​​Koʻchirma gap va tire

Bizning imlo va punktuatsiya qoidalarimiz rus tili imlosi va punktuatsiyasi asosida ishlab chiqilgan. Baʼzi hollarda biryoʻla koʻchirib qoʻya qolamiz. Doʻppini yechib, sal oʻylab koʻrmaymiz. Bunaqa oʻrinlarda “Toʻxta, nega oʻzbekchada ham aynan shunday boʻlishi kerak, axir aynan olishim, ergashib ketaverishim shartmas-ku!” degan mulohaza juda-juda zarur.

Muallif gapi koʻchirma gapdan keyin kelgan oʻrinlarda qoʻshtirnoqdan soʻng tire qoʻyishga odatlanganmiz. Juda koʻp kitoblarda, darsliklarda shunday. Shu tire nega kerak? Oʻzi koʻchirma gapligi shundoq ham bilinib turibdi-ku. Qoʻshtirnoq qoʻyilgan-ku? Yana bitta belgini ortiqcha kiritish nima zarur?

Solishtiring:

“Sizga bir ogʻiz gapim bor edi”, – dedim. 🤔
“Sizga bir ogʻiz gapim bor edi”, dedim. ✅

Oʻzbek tilida ham bir qator nashrlar koʻchirma gap qoʻshtirnogʻidan keyin tire ishlatmaydi. Men ham tahrir va korrekturada shu usulni qoʻllayman. Biroq buni boshqa muharrir va musahhihlarga tushuntirish qiyin kechyapti. “Ona tili” darsliklarida ham oldin shunday ketgan degan istihola bilan tire qoldirilyapti. Aslida umuman kerak emas. Ilgarilari “Ona tili” darsliklarida koʻchirma gaplar uchun „ ... “ shaklidagi qoʻshtirnoq ishlatilardi. Bunaqa shakldagi qoʻshtirnoq amaliyotda uchramas, faqat darsliklarda boʻlardi. Bundan-ku qutuldik. Endi shu tire qoldi.

“Oʻzbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari” qoʻllanmasida ham bunday oʻrinlarda tire qoldirilgan. Toʻgʻrirogʻi, qoʻllanma rus tili imlo va punktuatsiya qoidalarining 195–197-bandlarini mazmunan takrorlagan. Koʻchirma gaplarga oid qoidalarning 8-bandidagina tire ishlatmaslik kerakligi taʼkidlangan. Tire ishlatmaslik qoidasini bemalol boshqa bandlarga ham tatbiq etish mumkin.

👉 Eʼtibor bering: gap faqat qoʻshtirnoq ishlatilgan koʻchirma gap imlosi haqida boryapti. Dialog shaklidagi, har bir jumla alohida satrdan boshlanadigan va satr boshida tire qoʻyiladigan koʻchirma gap haqida emas.

Internetdan izlab koʻring, ingliz, fransuz, turk tillarida bunday hollarda umuman tire ishlatilmaydi. Osmon uzilib, yerga tushgani yoʻq. Qaytaga, jumla tushunarli koʻrinadi, ortiqcha belgi koʻzga botmaydi.

Xullas, muharrir va musahhihlarni, imlo va punktuatsiya bilan shugʻullanadiganlarni, darslik va qoʻllanma yozadiganlarni bunday oʻrinlarda tiredan qoʻrqmay voz kechishga chaqiraman. Bundan tilimiz faqat yutadi. Chunki tinish belgilarining koʻp ishlatilishi, ayniqsa keraksiz ishlatilishi matnning tushunarliligini pasaytiradi xolos.

Ogʻirimizni yengil qiladigan Abomuslimi sohibqironlarimiz boʻlmasa 😢 deb oʻtiravermaymiz-ku 😉

@oriftolib

Tahrirchi jamoasidan yangi loyiha – Tilmoch

Tahrirchi jamoasi oʻzbek va qoraqalpoq tillari uchun sifatli tarjimon – Tilmochni ishlab chiqdi. Uning modeli oʻzbek va qoraqalpoq tillari uchun maxsus oʻrgatilgan. Dasturga turli lugʻatlar singdirilgan. Oʻgirilgan soʻzlarni oʻzingizga moslab, ularni sinonim va variantlar bilan almashtirishingiz ham mumkin.

Eʼtiborli tomoni – qoraqalpoq tili ham qoʻshilgani. Qoraqalpoqcha uchun bu kabi tarjimon shu paytgacha yaratilmagan edi.

