​​Belorus, Belorussiya, Belarus Respublikasi

Beloruslar – sharqiy slavyan xalqlaridan biri, belorus tilida soʻzlashadi. Ularning mamlakati nomi milliy ensiklopediyamizda Belorussiya Respublikasi deb, qavs ichida Belarus deb berilgan. Imlo va izohli lugʻatlarimizda esa millat va til nomi uchun belorus soʻzi ishlatilgan. Nega bunday chalkash: birida belorus, boshqasida belarus shakli tanlangan?

Belorussiya – rus tilidagi shakli. Sovet davrida mamlakatlar nomini rus tili orqali oʻzlashtirganmiz. Til va millatni ifodalashda ham ruschaga taqlid qilganmiz. Beloruslarning oʻzi tilini ham, millatini ham, mamlakatini ham belarus soʻzi orqali ifodalaydi.

Eʼtiborli tomoni – prezident sayti ham, yirik axborot saytlari ham mamlakat nomini Belarus Respublikasi shaklida ishlatyapti. Aslida shunisi toʻgʻri. Millat va til nomida ham belarus shaklini tanlash va lugʻatlarga kiritish kerak. Oʻzbekcha talaffuzga ham, asliyatga ham mos. Oʻzbekcha Vikipediya allaqachon shu yoʻlga oʻtgan.

🟢 Lugʻatlar va ensiklopedik adabiyotlarning keyingi nashrlarida shunday tuzatish kiritiladi deb umid qilaman.

@oriftolib

Takror soʻzlar va takrorlangan soʻzlar imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada takror soʻzlar va takrorlangan soʻzlarning farqi, ularning imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/KcI0kcvaR9E

@oriftolib

Turk tilini 70 kunda B2 darajada oʻrgansa boʻladimi? Mana bu yerda buning imkoni bor deyishyapti.

Men esa tajribamdan kelib chiqib aytaman: rostdanam imkoni bor. Agar iroda va tilga mehringiz boʻlsa, uddalaysiz.

👉 Batafsil

@oriftolib

“An-Nassr”mi yoki “An-Nasr”?

Shu futbol klubining nomini “An-Nassr” shaklida yozish avj oldi. Katta-katta saytlar ham shu shaklni afzal koʻradi. Aslida bitta s bilan yozish toʻgʻri. Oldin imloda ruschaga taqlid qilish kuchli edi, endi inglizchaga ergashyapmiz.

Bu soʻz tilimizda oldindan ishlatiladi. Nasr, Nasrulloh, Nosir, Mansur kabi ismlar ana shu oʻzakdan. Nasr soʻzi arab tilidan oʻzlashgan, yordam, koʻmak va zafar, gʻalaba maʼnolariga ega. Hozirgi tilimizda ishlatilmaydi. U proza maʼnosidagi nasr soʻzidan boshqa soʻz.

Futbol klubi nomidagi nasr soʻzini ikki s bilan yozishga hech qanday asos va hojat yoʻq.

Soʻz oldidagi al artikli shamsiy harfga moslashib, an shakliga oʻtgan. “Al-Nasr” deyish ham oʻzbek tilida shakllangan tartibga zid.

📌 Demak:

“An-Nasr” futbol klubi ✅
“An-Nassr” futbol klubi ❌

@oriftolib

​​Oʻzbek tilini ham bir oʻrganib qoʻying

“An-Nasr” soʻzining imlosi masalasida inglizchasini asos qilib koʻrsatganlar boʻldi. Ogʻaynilar, gap arabcha soʻzni oʻzbekchada yozish haqida ketdi, inglizchada yozish haqida emas.

Oʻzbek tili arab tili bilan ming yillardan beri faol aloqa qilib keladi. Asli arabcha boʻlgan va tilimizga singib ketgan minglab soʻzlar bor.

Al artiklini hozirgi imloda ifodalash boʻyicha maʼlum bir tartib shakllangan. Masalan, Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” devonini arabchadan oʻzbek imlosiga oʻgirganda oʻqilishi bilan olganmiz. “Xazoyin al-maoniy” demaganmiz. At-Termiziy, az-Zamaxshariy nomlarini ham al-Termiziy, al-Zamaxshariy shaklida aytmaymiz va yozmaymiz. Inglizlar yozilishini asos qiladi va har doim al yozadi. Solishtiring:

👉 Al-Tirmidhi
👉 Al-Zamakhshari

Oʻzbekchada kiril va lotin imlosida oʻqilishi boʻyicha yozish amalda. XX asrgacha esa bu soʻzlar shundoq ham arab imlosida yozilgan.

Tanqid qilish, boshqalarni bilmaslikda ayblashdan oldin ozroq oʻzbek tilini ham oʻrganib qoʻying. “Toʻgʻri yozamiz” sahifasi Misrdagi kurort-shahar Sharmushshayx haqida yozgan maqola izohlarini koʻzdan kechirsam, u yerda ham norozilik bildirilibdi. Baraka topkurlar, hech boʻlmasa, Vikipediyaga qarang: hatto ruschada ham, turkchada ham talaffuziga yaqin yozisharkan.

