​Расул Ҳамзатов

***
Сенга шеърлар ёзгим келар-у, қўрқиб
Бирдан томирларда музлайди қоним:
Мендан муносиброқ бирор-ким ўқиб,
Сени севиб қолса, нетарман, жоним!

Сенга шеърлар ёзгим келар-у, бироқ
Сўнг алам-азоби тутмасин, дейман:
Сенга аталган гул сўзларни биров
Бегона бир қизга айтмасин, дейман.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

***
Я о тебе, кто мне всего дороже,
Боюсь писать стихи. Вдруг, их прочтя,
Другой, меня достойней и моложе,
Тебя полюбит тоже не шутя.

Я о тебе, кто мне всего дороже,
Боюсь писать. Вдруг кто-нибудь, любя,
Заговорит с другой, любимой тоже,
Словами, что нашел я для тебя.

Перевод
Наума Гребнева

Мисрлик машҳур адиб Тавфиқ ал Ҳаким Миср футбол терма жамоасидаги ўйинчилардан бири оладиган маошни билгач, қуйидаги сатрларни ёзди:

“Қалам даври тугаб, оёқ асри бошланди. Ушбу ўйинчи атиги бир йил ичида Эхнатон давридан бери Миср адиблари олмаган маошга эга бўлди”.

Манба

Боқиманда

Аслида, боқиманда сўзи йўқ, барча луғатларда боқимонда шаклида келтирилган. Фақатгина 1995 йилда нашрдан чиққан ва ҳозирда муомалада бўлмаган имло луғатида боқиманда сўзи бор.

Хўш, «боқимонда» сўзининг маъноси нима?
Бу сўзнинг боқмоқ сўзига ҳеч қандай алоқаси йўқ, арабча боқи(й) ва тожикча монда сўзларидан ҳосил қилинган.

Ўзбек тилининг изоҳли луғатида ёзилишича, боқимонда — бу:
1) қолдиқ қарз, ундирилмаган, тўланмай қолган солиқ ва шу кабилар (ҳар гал эски йилнинг боқимондаси янги йилга ўтавериб, жонга тегди. «Муштум»);
2) эски, аввалдан йиғилиб қолган (идора ҳовлисидан ўн икки тонна боқимонда ахлатлар чиқариб ташланди. Н. Аминов, «Қаҳқаҳа»).

Унда бировнинг боқимида бўлган, дардисар одамни нима деб аташ мумкин?
Бундай одам боқимонда эмас, боқинди дейилади.

Тўланмаган қолдиқ, қарз:
Боқиманда | Boqimanda ❌
Боқимонда | Boqimonda ✅

Бировнинг боқимидаги одам:
Боқиманда | Boqimanda ❌
Боқинди | Boqindi ✅

@xatoliklar
каналидан олинди

Venger tilidagi turkiycha soʻzlar

Venger (mojor) tili turkiy tillar oilasiga kirmaydi, u fin-ugor tillari oilasiga mansub. Lekin vengerlar uzoq yillar turkiy qavmlar bilan qoʻshnichilikda yashagan, faol ijtimoiy-iqtisodiy aloqada boʻlgan. Shu bois juda koʻp turkiy soʻzlar oʻzlashtirilgan. Baʼzi soʻzlarning talaffuzini eshitib: “Oʻzbekacha-ku!” deb yuborish ham hech gap emas. Hatto ota va ona soʻzlari ham mojorchada oʻzbekchaday jaranglaydi.

Baʼzi oʻzlashma soʻzlar zamonaviy venger tilida boshqa maʼnodoshlariga nisbatan kam ishlatiladi.

Olimlar fikricha, vengerlarning ajdodlari Uraldan shimolroqdagi dasht hududlarida yarim koʻchmanchi tarzda yashagan chorvador elatlardir. Venger soʻzi Yevropa tillarida ungar, hungar, ungrar kabi shakllarda uchraydi. Bu talaffuzlarga asos boʻlgan soʻz esa bulgʻorcha oʻn oʻgurdir. Mashhur rus tilshunosi Fasmerga koʻra, oʻn oʻgur turkiy tillardagi oʻn oʻgʻuzdan, yaʼni oʻn oʻgʻiz elati demak.

Oʻrta asrlarda Vengriyani xunlar oʻlkasi deb hisoblashgan.

Vergerlar oʻzlarini madyor, yaʼni mojor deb ataydi.

Maʼlumot uchun: Vengriya Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashida kuzatuvchi mamlakat hisoblanadi.

Quyida venger tiliga turkiy tillardan oʻtgan baʼzi soʻzlarni eʼtiboringizga havola etaman.

@oriftolib

​Нимани излашга боғлиқ

Устоз шогирдига шундай топшириқ берди:

– Турган хонамизга яхшилаб разм сол ва жигарранг нарсаларни яхшилаб эслаб қол.