Sinab koʻring va baho bering:
👉 tahrirchi.uz/translator

@oriftolib

Robiya

– Ey Xudoyim, yaqinda tugʻiladigan ukam ham qiz boʻlishini xohlardim. Oʻshanda biz buvijonim bilan birga yashardik...

19.12.2014

Muhammadxon Yusupov
“Qisqa hikoyalar”dan

@oriftolib

Xalq bilan muloqot davri oʻtdimi?

Toshkentning kindigida, Amir Temur xiyoboniga 5 km masofadagi “Maʼrifat” mahallasida 19 soatdan beri elektr energiyasi yoʻq.

Tuman hokimligi, “Hududiy elektr tarmoqlari” AJ rasmiy kanallarini qarab chiqdim. Qandaydir avariya yoki taʼmirlash haqida lom-mim deyilmagan.

Chiroq qachon yonishini hatto taxminan ham bilishning imkoni yoʻq. Yashnobod TETK avariya xizmati telefonlarni koʻtarmaslik yoki doimiy band qilib qoʻyish yoʻliga oʻtgan. Oldinlari telefon koʻtarilar, chiroq muammosi kechroq boʻlsa ham hal etilar edi. Yo xalq bilan muloqot davri oʻtdi deb hisoblashyaptimikan?

@oriftolib

Ertaroq yozmagan ekanman, yondi ))

Hordiq dam olishmi yoki charchash?

“Yoshlik”chilar bilan Tohir Malik domlani yoʻqlab borganimizda til tozaligi, soʻz qoʻllash masalasida ham suhbat qurgan edik. Oʻshanda domla hordiq soʻzini yanglish ishlatish ommalashib ketganini aytgandi. Hordiq – horish, charchash. U chiqariladi, olinmaydi. Hordiq chiqarish – charchoqni chiqarish, yaʼni dam olish. Hordiq olish esa – charchoq olish, yaʼni charchash, toliqish.

Biroq baʼzi soʻzlar oʻziga oʻzi antonim maʼnoda ham qoʻllanadi. Ayrim soʻzlardagi xatolar esa ommalashadi, lugʻatlarga kiradi va toʻgʻri deb qabul qilinadigan boʻladi. Qisqacha aytganda, gʻalati mashhurga aylanadi. Hordiq ham shundaylardan.

Izohli lugʻat hordiq soʻzini ikki xil maʼnoda sharhlaydi:

1️⃣ Ish-mehnat, harakat qilib charchagan, tolgan holat; horgʻinlik, charchoq.

2️⃣ Dam.

Demak, bu soʻzni dam, dam olish, charchoq chiqarish maʼnosida ham qoʻllash mumkin. Xato emas.

@oriftolib

Har olmoshi va koʻplik

4️⃣ Har olmoshidan keyingi ot yoki feʼlni koʻplikda qoʻllash:

Har bir kishilar buni bilishlari kerak.

Yoki:

Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdi.
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdilar.
Tadbirda har bir oʻquvchilar qatnashdilar.

Har olmoshi zamirida koʻplik maʼnosi boʻlsa-da, aniq shaxs yoki narsa-buyumni alohidalab, belgilab koʻrsatadi. Bunda undan keyingi ot ham, feʼl ham birlikda boʻlishi kerak. Yuqoridagi gaplarda shu qoidaga amal qilinmagan va xatoga yoʻl qoʻyilgan.

🟢 Toʻgʻrisi mana bunday boʻladi:

Har bir kishi buni bilishi kerak. ✅
Tadbirda har bir oʻquvchi qatnashdi. ✅

@oriftolib

Amaliyot: bayramlar nomi qoʻshtirnoqqa olinmaydi

“30 iyun – Yoshlar kuni” bilan samimiy tabriklayman ❌

30 iyun – Yoshlar kuni bilan samimiy tabriklayman ✅

Bayramlar va nishonlanadigan kunlar nomi qoʻshtirnoqqa olinmaydi.

Batafsil:
👉 Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari imlosi

@oriftolib

​​Otel va motel

Bu ikki ajnabiy soʻzga koʻzingiz tushgan boʻlsa kerak. Otel fransuzcha hôtel – hashamatli uy, bino soʻzidan olingan. Mehmonxonani bildiradi. Zamonaviy tushunchadagi otellar XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida AQSHda paydo boʻldi.

