​​Turing, janob, sizni buyuk ishlar kutmoqda!

Bu iborani birovni uyqudan turgʻizish yoki kishini biror ishga ruhlantirish uchun hazilomuz tarzda ishlatamiz. Juda koʻp badiiy asarlarda, maqolalarda, kino va roliklarda qoʻllangan bu ibora fransuz nazariyachi olimi va islohotchisi Anri de San-Simonga tegishli. Uning biograflari yozishicha, katta maqsadlar va kuchli irodaga ega Anri oʻsmir yoshida xizmatkorlariga oʻzini har tong “Turing, graf, sizni buyuk ishlar kutmoqda!” deb uygʻotishni topshirgan. San-Simon haqiqatan ham katta maqsadlarga ega edi. Masalan, u yoshlik paytlari Atlantika va Tinch okeanlarini bogʻlashni, Madriddan dengizgacha kanal qurishni reja qilgandi.

Baʼzi tadqiqotchilar bunday uygʻotishni yosh Anri emas, unda yuksak salohiyatni koʻrgan xizmatkorlari oʻylab topgani va Anriga har tong shunday soʻzlar bilan uygʻonishni uqtirganini aytadi. Boshqa bir qarashga koʻra, bu ibora haqidagi gaplar aslida boʻlmagan, keyinroq ulugʻ mutafakkir tarjimai holiga qoʻshib qoʻyilgan.

Lekin bu ruhlantiruvchi ibora toʻqima emas. Uning ildizi antik davrlarga borib taqaladi. Qadimgi yunon adibi Plutarx “Oʻqimishli boʻlmagan hukmdorga” asarida fors shohini xizmatkori har tong ulugʻ va xayrli ishlar kutayotganini aytib uygʻotganini yozadi. Soʻng maʼrifatli va oqil hukmdorning oʻzida shunday ichki ovoz boʻlishini, u hukmdorni yuksak amallarga muntazam undab turishini aytadi.

Telegram | YouTube

​​Yomgʻirdan toʻzonga, toʻzondan shamolga

Boʻron soʻzi oʻzbekchada toʻzon yoki qor-yomgʻir aralash esadigan shiddatli shamolni anglatadi. Bu mazmundan bir necha koʻchma maʼnolari ham oʻsib chiqqan. Boʻron deganda qor-yomgʻirsiz holat ham tushunilishi mumkin. Masalan, qum boʻroni iborasi shamoldagi qum toʻzonini bildiradi, bunda biror yogʻin boʻlmaydi. Boʻron turdi, boʻron quturdi kabi birikmalar ham guvillab esayotgan, hamma yoqni agʻdar-toʻntar qilayotgan shamolni tasavvurimizda jonlantiradi.

Bu soʻz – moʻgʻulcha boʻroʻoʻn soʻzining oʻzlashma shakli. Asliyatda u oddiy yomgʻirni bildiradi, shamol yoki toʻzon mazmuniga ega emas.

Qadimgi turkiy tilda kishini oʻldiradigan qattiq shamol, boʻron maʼnosida qad soʻzi ishlatilgan: qad boʻldi – boʻron qoʻzgʻaldi. Er qadti degani kishi qor boʻronidan oʻldi degan maʼnoni bergan. Bugun sovuqdan muzlasak, qotib qoldim deymiz. Balki, bu iboraning ildizi oʻsha qadimiy qad, qadmoq soʻzlariga borib taqalar.

Qor boʻroni eski turkiyda tupi soʻzi bilan ifodalangan. Har yoqdan esuvchi qattiq izgʻirin shamol esa talgʻagʻ deyilgan.

Afsuski, bu turkiy soʻzlarning bari tilimiz sandigʻidan tushib qolgan.

Telegram | YouTube

Juvonmardni juvonmarg qilmang | 5️⃣5️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

Telegram | YouTube

Punktuatsiyaga oid maqolalar

4-qism

🔹 Shuningdek: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Ey: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Esa: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Esiz: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Yaʼni: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Degan: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Nihoyat: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Koʻchirma gap va tire
🔹 Qoʻshtirnoq va tinish belgilari
🔹 Taxminan: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Qachon tire ishlatilmaydi?
🔹 Qishloqlar va koʻchalar nomi qoʻshtirnoqqa olinmaydi
🔹 Foydalanib, tayanib, asoslanib: vergul kerak emas
🔹 Koʻpincha: vergul kerakmi yoki yoʻq?

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism

Telegram | YouTube

Hokimiyat buzadi, mutlaq hokimiyat mutlaq buzadi

Bu fikrni juda koʻp siyosatchilar, jurnalistlar, blogerlar, notiqlar takror-takror ishlatadi. U ingliz tarixchisi va siyosatchisi Jon Dalberg-Aktonga tegishli.