Хонада бу рангдаги буюмлар кўп эди, шогирд вазифани бажаришга унча қийналмади. Лекин устоз унга бошқа бир ишни буюрди:

– Кўзларингни юм-да... хонадаги ҳаворанг рангли нарсаларни санаб бер!

Шогирд бундан ранжиди:

– Ахир сиз жигарранг нарсаларни эслаб қол, дегандингиз. Шунга амал қилиб, ҳаворанг нарсаларга эътибор бермадим.

Устози жавоб берди:

– Кўзларингни оч ва сарасоб сол. Хонада ҳаворанг буюмлар жуда кўп.

Ҳақиқатан ҳам шундай эди. Устоз сўзида давом этди:

– Бу мисол билан сенга ҳаётий бир ҳақиқатни уқтирмоқчи эдим: агар сен хонадан фақат жигарранг буюмларни излаганинг каби ҳаётдан ҳам нуқул ёмон нарсаларни излайдиган бўлсанг, уларнигина топасан, уларнигина илғайсан. Улар фикру ёдингни эгаллаб, доимий ҳамроҳингга айланади.

Ёдингда бўлсин: агар сен нуқул ёмон нарсаларни изласанг, уларни албатта топасан ва ҳеч бир яхшиликни кўрмайсан. Кутганинг, руҳан тайёр бўлганингга албатта дуч келасан. Агар яхшиликдан умид қиладиган бўлсанг, энг камида ёмон нарсаларни ҳаётингга тортмайсан. Тўғри, баъзида ният қилганинг амалга ошмаслиги ҳам мумкин. Ҳаёт қоидаси шундай. Лекин руҳинг баланд бўлсин. Шунда ҳатто қайғули ва оғир вазиятларни ҳам бемалол енгиб ўтасан.

Ориф Толиб
тайёрлади.

​​Ҳ товушли ўзлашма сўзлар имлоси

Ўзлашма сўз бошқа тилдан кирган сўздир.

Тил ички ва ташқи манбалар ҳисобига бойийди. Ташқи манба – бошқа тиллар. Бошқа тилдан сўз кириши ҳар доим ҳам бойиш бўлмайди, баъзида камбағаллашиш ҳам бўлиши мумкин. Лекин ҳозир гап бу ҳақда эмас. Мавзу бошқа тиллардан кириб келган сўзларнинг имлоси ҳақида.

Замонавий ўзбек тили XX асрда шаклланди. Бу даврда унга рус тилининг таъсири ўта кучли бўлди. Имло қоидалари ҳам рус тили имлосига тақлидан яратилди. Бироқ, тан олиш керак, рус тили имлоси етарлича ишланган, сайқал берилган. Унинг ютуқларини олиш, ўзлаштириш айб эмас.

Имло тил учун хизмат қилиши керак, тил имло учун эмас. Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад сўз ёки фикрни тўкис ифодалаш бўлиши зарур.

Имло қоидаларимизда, тўғрироғи, одатларимизда рус тили таъсирида шаклланган, қутулиш керак бўлган, ўзбекчага бегона жиҳатлар бор. Жумладан, ҳ товушли чет сўзларни ўзлаштиришда бу яққол кўринади. Рус тилида юмшоқ ҳ товуши йўқ, руслар ҳ товушини талаффуз қилолмайди ва унинг ўрнига г деб айтади. Аммо бу нуқсон эмас. Тил хусусияти шундай. Тил ўзида бўлмаган товуш(лар)ни ўзига мослаб, ўзи эшитган ва тушунгандай ифодалайди. Бу – тилнинг мустақиллик ҳуқуқи. Ўзбек тилида эса ҳ товуши бор, уни талаффуз эта оламиз. Бироқ ўтган асрда ўзлашма сўзлар рус тили орқали олингани учун биз уларни руслар қандай талаффуз қилса, шундайлигича олдик.

Мустақиллик арафасида ва ундан кейин аслиятга мос шаклда ўзлаштиришлар, аслиятга мос шаклда ёзишлар истеъмолга кирди. Лекин тўлиқ эмас. Қулоқ ўрганган, қонга сингиб кетган сўзларни бошқача талаффуз қилишга, ёзишга ўрганиш осон эмас. Бу баъзида кулгили, баъзида беҳуда қайсарлик, гоҳида эса олифталикдек туюлиши мумкин. Масалан, гидро- сўзини ҳидро-, гибрид сўзини ҳибрит деб айтиш ё ёзишни тасаввур қилиб кўринг.

Ўтган ўттиз йиллик вақт мобайнида асосан атоқли отлар ва жой номларини аслиятга мос ёзишга нисбатан кўника олдик. Масалан, Ҳумболт, Ҳюго кабилар.

