​Балиқдан балчиққа, балчиқдан Балхашга

Этимология жуда қизиқарли соҳа. Сўзларнинг бошидан кечирганлари, саргузаштлари ҳақидаги фан дейиш мумкин. Бирор сўзнинг тарихини ўрганиб, қизиқ ҳикоя ўқигандай бўласиз. Бал ўзакли сўзлар ҳам ана шундайлар сирасига киради.

Шавкат Раҳматуллаев қаламига мансуб “Ўзбек тилининг этимологик луғати” китобида айтилишича, бал қадимги туркий тилда намлик, сув маъносини англатган. Балиқ сўзи бал сўзига -ы (қисқа и) қўшимчасини қўшиб феъл ясаш, сўнг унга -қ қўшимчасини қўшиш орқали ҳосил қилинган ва сувда яшайдиган жонивор маъносини англатган.

Балиқ сўзи турли фонетик ўзгаришларга учраб, бир қанча славян ва болқон тилларига ўтган. Жумладан, болгар, серб, румин, рус, украин каби тилларда балиқ ва унинг тури маъносини беради. Волга ва Дон дарёлари ҳавзаларида Балиқли номли бир нечта дарё ва ирмоқлар бор.

Балчиқ сўзи ҳам худди шу ўзакдан. “Тупроқнинг суюқ лой ҳолати” маъносини ифодаловчи бу от бал сўзига кучайтириш маъносини ифодаловчи -чы ва -қ қўшимчаларини қўшиш орқали ясалган.

Эски Москвада Балчук номли туман бор экан. Балки, бу ҳудуд бир пайтлар доим лой-балчиқ бўлиб ётгандир. Олимлар бу топоним этимологиясини туркий балчиқ сўзи билан боғлашади.

Балхаш – Қозоғистондаги кўл номи. Балхаш сўзининг илдизи ҳам бал ўзагига боради. Машҳур тилшунос Макс Фасмерга кўра бу кўлнинг номи йўсин билан қопланган ботқоқ жой, ботқоқдаги йўсин, балчиқ, лой маъноларини беради. Йўсин бу – зах ерларда, ҳатто тош ва дарахтлар устида ҳам пайдо бўлиб қоладиган, юзани қоплаб оладиган майда яшил ўсимлик.

Қардош туркий тилларда бал ўзакли бошқа сўзлар ҳам бор.

Қадимий туркий тилда шаҳар, кент маъносидаги балиқ сўзи кенг қўлланган. Лекин у шаклдош, холос, аслида умуман бошқа сўз. Хонбалиқ, Бўрбалиқ, Бешбалиқ каби топонимларда айнан ана шу балиқ ишлатилган.

@oriftolib

​​Yo‘qolgan hamyon

Bir kishi hamyoni yo‘qolganini payqab qoldi. Butun uyni qidirib, topolmagach, o‘g‘irlatdim degan xulosaga keldi. So‘nggi paytlarda uyiga kelganlarni birma-bir xayolidan o‘tkazdi va o‘g‘rini “topdi” – u qo‘shnining bolasi. U aynan hamyon yo‘qolishi arafasida uyiga kirgandi. Undan boshqa hech kim bu ishga qo‘l urishi mumkin emas.

Odam ko‘chada bolani ko‘rib qolib, uning xatti-harakatlarida shubhali alomatlarni sezdi. Bola o‘zini olib qochishga urinar, ko‘zlarini yashirar, bir so‘z bilan aytganda, har bir harakati o‘g‘riniki kabi edi. Lekin odamda ochiq-oydin isbot yo‘q, shu sababli nima qilishini bilmasdi. Har gal uchrashganida bola yanada aybdorroq ko‘rinar, uning esa g‘azabi ortardi.

Nihoyat toqati toq bo‘ldi. Qo‘shninikiga kirib, bor gapni aytishga qaror qildi. Xuddi shu payt xotini suyunchilab qoldi:

– Qarang, dadasi, karavot tagidan nimani topdim, – dedi va yo‘qolgan hamyonni uzatdi.

