MacOS terilmasi fayli

Mabodo faylni saytdan yuklash muammo boʻlsa, bevosita kanaldan yuklab olishingiz mumkin.

@oriftolib

​​Azov – adoqdagi shahar

Azov – Don daryosi etagidagi shahar. Uning nomi kelib chiqishi boʻyicha har xil qarashlar bor.

Bir qarashga koʻra, oti joylashuviga koʻra qoʻyilgan. Shahar nomiga turkiycha azau soʻzi asos boʻlgan. Turkiy tillarda azaq, azagʻ, azau, adaq kabi shakllarda qoʻllangan bu soʻz quyi joy, tugallanish, oxir kabi maʼnolarni ifodalagan. Bugun biz ishlatadigan oyoq, adoq soʻzlari ham ana shu oʻzakka borib taqaladi.

Baʼzi tarixchilarga koʻra, taxminan 1067-yili hududni qipchoqlar egallagan va Azov oʻrnidagi qishloqqa Azuvxon (Azoqxon) nomini bergan.

Keyinchalik shaharga yaqin dengiz ham shunday nomlangan: dastlab sohilga tutash suvlar Azov dengizi deb yuritilgan boʻlsa, vaqtlar oʻtib butun havza shu nom bilan atala boshlagan.

@oriftolib

Soʻz va qoʻshimchalar raqamlardan ajratib yoziladi | 3️⃣8️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Degan: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Kitoblarda, gazeta-jurnallarda degan soʻzidan oldin vergul ishlatish holatlari juda koʻp uchraydi. Aslida vergul kerak emas.

Amaliyotdan misol. Degan soʻzidan oldin bitta soʻz boʻlsa, odatda vergul ishlatilmaydi:

Holva degan bilan ogʻiz chuchimaydi.

Jumla bir necha soʻzdan iborat boʻlib qolsa, birdan vergul qoʻyamiz. Keragi yoʻq. Jumla bir soʻzdan iborat boʻlsa ham, oʻn soʻzdan iborat boʻlsa ham, mohiyat oʻzgarmaydi:

Buni tushunishning oʻzi ham katta gap degan xulosaga keldik.
Bugun ishga vaqtliroq boraman degan edim.

Vergul ishlatish kerakligi haqida ham bitta-yarim sabab topish mumkindir. Biroq matn vergulzor emas. Tinish belgilarini oʻta zarur holatda qoʻllash kerak. Ularning koʻpligi matnning tushunilishini qiyinlashtiradi.

@oriftolib

Tilga hurmat – elementar talab

“Daryo” nashri jamoatchilik faoli va bloger Nikita Makarenko bilan suhbat uyushtiribdi. Toʻgʻrisi, Makarenkoni kuzatmayman, yozganlarini yaxshi bilmayman. Lekin bu suhbat menga juda maʼqul boʻldi.

Nikita ona tili rus tili boʻlsa-da, oʻzbek tilida intervyu bergan. Aksariyat aholisi oʻzbek tilida gaplashadigan yurtda oʻzbekcha gapirish oddiy mantiq, hurmatning elementar belgisi ekanini taʼkidlaydi u. Makarenkoning aytishicha, begona kishi bilan gaplashadigan boʻlsa, birinchi galda oʻzbek tilida murojaat qilar ekan.

Albatta, oʻzaro muloqot kerak va u davomli boʻlishi zarur. Agar millatga, tilga, mamlakatga shunday hurmat bilan yondashilsa, juda koʻp muammolarni juda oson yechish, murosa yoʻlini topish mumkin.

Intervyuni koʻring:
👉 dy.uz/ITEVX

@oriftolib

Tyumen – oʻzimizning “tuman”

Tyumen shahriga 1586-yili asos solingan. Tura daryosi boʻyida. Aholi soni boʻyicha Sibirdagi toʻrtinchi yirik shahar.

Bu shahar nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Keng tarqalgan talqinlardan biriga koʻra, u turkiy tillardagi tuman – oʻn ming soʻzidan kelib chiqqan. Mahmud Koshgʻariy bu soʻzni juda koʻp va oʻn ming maʼnolarida izohlaydi.

Tuman tarixda oʻn ming kishilik harbiy qismni, oʻn ming va undan ortiq askar yetkazib berish imkoniga ega hududiy birlikni ham ifodalagan. Baʼzilar shahar nomida shu maʼno bor deb hisoblaydi. Lekin buni maʼqullamaydiganlar koʻp: Sibirda oʻzi hozir ham odam kam boʻlsa, bu hudud oʻtmishda oʻn ming askar bera olgan boʻlishi mumkin emas.