Хўш, қайси йўл тўғри? Қайси бирини қўллаш керак? Бу борада аниқ бир қоида йўқ. Шахсий танловга кўра қўлланади. Менинг шахсий танловим эса, оммалашиб кетган, ҳамма ўрганган сўзларнинг амалдаги имлосини тақиқламаслик, аммо иложи борича аслиятга мос ёзиш. Яъни Гитлер деб ёзган кишини қораламаслик, лекин Ҳитлер деб ёзиш. Ҳ товуши қатнашган унча машҳур бўлмаган ва янги ўзлашма сўзларни фақат ҳ билан ёзиш.

Бу билан нима ўзгаради? Осмон узилиб ерга тушадими? Йўқ, лекин тил мустақиллиги сари кичик бир қадам ташланади.

@oriftolib

​​Расул Ҳамзатов

***
Шомил қиличига ёзилган бу байт
Болалигимдан ёд, ҳеч унутилмас:
“Майдонга от солиб жангга кирган пайт
Охирин ўйлаган қаҳрамон бўлмас!”

Шоир, шу ҳикматни унутма сен ҳам,
Қиличдай қаламда шеърлар ёз ўлмас:
“Майдонга от солиб жангга кирган дам
Охирин ўйлаган қаҳрамон бўлмас!”

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

==============================

***
На сабле Шамиля горели
Слова, и я запомнил с детства их:
“Тот не храбрец, кто в бранном деле
Думает о последствиях!”

Поэт, пусть знаки слов чеканных
Живут, с пером твоим соседствуя:
“Тот не храбрец, кто в деле бранном
Думает о последствиях!”

Перевод
Наума Гребнева

Ўзи учун ухлаган биров учун туш кўрмас.

Мақол

Яқинда Исажон Султоннинг “Асарлар. Ҳикоялар. I жилд” китобини ўқиб чиқдим. Менда чуқур таассурот қолдирган ҳикоялардан бири “Мансуб-1984” бўлди. Балки жуда кўп манзаралар менга танишлиги, болалагимни эслатгани учундир.

Ҳикоя “Бу манзараларни мен билан бирга униб-ўсган тенгдошлариму биздан бир неча ёш катта-кичиклар, ўқитувчилар, ота-оналар жуда яхши билишади”, деб бошланади. Дарҳақиқат, шундай. Айниқча, қишлоқда суяги қотганлар асардаги манзаралар, воқеаларни яққолроқ тасаввур қилади.

Ҳикояни мана бу ерда ўқишингиз мумкин.

​Сифатловчили ўзлашма сўзлар имлоси

Тилимизга янги-янги сўзлар кириб келяпти. Аксарияти инглиз тилидан. Уларнинг ўрнига кўпинча от қўя олмаяпмиз, атамаларни шундайича қабул қиляпмиз. Бироқ шуни ҳам жуда дўндираётганимиз йўқ. Аксарият ҳолларда рус тили орқали оляпмиз. Бу имлода ҳам сезиляпти.

Бошқа тилдан сўз кириши табиий жараёнлигини олдин ҳам айтган эдик. Иложи бўлса, ўша тушунчага от қўйиш керак. Имконсиз ҳоллардагина тайёрини ўзлаштириш мумкин. Лекин...

Хуллас, бугун сифатловчили ўзлашма сўзларнинг имлоси ҳақида гаплашамиз.

Келинг, таомлардан бошлайлик: фастфуд ва ҳотдог. Фастфуд инглизча fast – тез ва food – овқат сўзларидан. Тезпишар овқат, тамадди қилиб олиш жойи каби маъноларда ишлатилади. Бу сўзни фаст-фуд шаклида ёзиш хато. Рус тилида фастфуд кўриниши қабул қилинган, лекин фаст-фуд кўринишида хато ёзиш кўп учрайди. Чунки сифатловчи билан келган ўзлашма сўзларни руслар одатда чизиқча билан ёзади.

Сифатловчи ўзи нима? Ҳоким бўлакдан англашилган нарсанинг белгисини билдириб, қандай?, қанақа?, қайси?, қанча? сўроқларига жавоб бўлган аниқловчига сифатловчи аниқловчи дейилади. Масалан, қизил олма сўзида қизил сифатловчи аниқловчи, у олманинг қандайлигини сифатлаяпти. Фастфудда ҳам шундай. Фаст сўзи фуднинг қандайлигини сифатлаяпти. Унда нега қўшиб ёзиш керак? У бизнинг тилимизда битта тушунчани – тезпишар овқатни ифодалагани учун қўшиб ёзган яхши.