Asliyatdagi mazmun tarjimadan biroz farqlanadi, power tends to corrupt jumlasi hokimiyat buzishga moyil, hokimiyat buzish tendensiyasiga ega deb tarjima qilinishi mumkin.

Aforizm oʻzbek tiliga “Hokimiyat buzadi, cheklanmagan hokimiyat cheksiz buzadi” shaklida ham oʻgirilgan.

Yuksak kuch va hokimiyatga egalik shaxsga salbiy taʼsir qilishini juda koʻp mutafakkirlar taʼkidlagan. Masalan, qadimgi dunyo faylasuflaridan Plutarx oliy hokimiyatga egalik kishining feʼl-atvorini buzishi, unda oʻzgaruvchanlik, kibr va rahmsizlik kabi xislatlarni paydo qilishini yozgan.

Telegram | YouTube

​​Savodxonlik darslari

“Ibrat farzandlari” loyihasida tayyorlangan videodarslar:

1-dars. Bogʻgami yo boqqa?
2-dars. Qoʻshma ot va qoʻshma sifatlar imlosi
3-dars. -illa va -dir qoʻshimchalari imlosi
4-dars. Takror tovushlar imlosi
5-dars. Juft soʻz va takror soʻzlar imlosi
6-dars. Chiziqcha bilan yozish qoidalari
7-dars. Yuklamalar imlosi
8-dars. Koʻmakchilar imlosi
9-dars. Hammayoq yoki hamma yoq?
10-dars. Timqorami yo tim qora?
11-dars. Toʻgʻridan-toʻgʻrimi yoki toʻgʻridan toʻgʻri?
12-dars. Izofali birikmalar imlosi
13-dars. Joy nomlari imlosi
14-dars. Qisqartma soʻzlar imlosi
15-dars. Sayyora, yulduz va boshqa osmon jismlari nomi imlosi
16-dars. Asarlar, mahsulotlar, bino va inshootlar nomi imlosi
17-dars. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari imlosi
18-dars. Tartib sonlar imlosi
19-dars. Tashkilotlar va mansablar nomi imlosi
20-dars. Unvonlar qanday yoziladi?
21-dars. Boʻgʻin koʻchirish qoidalari #1
22-dars. Boʻgʻin koʻchirish qoidalari #2
23-dars. Qonun, qaror, farmon, farmoyish nomlari imlosi
24-dars. Mana bu va manavi, ana bu va anavi
25-dars. Fan nomi qanday yoziladi?
26-dars. -yapti, -yabdi, -ayapti
27-dars. Variantdosh soʻzlar imlosi
28-dars. Sulola nomi qanday yoziladi?
29-dars. Oliy oʻquv yurtlari, fakultetlar, yoʻnalishlar va kafedralar nomi imlosi
30-dars. Koʻcha nomlari va uy raqamlari imlosi
31-dars. Maktablar va sinflar nomi qanday yoziladi?
32-dars. -chi: chiziqcha bilan va chiziqchasiz
33-dars. Qanday yozamiz: bosh harfdami yoki kichik?
34-dars. Ism-familiyalar imlosi
35-dars. Tutuq belgisining qiyinchiliklari
36-dars. Kattalik birliklari imlosi (1-qism)
37-dars. Kattalik birliklari imlosi (2-qism)
38-dars. Soʻz va qoʻshimchalar raqamlardan ajratib yoziladi
39-dars. -u, -yu va chiziqcha
40-dars. Takror soʻzlar va takrorlangan soʻzlar imlosi
41-dars. Taqlid soʻzlar va ulardan yasalgan soʻzlar imlosi
42-dars. “Al” va uning imlosi
43-dars. Mavzu nomlari qanday yoziladi?
44-dars. Elektron OAV va portallar nomi qanday yoziladi?
45-dars. Sport musobaqalari nomi imlosi
46-dars. Qoʻsh undoshli oʻzlashmalar imlosi
47-dars. “H” va “X”ni qanday oson farqlash mumkin?
48-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (1-qism)
49-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (2-qism)
50-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (3-qism)
51-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (4-qism)
52-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (5-qism)
53-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (6-qism)
54-dars. Imlosi qiyin soʻzlar (7-qism)
55-dars. Juvonmardni juvonmarg qilmang