Mantiqan asosli variant ham bor: Tyumen shahri pastlikda joylashgan. Sibir tatarlari tilida tuman soʻzi pastlik, uva maʼnosiga ega. Shahar nomi shu soʻzdan olingan. Sibir tatarlari tilidagi bu soʻz hozirgi oʻzbek tilida tuban shakliga ega. Uning bosh maʼnosi – quyi, past degani.

@oriftolib

Bepul kurs soʻraganlar, qayerdasiz?

Davlat tilida ish yuritish asoslarini oʻqitish va malaka oshirish markazi hamda uning hududiy boʻlinmalarida oʻzbek tilini oʻrganish istagida boʻlgan oʻzga millat vakillari uchun “Oʻzbek tili” kursi bor ekan.

“Oʻzbek tili” kursining oʻquv dasturi 144 soatga moʻljallangan, davomiyligi 3 oy. Kurs orqali tinglovchilar oʻzbek tilini oʻrganish, amalda qoʻllash, gapirish, yozish, tinglab tushunish, oʻqib tushunish koʻnikmalarini shakllantiradi va oʻzbek madaniyatidan xabardor boʻladi.

Marhamat. Boring, oʻrganing. Qanaqadir takliflaringiz boʻlsa, ularni ham ayting.

👉 Batafsil

@oriftolib

​​Oʻquv adabiyotlari tili: oʻzbekcha ifodalang

Oʻquv-taʼlimiy adabiyotlar, ilmiy kitoblarda koʻp uchraydigan va tishga tegadigan holatlardan biri – taʼriflarda joʻnalish kelishigi qoʻshimchasini oʻrinsiz ishlatish. Masalan:

Hajm birligiga toʻgʻri keladigan massaga moddaning zichligi deyiladi.

Moddaning zichligi deb hajm birligiga toʻgʻri keladigan massaga aytiladi.

Yuqoridagi kabi ifodalar tiqilib yotibdi. Misollarda qalinda belgilangan joʻnalish kelishigi qoʻshimchasiga aslida hojat yoʻq. Bu shaklda gap tuzish oʻzbek tili tabiatiga xos emas. Goʻyo kimdir massani toʻxtatib olib, unga “ey moddaning zichligi” deyayotgandek. Ustiga ustak joʻnalish kelishigi ham takror kelyapti. Ikkinchi misol unchalik xato boʻlmasa-da, ifodasi loʻnda emas, tahrir nuqtayi nazaridan qusurli.

Toʻgʻri variant:

Hajm birligiga toʻgʻri keladigan massa moddaning zichligi deyiladi.

Yoki:

Moddaning zichligi – hajm birligiga toʻgʻri keladigan massa.
Moddaning zichligi hajm birligiga toʻgʻri keladigan massadir.

Oʻquv va ilmiy matnlar uslubini hisobga olsak, birinchi variant afzal.

Qiyoslang:

Matnni tuzatishlar kiritib yaxshilash tahrir deyiladi. ✅
Matnni tuzatishlar kiritib yaxshilashga tahrir deyiladi. ❌

Tahrir matnni tuzatishlar kiritib yaxshilashdir. ✅
Tahrir deb matnni tuzatishlar kiritib yaxshilashga aytiladi. ❌

@oriftolib

​​Qirim – xandaqli shahar

Qirim – juda qadim oʻlka. Miloddan oldingi 1-mingyillikda bu yerlarda kimmeriy, tavr va skif qabilalari yashagan. Shu bois antik adabiyotlarda Tavrika, Tavriya, Tavrida kabi nomlar bilan tilga olingan. Bu toponimlar tavr qabilasi nomidan kelib chiqqan. XIII asrda hudud Oltin Oʻrda qoʻl ostiga oʻtadi. Shu davrdan eʼtiboran Qirim nomi urfga kirgan.

Qirim yarimorolining oti boʻyicha turfa xil qarashlar bor. Qirim soʻzi qadimda bu hududda yashagan kimmeriy qabilasi nomidan kelib chiqqan degan fikr ham bor. Lekin uning ehtimoli kam. Chunki Qirim nomi ishlatila boshlagan paytda hududda bu qabilalar ham, ulardan nishon ham qolmagan edi.

Eng keng tarqalgan bir talqinga koʻra, dastlab qoʻrgʻon, keyinchalik shahar boʻlgan Qirimning nomi turkiy tillardagi qirim – chuqurlik, jarlik, handaq soʻzlaridan yuzaga kelgan. Oldin shahar atrofida yirik mudofaa inshooti – xandaq boʻlgan.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, qirim soʻzining talaffuzi oʻzimizning qir soʻzi bilan uyqash. Qir oʻzbekchada yassi togʻ, baland tekislik maʼnosiga ega. Chet, chekka maʼnosidagi qir soʻzi ham bor. Sidirmoq, tarashlamoq, yengil oʻymoq maʼnosidagi qirmoq soʻzini ham ishlatamiz.