Motel – yoʻl boʻyida joylashgan kichik mehmonxona. U inglizcha motor hotel – motor mehmonxonasi, avtomobil mehmonxonasi birikmasidan hosil qilingan. Odatda motellarda mijoz oʻz xonasiga bevosita koʻchadan – avtoturargohdan kirib ketadi. Bunday turdagi mehmonxonalar koʻpincha bir yoki ikki qavatli qilib quriladi, koʻrsatiladigan xizmatlar soni kam va shunga yarasha narx ham arzon boʻladi. Xorij mamlakatlarida motellarda roʻyxatdan oʻtish juda oson – avtomobilingiz bilan kelishning oʻzi kifoya.

Motellarning paydo boʻlishiga avtomobilning ommalashishi sabab boʻlgan. Odamlar shaxsiy mashinasida sayohatga koʻp chiqadigan boʻldi, bu esa yoʻl yoqalaridagi kichik mehmonxonalarga ehtiyoj yaratdi.

Demak, otel – uzoq vaqt qolishga moʻljallangan, xizmat sifati koʻp va yuqori boʻladigan mehmonxona. Motel – yoʻl boʻyida qad rostlagan, koʻp vaqt qolishga moʻljallanmagan kichik mehmonxona.

Qadimda mamlakatimiz hududlarida otel va motellar vazifasini karvonsaroy, musofirxona va mehmonxonalar oʻtagan. Baʼzan choyxonalar ham musofirlar tunashi, hordiq chiqarib olishi uchun bagʻridan joy bergan.

@oriftolib

“Ustoza” soʻzi haqida

Oʻzbek tiliga fors tilidan kirgan soʻzlar koʻp va ularning oʻz oʻrni bor. Koʻpi tilimizga singishib, boshqa til soʻzi ekani bilinmaydigan darajaga yetgan. Ustoz soʻzi ham ana shundaylardan. Ildizi oʻrta fors tiliga, undan qadimgi fors tiliga borib taqaladi. Taʼlim beruvchi, yoʻl-yoʻriq koʻrsatuvchi, murabbiy kabi maʼnolarni bildiruvchi bu soʻz erkak va ayol uchun birday qoʻllanaveradi.

Biroq oxirgi paytlarda ayol oʻqituvchilar uchun ustoza soʻzini ishlatish urf boʻldi. Eslatma: oʻzbekchada bunday soʻz yoʻq. Oxiriga -a qoʻshilganda ayol jinsini bildiradigan boshqa soʻz bor: muallima. Juda zarur boʻlsa, shu soʻzni ishlatish kerak.

@oriftolib

Ortiqcha majhul nisbat

5️⃣ Majhul nisbat qoʻshimchasini bir soʻzda ikki marta ishlatish.

Bu soʻz juda koʻp xato qoʻllaniladi.
Aytilingan ishni vaqtida bajaringlar.

Qoʻllanmoq soʻzida hatto ziyolilar ham koʻp yanglishadi. Uning xato shakli kitoblar-u qoʻllanmalarga, rasmiy hujjatlargacha kirgan. Aslida qoʻllamoq feʼliga majhul nisbat qoʻshimchasi -n qoʻshilishi yetarli. Aytmoq feʼliga esa bitta -il qoʻshilsa kifoya:

Bu soʻz juda koʻp xato qoʻllanadi. ✅
Aytilgan ishni vaqtida bajaringlar. ✅

@oriftolib

Ilmiy unvon va darajalar bo‘yicha hujjatlarni onlayn olish imkoni yaratildi

my.gov.uz portalida "Ilmiy unvon va darajalar (PhD, DSc, professor, dotsent va katta ilmiy xodim) bo‘yicha davlat namunasidagi hujjatlarni elektron shaklda taqdim etish" xizmati ishga tushirildi.

Bu xizmatdan foydalanish bepul, ortiqcha hujjat talab qilinmaydi. Natija bir zumda taqdim etiladi.  

Hozircha xizmatdan 2023-yil 1-yanvardan boshlab ilmiy daraja va ilmiy unvonlar olgan shaxslar foydalanishi mumkin.

Oliy attestatsiya komissiyasi elektron ma’lumotlar bazasini to‘liq shakllantirganidan so‘ng bu imkoniyatdan boshqa yillarda ilmiy daraja va ilmiy unvon olganlar ham foydalanishlari mumkin bo‘ladi.

@oriftolib