Pullardan bir so‘m ham kamaymagan – hammasi joyida edi.

Ertasi kuni u yana qo‘shnining bolasini uchratdi: na harakati, na qilig‘i, na gap-so‘zi o‘g‘rinikiga o‘xshar edi...

“Yosh kuch”da chop etilgan.

@oriftolib

​Совқотмоқ ва маънодошлари

Совқотмоқ (совуқ қотмоқ) сўзининг синонимлари:
Совуқ емоқ
Совуқ ўтмоқ
Жунжи(к)моқ
Дилдирамоқ
Дийдирамоқ
Изилламоқ (шевада)
Жийда қоқмоқ (ибора)

Совқотиш билан боғлиқ ҳолатларни ифодаловчи феъллар:
Қалтирамоқ
Титрамоқ
Тиши такилламоқ
Қунишмоқ
Совуқ урмоқ
Ушук урмоқ
Ушук емоқ
Музламоқ
Яхламоқ
Тўнгмоқ, тўнғмоқ
Қотмоқ
Аёзламоқ
Шамдай қотмоқ

Совқотишни ифодалайдиган яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

​Қиш

Уятсиз жазмандай эшилар тутун,
Мўриларнинг юзи қорайиб кетар.
Охири йўқ йўллар чўзилар узун,
Қишлоқлар оппоқ ун орқалаб ўтар.

Азадор аёлдай увлар изғирин,
Ҳатто ҳиссиз музлар тўка бошлар ёш.
Тўшакка михланган чол каби ҳорғин
Кулимсираб қўяр мажолсиз қуёш.

Ҳавода булутлар айланар карахт,
Камбағалдай қақшар ялангоёқ қуш.
Буғу шохларидай япроқсиз дарахт
Ям-яшил баҳорни кўриб ётар туш…

Ориф Толиб

2008

-лар қўшимчасини қўллашдаги хатолар

Энг кўп учрайдиган хатолардан бири миқдор сондан кейинги отга кўплик қўшимчасини қўшишдир:

10 та китоблар, 4 та уйлар, 15 нафар ўқувчилар, 30 дона луғатлар ва ҳоказо. Бу мисолларнинг барчасида -лар қўшимчаси ортиқча. Чунки соннинг ўзида кўплик маъноси борлиги сабабли отга кўплик маъноси қўшилмайди.

Бундай хатолар таржима матнларда тез-тез кўзга ташланади. Чунки кўп тилларда, жумладан, рус ва инглиз тилларида миқдор сондан кейинги сўз ҳам кўпликда бўлади. Масалан, 10 книг – 10 books. Лекин ўзбек тилида ундай эмас.

Демак,

5 нафар болалар ❌
5 нафар бола ✅

Қорда қолган 20 нафардан ортиқ фуқароларга ёрдам кўрсатилди. ❌
Қорда қолган 20 нафардан ортиқ фуқарога ёрдам кўрсатилди. ✅

Кейинги хато кам бўлса-да, учраб туради. Ўзи бирликда ишлатиладиган, лекин кўпликни билдирадиган сўзлардан кейин кўпликдаги феълни қўллаш. Масалан:

Аҳоли керакли ахборотга эга бўлдилар. ❌
Аҳоли керакли ахборотга эга бўлди. ✅

Кўпчилик бу сўзнинг маъносини яхши биладилар. ❌
Кўпчилик бу сўзнинг маъносини яхши билади. ✅

Бу каби ҳолатларда феълни биргалик нисбатда (эга бўлишди, яхши билишади) қўллаш ҳам хато. Феъл фақат бирликда бўлиши керак.

@oriftolib

Nufus va nufuz

Nufus soʻzi arabchadan kirgan, asliyatda aholi, xalq maʼnolarini bildiradi. Oʻzbek tilida aholi maʼnosida qoʻllanadi.

Shahrimiz nufusi uch millionga yaqinlashdi. ➡️ Shahrimiz aholisi uch millionga yaqinlashdi.