Arabchada ham al deyiladi deb hukm oʻqivoradiganlar Google okamgilardan soʻrab koʻrsa boʻladi, oʻqib beradi:

👉 “An-Nasr”
👉 Sharmushshayx
👉 Dorussalom

Xullas, bilmagan sohamizda ekspertlik qilmasak, hayot ancha goʻzallashadi.

@oriftolib

Takror soʻzlar va takrorlangan soʻzlar imlosi | 4️⃣0️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Sherlok Xolms haqidagi asarlar

Bu mashhur izquvar haqidagi hikoyalarning muallifi Artur Konan Doyl ekanini bilmaydigan odam kam topiladi.

Sherlok Xolms obrazi juda koʻp yozuvchilarga taʼsir koʻrsatgan. Natijada u haqida boshqa mualliflar ham asarlar yozgan. Bunday mualliflar ichida yozuvchining oʻgʻli Adrian Konan Doyl, Mark Tven, Stiven King, Ayzek Azimov, Nil Geyman singari taniqli adiblar ham bor.

@oriftolib

“Smena”ni oʻzbekchada ifodalasa boʻladimi?

Bir matnni tahrir qilayotib smena soʻzini oʻzbekchalashtirmoqchi boʻldim. Masalan, birinchi smenada oʻqiyman, ikkinchi smena boʻldik kabi oʻrinlarda smena soʻziga qanday muqobil bor?

Maktabda ikkinchi smenada oʻqiyapmiz.
Maktabda ikkinchi smenaga oʻtdik.

Gal soʻzini qoʻllash mumkin-u, quloq oʻrganmagani uchun tushunarsizroqday koʻrinyapti. Boshqa maʼnoga tortib ketishi ham mumkin:

Maktabda ikkinchi galda oʻqiyapmiz.
Maktabda ikkinchi galga oʻtdik.

Smena ruscha smenitsya – almashinmoq, boshqasining oʻrniga kelmoq soʻzidan yasalgan.

Hozircha oʻzini qoldirdim.

🟢 Siz nima taklif qilasiz?

@oriftolib

Tahrirga oid maqolalar

3-qism

🔹 -ni va majhul nisbat
🔹 Nur ustiga nur
🔹 Ora yoki oro
🔹 Ortiqcha soʻz odamga ham yuk: tildagi oʻrinsiz soʻz va iboralar
🔹 Saudiya Arabistoni: qirollikmi yoki podshohlik?
🔹 Soʻz tartibi va maʼno oʻzgarishlari
🔹 Super ogʻir vazn toifasidagi jumla 💪
🔹 Tarjima tahriri: mashgʻulotni yopish mumkinmi?
🔹 U uni asabiylashtirardi...
🔹 Oʻqiganim kitob va oʻqigan kitobim
🔹 Oʻrnini bilmagan raqam
🔹 Halok boʻldimi, vafot etdimi?
🔹 Har va -lar
🔹 Hozir va hozirda
🔹 Chalkashtirmang, aniqlashtiring
🔹 Egalik qoʻshimchasi ikki bor qoʻshilmaydi
🔹 Eski chaqaloq ham tugʻiladimi?

👉 1-qism
👉 2-qism

@oriftolib

Taqlid soʻzlar va ulardan yasalgan soʻzlar imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada taqlid soʻzlar va ulardan yasalgan soʻzlar imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/9QldUddhdhU

@oriftolib

Oʻzbek tilini oʻzbeklardan himoya qilish kerak (mi?)

“Agar” koʻrsatuvi “Madaniyat va maʼrifat” telekanalining YouTube sahifasiga joylandi.

Soʻraganlar bor edi. Marhamat, koʻrishingiz mumkin:

👉 https://youtu.be/J6zgV1QS7j8

@oriftolib

​​Aniq, tabiiy va gumanitar fanlar: farqi nimada?

Milliy ensiklopediyaga koʻra, fan tizimi tabiiy fanlar, gumanitar fanlar, texnika fanlari va ijtimoiy fanlarga boʻlinadi. Bu guruhlarning har qaysisidan juda koʻp mustaqil fan sohalari ajraladi.

Quyida tez-tez koʻzimiz tushadigan baʼzi tushunchalar sharhini keltiryapman. Bu fan sohalari nimani anglatishi, ularga qaysi fanlar xosligini bilib oling:

👉 Aniq fanlar – asosan aniq qonuniyatlarni oʻrganiladigan va gipotezalarni tekshirishning qatʼiy metodlari ishlatiladigan fan sohasi. Bunda tajribalar va qatʼiy mantiqiy mulohazalarga asoslaniladi. Aniq fanlarga matematika, fizika, ximiya, informatika kabi fanlar, biologiyaning baʼzi boʻlimlari kiritiladi.

👉 Tabiiy fanlar olamni va uning qonuniyatlarini oʻrganuvchi fan sohasidir. Asosiy tabiiy fanlar – matematika, fizika, ximiya, biologiya, astronomiya, geografiya, geologiya, ekologiya. Matematika va mantiq shakliy (formal) fanlar majmuasiga kirgani sababli ularni koʻpincha tabiiy fanlarga qoʻshmaydilar.