Ҳотдог сўзига келсак, у инглизча hot ва dog сўзларидан. Тезпишар овқат турини, яъни битта тушунчани англатгани учун қўшиб ёзилиши керак. Рус тилида чизиқча билан ёзилади: хот-дог. Бу рус тили учун тўғри, чунки рус тили орфографиясида шундай қоидага амал қилинади. Ўзбек тили имлосида эса бундай эмас.

Бу сўзни хотдог, хот дог ёки хот-дог шаклида қаттиқ х билан ёзиш хатодир. Сўз инглизча, инглизчада h товуши билан айтилади ва биз бу товушни бемалол айта оламиз. Шу сабабли ҳ билан ёзиш керак. Бунга ўхшаш ҳолатлар жуда кўп.

Энди ажратиб ёзиладиган сўзларга келсак. Интернет провайдер, ҳостинг провайдер, интернет банкинг, онлайн мактаб, онлайн дарс, онлайн мулоқот, веб сайт (ёки вебсайт), веб портал, веб камера, офис менежер каби сўзлар ҳам ҳеч қандай чизиқчасиз ёзилади. Чунки сўз бирикмасидаги биринчи сўз кейингисини сифатлаб келяпти ва қандай сўроғига жавоб бўляпти: қандай провайдер – интернет провайдер, қандай мактаб – онлайн мактаб, қандай менежер – офис менежер. Бундай сўзлар орасига чизиқча қўйиш худди қизил-олма деб ёзишга ўхшайди.

Веб сайт ва веб портал сўзларини шунчаки веб сўзисиз ишлатган маъқул: сайт ва портал. Улар интернет тармоғига тегишли эканини шу ҳолида ҳам ифодалай олади.

Қуйида юқоридаги сўзларнинг аслияти, ўзбекча ва русчадаги имлоси акс этган жадвал билан танишасиз.

@oriftolib

​“Балки” ва тиниш белгиси

Балки сўзи форс тилидан кирган, аслиятда эҳтимол ва аммо маъноларини билдиради. Ўзбек тилида боғловчи ва кириш сўз сифатида ишлатилади.

Боғловчи сифатида зид маъноли гапларни, гап бўлакларини бир-бирига боғлаш, қиёслаш учун хизмат қилади. Бу ҳолатда балки сўзидан олдин вергул қўйилади:

У содиқ қул, балки ундан баттар одам эди.
Ойбек, Танланган асарлар.

Ёлғиз ўзи эмас, балки бутун косиб аҳлининг аҳволи пачава эканини очиб ташлади.
Ойбек, Танланган асарлар.

Кучлилик – курашда йиқитишда эмас, балки ғазаби келганда, ўзини босиб олишдадир.
“Фан ва турмуш”.

Кириш сўз бўлиб келганда эса гумон, тахмин маъноларини билдиради. Бу ҳолатда балки сўзидан сўнг вергул қўйилади:

Балки, маҳалласидан ҳам хотинлар келгандир.
С. Зуннунова, Олов.

Балки, кутар мени бир қиз, кўзёшлари оқизоқ.
“Шарқ юлдузи”.

Балки, бу қиз Она бўлур туғилажак ўғлимга.
Миртемир.

Қачон сўздан олдин, қачон кейин вергул қўйилишини қандай осон аниқлаш мумкин? Балки сўзи зидлов, қиёслов маъноларини билдирса ва унинг ўрнида аксинча сўзини қўллаш мумкин бўлса, ундан олдин вергул қўйинг. Масалан:

Ёлғиз ўзи эмас, балки бутун косиб аҳлининг аҳволи пачава эканини очиб ташлади. => Ёлғиз ўзи эмас, аксинча, бутун косиб аҳлининг аҳволи пачава эканини очиб ташлади.

Кучлилик – курашда йиқитишда эмас, балки ғазаби келганда, ўзини босиб олишдадир. => Кучлилик – курашда йиқитишда эмас, аксинча, ғазаби келганда, ўзини босиб олишдадир.

Яна бир белги: балки сўзи қатнашган қўшма гапларнинг олдинги қисмига нафақат сўзини қўйиш мумкин бўлса ҳам, балкидан олдин вергул қўйилади. Масалан, юқоридаги гап:

У [нафақат] содиқ қул, балки ундан баттар одам эди.

Тахмин маъносини билдирса ва унинг ўрнида эҳтимол сўзини ишлата олсангиз, вергулнинг ўрни сўздан кейин:

Балки, маҳалласидан ҳам хотинлар келгандир. => Эҳтимол, маҳалласидан ҳам хотинлар келгандир.

Балки, кутар мени бир қиз, кўзёшлари оқизоқ. => Эҳтимол, кутар мени бир қиз, кўзёшлари оқизоқ.

Балки, бу қиз Она бўлур туғилажак ўғлимга. => Эҳтимол, бу қиз Она бўлур туғилажак ўғлимга.

Ориф Толиб

Мисоллар “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”дан олинди.