Shahar nufusi yildan yilga oshib boryapti. ➡️ Shahar aholisi yildan yilga oshib boryapti.

Nufuz soʻzi ham arabchadan olingan, obroʻ-eʼtibor va taʼsir maʼnolariga ega.

Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi oshishi kerak. ➡️ Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi obroʻ-eʼtibori oshishi kerak.

Bu olimning soʻzi katta nufuzga ega. ➡️ Bu olimning soʻzi katta taʼsirga ega.

@oriftolib

​Расул Ҳамзатов

Турналар

Хаёлимга келади гоҳо:
Жангда ўлган аскарлар тупроқ
Қатларига сингмаган асло,
Турналарга айланган – оппоқ.

Ўша олис йиллардан бери
Тинмай учар ва йўллагай сас.
Балки шундан кўкка термилиб,
Ғамга ботиб ютармиз нафас.

Оқшом кўрдим: туман оралаб
Кетар эди турна галаси.
Аскарлардай борарди саф-саф,
Осмон гўё – уруш даласи.

Улар учар, йўллари олис,
Кимларнидир чорлаб ўтади.
Нимагадир турна овози
Аварчага ўхшаб кетади.

Учар, учар бу ҳорғин қўшин
Туман ора тунга рўбарў.
Саф ичида бўшдир бир ўрин,
Балки менга аталгандир у.

Кун келади, турналар билан
Туманларда сузарман мен ҳам.
Осмонларда қушлардай нолон
Чақираман дўстларни у дам.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

Журавли

Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.

Они до сей поры с времен тех дальних
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса?

Сегодня, предвечернею порою,
Я вижу, как в тумане журавли
Летят своим определенным строем,
Как по полям людьми они брели.

Они летят, свершают путь свой длинный
И выкликают чьи-то имена.
Не потому ли с кличем журавлиным
От века речь аварская сходна?

Летит, летит по небу клин усталый –
Летит в тумане на исходе дня,
И в том строю есть промежуток малый –
Быть может, это место для меня!

Настанет день, и с журавлиной стаей
Я поплыву в такой же сизой мгле,
Из – под небес по – птичьи окликая
Всех вас, кого оставил на земле.

Перевод
Наума Гребнева

​Яхши одамлар маҳалласи

Адҳамжон ишдан қайтаётганди. Кўп қаватли уйлари эшигига ёпиштирилган эълон диққатини тортди: “Азизлар, кундуз 10:20 ларда шу ерда юз минг сўм пулим тушиб қолибди. Якка-ёлғизман, фақат нафақа билан кун кўраман. Ким топса, тўртинчи қават, йигирма тўртинчи уйдаги Меҳри холага учрашсин”. Ахир, бу уларнинг тепасидаги уйда турадиган аёл-ку. Адҳамжоннинг хотини ора-сира кампирнинг ҳолидан хабар олиб туради, овқат, нон-чой дегандай. Биргина улар эмас, бошқа қўни-қўшнилар ҳам аёлга ёлғизлигини билдиришмайди.

“Кўчада ётган бир даста пулни бирорта ўткинчи олиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Кел, шу кампирга мендан ҳадя бўлсин. Пулингизни топиб олдим деб ўша юз минг сўмни эҳсон қила қолай”, деб ўйлади Адҳамжон. Тўртинчи қаватга кўтарилиб, эшик қўнғироғини босди. Бироз ўтиб, ичкаридан олтмиш-олт­миш беш ёшлардаги истарали кампир чиқиб келди. Йигитнинг қўлидаги пулга кўзи тушиб, кўзларига ёш олди. Сўнг қўлини очиб узоқ дуо қилди. Адҳамжоннинг касб-корига барака тилади, тутгани олтин бўлишини, Аллоҳ унга ғойибидан етказишини сўради. Аммо пулни олмади. Уринишлар бесамар кетди. Аёл қатъий рад этди. Сўнг ўша эълонни олиб ташлаш учун пастга тушиб кетди. Маълум бўлишича, Адҳамжон пулни “топиб олган”ларнинг еттинчиси экан.

Ориф Толиб