👉 Gumanitar fanlar – inson va uning jamiyatdagi faoliyatiga ixtisoslashgan fan sohasi. Falsafa, ilohiyotshunoslik, siyosatshunoslik, psixologiya, tarix, huquqshunoslik, jurnalistika, filologiya, tilshunoslik, madaniyatshunoslik, dinshunoslik, sotsiologiya kabi fanlar gumanitar fanlardir.

👉 Ijtimoiy fanlar jamiyatni va uning tuzilishi, oʻzgarishi, rivojlanishi, tarixi va tarkibiy qismlarini bir butun holida oʻrganuvchi fanlar majmuasidir. Antropologiya, arxeologiya, iqtisodiyot, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, tilshunoslik, boshqaruv fanlari, aloqa fanlari, siyosat fanlari, psixologiya, pedagogika kabilar ijtimoiy fanlar sirasiga kiradi.

👆 Ijtimoiy va gumanitar fanlarning umumiy jihatlari koʻp. Shuning uchun ularga xos fanlar bir-birining roʻyxatlarida sanalaveradi. Inglizcha manbalarga koʻra, ularning farqi fanning eʼtibor nuqtasi, metodologiyasi va qoʻllash mohiyatida namoyon boʻladi. Sodda tushuntiradigan boʻlsak, ijtimoiy fanlar eʼtiborni jamiyatga qaratsa, gumanitar fanlarda insonni oʻrganish yetakchilik qiladi.

@oriftolib

Changqovuz, changqoʻbiz va changovuz

Changqovuz – labga qoʻyib, poʻlat tilini barmoq bilan turtib, nafas bilan chalinadigan kichik cholgʻu asbobi. Bu soʻzning imlosi hatto muharrir-u musahhihlarni ham adashtiradi. Chunki uni asosan chanqovuz tarzida talaffuz qilamiz va yozganda ham shu variantni tanlaymiz. Lekin bu xato.

Qiziq tomonini aytay. Bu soʻz imlo lugʻatiga changqoʻbiz va changqovuz shaklida kiritilgan. Biroq bu ikki shakl kiril yozuvidagi izohli lugʻatlarda yoʻq. Izohli lugʻat bu soʻzning bosh shakli sifatida chang soʻzini bergan. Uning shevadagi varianti sifatida changovuz soʻzini koʻrsatgan.

Lotin alifbosida bosilgan yangi 6 jildi izohli lugʻat esa buni toʻgʻrilabdi. Unga changqoʻbiz bosh soʻz sifatida kiritilgan.

Xullas, lugʻatlarimizda changqoʻbiz bor, changqovuz bor, hatto changovuz bor. Lekin chanqovuz yoʻq.

@oriftolib

Taqlid soʻzlar va ulardan yasalgan soʻzlar imlosi | 4️⃣1⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

“Mark Tven” nima degani?

Heklberri Fin va Tom Soyer haqidagi asarlari bilan dunyoga mashhur bu yozuvchining asl ismi Semuel Lenghorn Klemensdir. U Mark Tven taxallusini Missisipida lotsman yordamchisi boʻlib ishlab yurgan kezlarida tanlagan.

Daryo qatnoviga oid bu atama kema oʻtishi mumkin boʻlgan chuqurlikni anglatadi. Buni aniqlash uchun daryoga arqon tashlangan, suv 2 dengiz sarjini (3,7 metrga yaqin) belgisiga kelganda oʻlchovchi: “Mark tven!” (inglizchada – mark twain) deya hayqirgan. Bu ibora soʻzma-soʻz “ikki oʻlcham” deb tarjima qilinadi. Kema qatnovi uchun daryo kamida shuncha chuqurlikka ega boʻlishi kerak.

Garchi adibning taxallusi ikki sarjin maʼnosini bersa-da, asarlarining maʼnosi juda chuqur. Yozuvchi sarguzasht asarlari, oʻtkir fikrlari bilan millionlab oʻquvchilarning qalbiga chuqur kirib borgan.

@oriftolib

“Al” va uning imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada al artikli imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/2ZAeTq4R2iA

@oriftolib

Qanday tushunish toʻgʻri?

Buyuk rus yozuvchisi Lev Tolstoyning “Urush va tinchlik” (“Война и мир”) romani nomidagi мир soʻzini “jahon” yoki “atrof-borliq” deb tushunish kerak deydiganlar bor. Aslida-chi?

Rus tilining eski imlosida bu omonim soʻzlar boshqa-boshqa shaklda yozilgan. Мiръ soʻzi borliq maʼnosini, миръ soʻzi esa tinchlik maʼnosini anglatgan. Adib hayotligida nashr etilgan barcha variantlarda миръ soʻzi ishlatilgan.

Tolstoyning oʻzi romanini fransuz tilida “La guerre et la paix” – “Urush va tinchlik” deb atagan. Biroq turli nashrlarda yoʻl qoʻyilgan xatolar sabab haligacha nom maʼnosi borasidagi bahslar toʻxtagani yoʻq.

@oriftolib