👉 YouTube’da koʻrish

Telegram | YouTube

​​Muhimi gʻalaba emas, ishtirok

Muvaffaqiyatsizlikka uchragan kishini ovutish yoki istehzo maʼnosida qoʻllanadigan bu ibora Olimpiada oʻyinlari bilan bogʻliq. 1908-yili italiyalik chopagʻon Dorando Piyetri Londonda oʻtayotgan Olimpiada marafonida qatnashadi. Marraga bir necha yuz metr qolganda moʻljalni yoʻqotib, boshqa tomonga yugura boshlaydi. Hakamlar unga toʻgʻri yoʻnalishni koʻrsatadi. Biroq soʻnggi metrlarda chopagʻonni yangi muammolar kutib turardi. U toʻrt marta qoqilib yiqiladi, bunda ham uni hakamlar turgʻizib qoʻyadi. Shunday qilib, chopagʻon nihoyat marra chizigʻini kesib oʻtadi.

Lekin amerikaliklarning shikoyatidan soʻng Dorando Piyetri Olimpiya oʻyinlaridan chetlatiladi. Chunki u boshqalarning yordamidan foydalangan edi.

Olimpiya oʻyinlarida reportyor boʻlib ishlagan mashhur yozuvchi Artur Konan Doyl “Hakamlarning qaroridan qatʼi nazar, italiyalik chopagʻonning buyuk qatʼiyati sport tarixidan hech qachon oʻchirilmaydi”, deya yozadi.

Bu voqeadan bir necha kun oʻtib amerikalik rohib Etelbert Talbot Londondagi bir soborda maʼruza qiladi va Dorando Piyetrini esga olib, Olimpiada oʻyinlari yugurish yoki mukofot olishdan ustunligi, bir kishi gʻalaba tojini kiysa-da, qolganlar bellashuvda qatnashish baxtiga muyassar boʻlaverishini aytadi. Bu gap koʻpchilikka, ayniqsa, Olimpiya oʻyinlari tashkilotchisi Piyer de Kubertenga maʼqul tushadi. Bir necha kundan soʻng olimpiadachilar sharafiga tashkil etilgan ziyofatda u Olimpiada oʻyinlarida qatnashish gʻolib boʻlishdan koʻra afzalligini aytadi. Shu bilan “Muhimi gʻalaba emas, ishtirok” iborasi qanot chiqaradi va dunyoning juda koʻp tillariga koʻchib oʻtadi, hatto Olimpiada oʻyinlarining norasmiy shioriga aylanadi.

Telegram | YouTube

Nima degani?

Soʻz va iboralar maʼnosiga oid maqolalar

3-qism

🔹 Bir kallaqand, uch soʻm pul: kallaqand nima?
🔹 Darranda nima?
🔹 Dolon nima?
🔹 Junbishga kelmoq: junbish nima?
🔹 Igna bilan bitadigan ishga juvoldiz tiqma: “juvoldiz” nima?
🔹 Ilvirs nima?
🔹 Ismi sharif: “sharif” nima?
🔹 Kamyob soʻz – “taqim”
🔹 Kamina kimni anglatadi?
🔹 Korchalon kim?
🔹 Quda-anda: anda kim?
🔹 Quyushqon nima?
🔹 Mahallabay, fuqarobay, talababay: “bay” nima?
🔹 Nafsilamrini aytganda: “nafsilamr” nima?
🔹 Siyqasi chiqdi: “siyqa” nima?

👉 1-qism
👉 2-qism

Telegram | YouTube

​​Ishtaha ovqat paytida keladi

Kimdir nimagadir ega boʻlsa, yanada koʻprogʻiga intiladi. Biror muvaffaqiyatga erishgan kishi bundan-da koʻprogʻini istaydi. Biror mashgʻulot bilan shugʻullangan odamda unga nisbatan mehr paydo boʻladi. Sarlavhadagi ibora shu kabi maʼnolarda ishlatiladi.

Bu iboraning kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan fikrga koʻra, u fransuz adibi Fransua Rablening romanidan olingan. “Gargantyua va Pantagryul” asarida shunday jumlalar bor:

Manlik Anje “Ishtaha ovqat paytida keladi” deganidek chanqoq suv ichganda ketadi.

Shu jumlaga tayanib baʼzi mualliflar ibora fransuz ruhoniysi Jerom de Anjega tegishli deb hisoblaydi. Biroq tadqiqotchilar fikricha, Anje bu yerda kinoya bilan tilga olingan. Anje “Sabablar haqida” degan asar yozgan, u yuzaki fikrlar va takrorlarga toʻla edi. Shu asarida u intilish harakati bilan intilmoq (appetit actu appetendi) degan iborani ishlatadi. Rable esa lotincha appetitus – intilish, mayl soʻzi bilan fransuzcha appetit – ishtaha soʻzining uyqashligidan foydalanib iborani parodiya qiladi.

