

Совқотишни ифодалайдиган яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

​Қиш

Уятсиз жазмандай эшилар тутун,
Мўриларнинг юзи қорайиб кетар.
Охири йўқ йўллар чўзилар узун,
Қишлоқлар оппоқ ун орқалаб ўтар.

Азадор аёлдай увлар изғирин,
Ҳатто ҳиссиз музлар тўка бошлар ёш.
Тўшакка михланган чол каби ҳорғин
Кулимсираб қўяр мажолсиз қуёш.

Ҳавода булутлар айланар карахт,
Камбағалдай қақшар ялангоёқ қуш.
Буғу шохларидай япроқсиз дарахт
Ям-яшил баҳорни кўриб ётар туш…

Ориф Толиб

2008

-лар қўшимчасини қўллашдаги хатолар

Энг кўп учрайдиган хатолардан бири миқдор сондан кейинги отга кўплик қўшимчасини қўшишдир:

10 та китоблар, 4 та уйлар, 15 нафар ўқувчилар, 30 дона луғатлар ва ҳоказо. Бу мисолларнинг барчасида -лар қўшимчаси ортиқча. Чунки соннинг ўзида кўплик маъноси борлиги сабабли отга кўплик маъноси қўшилмайди.

Бундай хатолар таржима матнларда тез-тез кўзга ташланади. Чунки кўп тилларда, жумладан, рус ва инглиз тилларида миқдор сондан кейинги сўз ҳам кўпликда бўлади. Масалан, 10 книг – 10 books. Лекин ўзбек тилида ундай эмас.

Демак,

5 нафар болалар ❌
5 нафар бола ✅

Қорда қолган 20 нафардан ортиқ фуқароларга ёрдам кўрсатилди. ❌
Қорда қолган 20 нафардан ортиқ фуқарога ёрдам кўрсатилди. ✅

Кейинги хато кам бўлса-да, учраб туради. Ўзи бирликда ишлатиладиган, лекин кўпликни билдирадиган сўзлардан кейин кўпликдаги феълни қўллаш. Масалан:

Аҳоли керакли ахборотга эга бўлдилар. ❌
Аҳоли керакли ахборотга эга бўлди. ✅

Кўпчилик бу сўзнинг маъносини яхши биладилар. ❌
Кўпчилик бу сўзнинг маъносини яхши билади. ✅

Бу каби ҳолатларда феълни биргалик нисбатда (эга бўлишди, яхши билишади) қўллаш ҳам хато. Феъл фақат бирликда бўлиши керак.

@oriftolib

Nufus va nufuz

Nufus soʻzi arabchadan kirgan, asliyatda aholi, xalq maʼnolarini bildiradi. Oʻzbek tilida aholi maʼnosida qoʻllanadi.

Shahrimiz nufusi uch millionga yaqinlashdi. ➡️ Shahrimiz aholisi uch millionga yaqinlashdi.

Shahar nufusi yildan yilga oshib boryapti. ➡️ Shahar aholisi yildan yilga oshib boryapti.

Nufuz soʻzi ham arabchadan olingan, obroʻ-eʼtibor va taʼsir maʼnolariga ega.

Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi oshishi kerak. ➡️ Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi obroʻ-eʼtibori oshishi kerak.

Bu olimning soʻzi katta nufuzga ega. ➡️ Bu olimning soʻzi katta taʼsirga ega.

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

Турналар

Хаёлимга келади гоҳо:
Жангда ўлган аскарлар тупроқ
Қатларига сингмаган асло,
Турналарга айланган – оппоқ.

Ўша олис йиллардан бери
Тинмай учар ва йўллагай сас.
Балки шундан кўкка термилиб,
Ғамга ботиб ютармиз нафас.

Оқшом кўрдим: туман оралаб
Кетар эди турна галаси.
Аскарлардай борарди саф-саф,
Осмон гўё – уруш даласи.

Улар учар, йўллари олис,
Кимларнидир чорлаб ўтади.
Нимагадир турна овози
Аварчага ўхшаб кетади.

Учар, учар бу ҳорғин қўшин
Туман ора тунга рўбарў.
Саф ичида бўшдир бир ўрин,
Балки менга аталгандир у.

Кун келади, турналар билан
Туманларда сузарман мен ҳам.
Осмонларда қушлардай нолон
Чақираман дўстларни у дам.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

Журавли

Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.

Они до сей поры с времен тех дальних
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса?

Сегодня, предвечернею порою,
Я вижу, как в тумане журавли
Летят своим определенным строем,
Как по полям людьми они брели.

Они летят, свершают путь свой длинный
И выкликают чьи-то имена.
Не потому ли с кличем журавлиным
От века речь аварская сходна?

Летит, летит по небу клин усталый –
Летит в тумане на исходе дня,
И в том строю есть промежуток малый –
Быть может, это место для меня!

Настанет день, и с журавлиной стаей
Я поплыву в такой же сизой мгле,
Из – под небес по – птичьи окликая
Всех вас, кого оставил на земле.