Baʼzilar Qirim nomini mening qirim maʼnosida ham sharhlaydi.

Qirim yarimorolida asli turkiycha boʻlgan joy nomlari juda koʻp. Chunki oʻlkani ruslar egallagunga qadar bu yerda asosan turkiy tilli qavmlar yashagan va juda koʻp yerlarga ular nom bergan.

Qirim soʻzini ruschaga taqlidan Qrim shaklida yozish urfga kirgan. Lekin bu xato. Chunki uning talaffuzi chaqirim soʻzidagi qirim bilan bir xil. Xorijiy joy nomlarini, ayniqsa asli turkiy boʻlgan toponimlarni oʻzbek tili qoidalariga koʻra yozish kerak.

@oriftolib

-u, -yu va chiziqcha

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada -u, -yu yordamchi soʻzlari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/GyfzcIx_ltA

@oriftolib

​​Ural – oʻralgan joy

Ural – Rossiyadagi geografik hudud. Shu nomdagi togʻ va daryo, qishloq va shaharchalar bor.

Ural nomining kelib chiqishi haqida turfa xil qarashlar bor. Rus tilining mahalliy tillar bilan aloqasini oʻrgangan mutaxassislar bu soʻz boshqird tiliga mansub degan xulosaga kelgan. Chunki mahalliy xalq va elatlar tilida faqat boshqird tilidagina bu joy nomi shu shaklda ishlatiladi. Xanti, mansi, udmurt, komi kabi xalqlar hududga boshqa nom berganlar.

Oʻr soʻzi boshqird tilida eskidan ishlatiladi, u qadimgi turkiy tilga mansub. Oʻzbek tilidagi tepalik, balandlik maʼnosidagi oʻr soʻzi ham ayni shu soʻzga borib taqaladi. Oʻr-qir, oʻrlamoq, oʻralamoq, oʻrkach kabi soʻzlar oʻr ildizidan oʻsib chiqqan.

Taniqli geograf olim Eduard Murzayev ruslar Uraltov nomini boshqirdlardan XVI asr oʻrtalarida oʻrganganini yozadi. Shu bois bu nom turkiycha orol yoki oʻral (oʻralmoq) nomlariga bogʻlanadi.

Oʻral soʻzi boshqird tilida belbogʻ maʼnosiga ham ega. Boshqirdlarning “Oʻral botir” nomli xalq dostoni ham bor.

Agar ozgina diqqat bilan tinglasangiz, boshqirdchani tushunsa boʻladi. Tatarcha, qozoqcha va turkmancha qorishmasiga oʻxshaydi.

@oriftolib

“Madaniyat va maʼrifat” telekanalida til mavzusidagi koʻrsatuv boshlanish arafasida. Jonli efirda uzatiladi.

Vaqt-imkon boʻlsa, koʻring.

@oriftolib

-u, -yu va chiziqcha | 3️⃣9️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

“Madaniyat va maʼrifat” telekanalida “Agar...” koʻrsatuvi bugun takroran efirga uzatilar ekan. Soat 20:00 da.

@oriftolib

​​Belorus, Belorussiya, Belarus Respublikasi

Beloruslar – sharqiy slavyan xalqlaridan biri, belorus tilida soʻzlashadi. Ularning mamlakati nomi milliy ensiklopediyamizda Belorussiya Respublikasi deb, qavs ichida Belarus deb berilgan. Imlo va izohli lugʻatlarimizda esa millat va til nomi uchun belorus soʻzi ishlatilgan. Nega bunday chalkash: birida belorus, boshqasida belarus shakli tanlangan?

Belorussiya – rus tilidagi shakli. Sovet davrida mamlakatlar nomini rus tili orqali oʻzlashtirganmiz. Til va millatni ifodalashda ham ruschaga taqlid qilganmiz. Beloruslarning oʻzi tilini ham, millatini ham, mamlakatini ham belarus soʻzi orqali ifodalaydi.

Eʼtiborli tomoni – prezident sayti ham, yirik axborot saytlari ham mamlakat nomini Belarus Respublikasi shaklida ishlatyapti. Aslida shunisi toʻgʻri. Millat va til nomida ham belarus shaklini tanlash va lugʻatlarga kiritish kerak. Oʻzbekcha talaffuzga ham, asliyatga ham mos. Oʻzbekcha Vikipediya allaqachon shu yoʻlga oʻtgan.

🟢 Lugʻatlar va ensiklopedik adabiyotlarning keyingi nashrlarida shunday tuzatish kiritiladi deb umid qilaman.

@oriftolib