“Ishtaha ovqat paytida keladi” iborasini ilk bor boshqalar aytgani yoki shunga mazmunan yaqin jumlalar ishlatilgani haqida turli maʼlumotlar bor. Masalan, qadimgi Rim shoiri Publiy Ovidiy: “Har qanday taom yangi taomga mayl uygʻotadi” deb yozgan.

Telegram | YouTube

​​Sablya emas, qilich

Bugun OAVda bir xabarga koʻzim tushdi, sarlavhasi:

Oʻzbekistonlik sablyachilar Jahon kubogi bosqichida yuqori natijalarni qayd etdi

Iye, bu sablya degan ruscha soʻz atama sifatida olinganmikan deb manba qaradim. Yoʻq, olinmagan ekan. Odamlar tarjimasini topolmay, shunday oʻgirgan ekan. Qilichbozlik federatsiyasi saytida ham, oʻzbekcha Vikipediyada ham yanglish tarjima varianti berilgan.

Xoʻsh, toʻgʻrisi qanaqa boʻladi? Milliy ensiklopediyaga koʻra, qilichbozlikda musobaqalar rapira, qilich, shamshir (shpaga) sport qurollari vositasida oʻtkaziladi. Ana shu sport qurollariga koʻra qilichbozlik turlarga ajratiladi. Ruscha sablya soʻzi bu oʻrinda qilich deb oʻgirilgan. Shpaga soʻziga shamshir varianti tanlangan. Menimcha, sablya soʻzini shamshir deb tarjima qilish kerak edi. Chunki hozirgi holatida qilichbozlikning qilich turi deb oʻgirishga toʻgʻri keladi. Shpagani esa nayzaqilich deb oʻzbekchalashtirsa yoki oʻzini qoldirsa boʻlardi.

👉 Mabodo bu soʻzlar atama sifatida olib boʻlingan desak, ensiklopediya variantidan foydalanavergan maʼqul. Oʻzbekchaga oʻzlashmagan ruscha soʻzni ishlatmaslik kerak.

❗️ Sablyani olaveraylik deyilsa-chi? Unga hojat yoʻq-da. Bu soʻzni oʻzbekchada qilich, shamshir soʻzlari ifodalaydi.

Demak, qilichbozlik sportida uch shakldagi musobaqa oʻtkaziladi: rapira, qilich, shamshir.

Qilichbozlikning sablya turi, qilichbozlikning sablya yoʻnalishi ❌
Qilichbozlikning qilich turi, qilichbozlikning qilich yoʻnalishi ✅

Yuqoridagi jumlani esa bunday tahrirlash mumkin:

Oʻzbekistonlik qilichbozlar Jahon kubogi bosqichida yuqori natijalarni qayd etdi

Musobaqaning qilich yoʻnalishi haqidagi maʼlumot matnda berilaveradi.

@oriftolib

Telegram | YouTube

oriftolib.uz sayti qayta ishga tushdi

Saytimni yana ishga tushirdim. Tanaffus kutilganidan koʻproqqa choʻzildi. Lekin shunga yarasha yangiliklar ham bor:

🔹 Sayt toʻliq lotin imlosiga oʻtkazildi.
🔹 Dizayni yangilandi.
🔹 Katta hajmdagi kontent qoʻshildi.
🔹 Ilmiy maqolalarim ham joylandi.

Saytning afzalligi: maʼlumotlar turkumlangan holda boʻladi. Mavzu boʻyicha jamlangan materiallar bilan oson tanishish mumkin.

Marhamat:
👉 oriftolib.uz

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​“Respublika” soʻzi doim bosh harfda yoziladimi?

Respublika soʻzi atoqli ot emas, jumla ichida kichik harfda yozilishi kerak. Lekin bosh harfda yoziladigan oʻrinlar bor:

1️⃣ Davlatlar, muxtor oʻlkalarning rasmiy nomlarida bosh harf bilan yoziladi:

Oʻzbekiston Respublikasi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Indoneziya Respublikasi, Dogʻiston Respublikasi.

2️⃣ Tashkilotlar nomi va boshqa tarkibli nomlarning birinchi soʻzi boʻlib kelsa:

Respublika maʼnaviyat va maʼrifat markazi, Respublika taʼlim markazi, Respublika yoʻl jamgʻarmasi, Y. X. Toʻraqulov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi.