Перевод
Наума Гребнева

​Яхши одамлар маҳалласи

Адҳамжон ишдан қайтаётганди. Кўп қаватли уйлари эшигига ёпиштирилган эълон диққатини тортди: “Азизлар, кундуз 10:20 ларда шу ерда юз минг сўм пулим тушиб қолибди. Якка-ёлғизман, фақат нафақа билан кун кўраман. Ким топса, тўртинчи қават, йигирма тўртинчи уйдаги Меҳри холага учрашсин”. Ахир, бу уларнинг тепасидаги уйда турадиган аёл-ку. Адҳамжоннинг хотини ора-сира кампирнинг ҳолидан хабар олиб туради, овқат, нон-чой дегандай. Биргина улар эмас, бошқа қўни-қўшнилар ҳам аёлга ёлғизлигини билдиришмайди.

“Кўчада ётган бир даста пулни бирорта ўткинчи олиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Кел, шу кампирга мендан ҳадя бўлсин. Пулингизни топиб олдим деб ўша юз минг сўмни эҳсон қила қолай”, деб ўйлади Адҳамжон. Тўртинчи қаватга кўтарилиб, эшик қўнғироғини босди. Бироз ўтиб, ичкаридан олтмиш-олт­миш беш ёшлардаги истарали кампир чиқиб келди. Йигитнинг қўлидаги пулга кўзи тушиб, кўзларига ёш олди. Сўнг қўлини очиб узоқ дуо қилди. Адҳамжоннинг касб-корига барака тилади, тутгани олтин бўлишини, Аллоҳ унга ғойибидан етказишини сўради. Аммо пулни олмади. Уринишлар бесамар кетди. Аёл қатъий рад этди. Сўнг ўша эълонни олиб ташлаш учун пастга тушиб кетди. Маълум бўлишича, Адҳамжон пулни “топиб олган”ларнинг еттинчиси экан.

Ориф Толиб

Сўровномада автотураргоҳ варианти етакчилик қиляпти. Тўғри, ОАВда асосан шу сўз ишлатилади. Лекин жонли тилда умуман қўлланмайди деса ҳам бўлади. Нега? Менимча, энг асосий сабаб – айтишга қулай эмаслиги.

Ўзбек тили айтишга осон сўзларни тез сингдиради. Лекин ҳайрон қоладигани, баъзида ўнғайи қолиб, қийинини танлаймиз. Масалан, тежаш ўрнига эконом қилиш, улгуриш ўрнига успет қилиш деймиз. Айтишга осон бекатни эмас, астанўфкани маъқул кўрамиз. Бунақа мисолларни яна келтириш мумкин. Демак, талаффуз қулайлиги ҳар доим ҳам етарли сабаб бўла олмайди.

Балки озгина танбаллик, балки ўз сўзимиздан уялиш ҳам бордир.

Аммо бу масалада асосий камчилик сўзловчиларда эмас. Тил устида фаол ишловчи, ислоҳотлар қилувчи, янги тушунча ва атамаларни ўзбекчага ўгириб, янги сўзлар ясаб фойдаланишга киритувчи, бу бўйича тадқиқотлар олиб борувчи тирик тузилма йўқлигида. Одамларга йўналиш, танлов бериш керак. Янги атаманинг кўпчиликка маъқул келгани – шу сўзнинг тилдан жой олиши демак.

Янги сўз ясашда сунъийликдан мутлақо узоқ бўлиш керак. Автотураргоҳ сўзида ҳам шундай сунъийлик бор. Сўзда ҳаёт асари йўқ, томири урмайди.

Майли, гап кўп – умр оз. Сизнингча, автотураргоҳ атамасининг жонли тилда ишлатилмаслигига нима сабаб?

Фикрингизни изоҳларда қолдиришингиз мумкин.

Ора ёки оро

Бадиий матнларда кўзга тез-тез ташланадиган хатолардан бири жон(и)га ора кирмоқ иборасини қўллаш билан боғлиқ.

Ора – икки нарса ёки нуқта ўртасидаги масофа.
Оро – зеб, зийнат, пардоз, оройиш; чирой.

Ўзаро мунозара қилаётган, тортишаётган ёки уришаётган кишилар орасидаги ихтилофни бартараф қилишга уриниш орага тушиш ёки орага кириш дейилади.

Жонига ора кирмоқ дегани сўзма-сўз тушунтирилса, муаммо ва жон орасига тушмоқ, жонни муаммодан халос этмоқдир.

Изоҳли луғатга кўра ибора икки хил маънода қўлланади:

1) ҳалокатдан ёки бирор кўнгилсиз воқеадан, танг ҳолатдан сақлаб қолмоқ.

Булар жонларини фидо қилиб, мингларча кишиларнинг жонига ора кирдилар.
А. Қаҳҳор, Олтин юлдуз;

2) қийин, мушкул аҳволдан қутқазмоқ, оғир пайтда ёрдамга келмоқ, ёрдам қилмоқ.

Шундай дўппи тор келган пайтда Азим бойвачча Холхўжанинг жонига ора кирди.
С. Аҳмад, Ҳукм.

❗️ Жонига оро кирмоқ жонига безак кирмоқ, жонига чирой кирмоқ, жонига пардоз кирмоқ каби мантиқсиз маъноларни ҳосил қилади. Демак, иборани бу шаклда қўллаш хато.

Қиз ойна олдида ўзига оро бериб ўтирарди.

Боғларига оро берар боғбонлари.

Юқоридаги икки жумлада оро сўзи зеб бермоқ, пардозламоқ маъносида тўғри қўлланган.

📌 Хуллас:

Жонга ора кирмоқ, жонига ора кирмоқ ✅
Жонга оро кирмоқ, жонига оро кирмоқ ❌

@oriftolib