🟢 Boshqa holatlarda bu soʻz kichik harf bilan beriladi:

“Nuroniy” jamgʻarmasi respublika boshqaruvi, Oʻzbekiston temiryoʻlchilari va transport quruvchilari kasaba uyushmasi respublika kengashi, “Bolalar kitobi” respublika festivali, “Yosh kitobxon” respublika tanlovi, “Zakovat” turnirining respublika bosqichi, respublika rahbari, respublika miqyosidagi tadbir.

❗️ Tarixiy davrlar ifodalanganda ham respublika soʻzi kichik harfda boʻladi:

Rim respublikasi (mil.ol. 509–27), Toʻrtinchi fransuz respublikasi (1946–1958).

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Mijoz hamisha haq

Bu iboraning paydo boʻlishi va ommalashishi XX asr boshlariga borib taqaladi. Uning savdo shioriga aylanishiga Harri Gordon Selfrij, Jon Uanameyker va Marshal Fayld kabi yirik tijoratchilar sabab boʻlgan. Harri Gordon 1879–1901 yillarda Marshal Fayldning qoʻlida ishlagan. Jon Uanameyker esa Marshal Fayldning marketingchisi boʻlgan. Tadqiqotchilarning fikricha, ulardan biri bu shiorni oʻylab topgan.

“Mijoz hamisha haq” shiori mijozning shikoyati eʼtiborsiz qolmasligi va darhol hal etilishi kerakligini anglatgan. Oʻsha paytlarda “Oʻz pulingni oʻzing asra!” qabilidagi ogohlantirishlar huquqiy hujjatlarda ham aks etar va masʼuliyat koʻpincha mijozning oʻziga yuklatilardi. Xaridorni himoya qilgan bu chaqiriq davr uchun yangicha qarash edi, shu bois taʼsiri ham kuchli boʻldi.

1905-yili “Boston Globe” gazetasi Marshal Fayld haqida maqola eʼlon qiladi va uni “Mijoz hamisha haq” yondashuviga ogʻishmay amal qilayotgan ishbilarmon sifatida tavsiflaydi. Harri Gordon 1909-yili Londonda “Selfridge” doʻkoniga asos soladi. Bu doʻkonning shiori ham “Mijoz hamisha haq” edi. Matbuot bu loyiha va uning tutumi ustidan kuladi. Biroq bu behuda boʻlgandi. “Selfridge” bugungacha faoliyat yurityapti, u 2010- va 2012-yillarda dunyoning eng yaxshi supermarketi deb topilgan.

Maʼnosi shunga yaqin iboralarni turli ishbilarmonlar qoʻllagan. Masalan, mehmonxona biznesining taniqli vakili, London va Parijdagi “Ris” mehmonxonalari asoschisi Sezar Ris “Mijoz hech qachon adashmaydi” shiorini muomalaga kiritgan.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Ibratli hikoyalar

2-qism

🔹 Yoshlikning siri
🔹 Ikki nuqtayi nazar
🔹 Irmoq haqida masal
🔹 Ichimizdagi qafas
🔹 Ishonchsiz qushcha
🔹 Yigirma besh sent
🔹 Yoʻqolgan hamyon
🔹 Kapalakning zaif qanotlari
🔹 Keraksiz ishonch
🔹 Kimga armon, kimga...
🔹 Koʻngil koʻzlari
🔹 Qilgan ishing oʻzingga qaytadi
🔹 Quduq
🔹 Qoʻlga tushgan yolgʻon
🔹 Qoʻshnichilik

👉 1-qism

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

Yashil iqtisodiyot: qoʻshtirnoq kerakmi yoki yoʻq?

Atrof-muhitga imkon qadar kam zarar yetkazadigan, ekologik muammolarning oldini olishga qaratilgan sohalar yashil soʻzi bilan taʼriflanadi. XX asrning oxirlarida yuzaga kelgan ana shunday yoʻnalishlardan biri – yashil iqtisodiyot.

Yashil iqtisodiyot, yashil moliya, yashil biznes, yashil energiya kabi birikmalarda yashil soʻzi alohida taʼkid talab qilmaydi yoki koʻpchilik bilmaydigan, oʻquvchi eʼtiborini maxsus qaratish zarur boʻlgan soʻz emas. Shu bois uni yoki butun birikmani qoʻshtirnoqqa olishga hojat yoʻq.

Tinish belgisini oʻrinsiz ishlatish esa xatodir.

📌 Demak:

2025-yil – Atrof-muhitni asrash va “yashil” iqtisodiyot yili ❌
2025-yil – Atrof-muhitni asrash va “yashil iqtisodiyot” yili ❌

2025-yil – Atrof-muhitni asrash va yashil iqtisodiyot yili ✅

🌐 Sayt    🛜 Telegram    ▶️ YouTube