Tutuq belgisining qiyinchiliklari

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada tutuq belgisi imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/aSSDMBZsgNU

@oriftolib

​​AIning oʻzbekchasi nima?

Oxirgi besh yilda kompyuterlar biz bilan suhbatlashadigan, xuddi odamday fikrlaydigan, xulosalar qiladigan darajaga yetdi. Bu qobiliyatdan hozir turli sohalarda foydalanilyapti. Uni inglizlar AI deb ataydi. AI inglizcha artificial intelligence birikmasining qisqartmasi. Xoʻsh, bu birikmani oʻzbekchada qanday atash kerak?

Artificial soʻzi sunʼiy, yasalgan, yasama kabi maʼnolarga ega. Intelligence esa koʻp maʼnoli soʻz, oʻrniga koʻra aql, idrok, fahm, intellekt, aqliy qobiliyat, tahlil, anglam, maʼlumot kabi mazmunda ishlatiladi.

Intelligence soʻzini ruslar intellekt deb oʻgirgan. Balki, shuning taʼsiridadir, artificial intelligence oʻzbekchada sunʼiy intellekt deb tarjima qilinyapti. Yaxshi variant. Bemalol ishlatish mumkin.

Lekin tilimizda undan-da mos soʻz bor: idrok. Intellekt kishining fikrlash qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, zehnni anglatadi. Idrok esa tashqi dunyo voqea, hodisalarini bilish, tushunish qobiliyatini, zehn va fahm-farosatni bildiradi. Falsafada bevosita sezgi aʼzolariga taʼsir etayotgan obyektiv mavjudot, predmet va hodisalarning kishi ongidagi akslanishi maʼnosida qoʻllanadi. Bunda ongda aks etayotgan predmet va hodisalarning oldingi tajribalar asosida tushunilishini ham oʻz ichiga oladi. Bu izohlardan artificial intelligence birikmasi uchun idrok soʻzi koʻproq mosligi ayon boʻladi. Chunki u birikmadagi mazmun-mohiyatga koʻproq yaqin, uni koʻproq qamraydi.

Toʻgʻri, intellekt soʻzining intelligence bilan ildizi bir. Lekin tarjimada oʻgirilayotgan tildagi maʼno yuki birlamchi boʻlishi kerak. Oʻzbekchada idrokning maʼno qamrovi kengroq va iboraga mosroq.

📌 Demak, eng maqbul tarjima: sunʼiy idrok. Qisqartmasi: SI.

@oriftolib

​​“Konstitutsiya” soʻzi doim bosh harfda yoziladimi?

Aslida konstitutsiya soʻzi atoqli ot emas. U doim kichik harfda yozilishi kerak. Biroq bosh qomusimizning nomi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi shaklida rasman tasdiqlangan. Demak, uni ayni shu koʻrinishda yozamiz. Boshqa oʻrinlarda, garchi asosiy qonunimiz nazarda tutilsa ham, kichik harfda yozish zarur. Solishtiring:

8-dekabr – Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – Oʻzbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – mamlakatimiz konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – konstitutsiyamiz qabul qilingan kun.
Inson huquqlari konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qoʻyilgan.

Konstitutsiyani kichik harfda yozsak, hurmatsizlik boʻlib qolmaydimi? Aslo yoʻq. Ota, ona, adolat, mehr kabi soʻzlarni kichik harfda yozsak, hurmatsizlik boʻlmayapti-ku, nega bu oʻrinda boʻlsin? Yozma matnda imlo qoidalariga amal qilinadi. Imlo qoidalarida konstitutsiya, kodeks, qonun, farmon, qaror, farmoyish, buyruq kabi soʻzlar bosh harfda yozilishiga oid qoida yoʻq.

Konstitutsiya matnining oʻzida soʻz bosh harf bilan yoziladi. Chunki bu orqali ayni shu konstitutsiya nazarda tutilishi koʻrsatiladi:

... ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (1-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada kattalik birliklari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/WU4grvUbAco

@oriftolib

Chelyabinsk, Saratov, Tyumen – bu nomlar turkiycha ekanini bilarmidingiz?

Bir zamonlar turkiy qavmlarning yeri boʻlgan oʻlkalar vaqti kelib Rossiya imperiyasi tarkibiga oʻtdi. Biroq joy nomlarida oʻsha olis tarix izlari bugungacha saqlanib qolgan.

“Daryo” nashridagi maqolamda nomi turkiy ildizga ega shunday joylar haqida hikoya qildim.

👉 dy.uz/PskLQ

@oriftolib

Tutuq belgisining qiyinchiliklari | 3️⃣5️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Krujka mavzusiga qaytib...

Bu idishni koʻpchiligimiz oʻrischasiga krushka/krujka deb bilamiz.

Krujka oʻris tiliga olmon va yunon tillaridan oʻzlashgan.

Xoʻsh, uning oʻzbekchasi nima boʻladi?

Tadqiqotchi Shahnoza Alimovaning “Xorazm qipchoq shevalarida maʼnodosh soʻzlar tahlili” maqolasida maʼlum qilinishicha, krujka ona tilimizda sarxum, shangil boʻladi.

Milliy ensiklopediyamizga koʻra esa, idishdan suv olishda ishlatiladigan dastali uy-roʻzgʻor buyumi doʻlcha deb nomlanadi.

Manba: Eshmon Malla

@oriftolib

Chelyabinsk – Chalabiy shahri

Chelyabinsk – aholi soni boʻyicha Rossiyada sakkizinchi oʻrinda turuvchi shahar. Aholisi bir milliondan ortiq.

Chelyabinsk shahri nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan talqinga koʻra, u kishi ismidan – Chalabiy soʻzidan kelib chiqqan. Chalabiy oti va unvoni turklarda keng tarqalgan. Shu nomdagi bir necha mashhur kishilar bor. Ammo manbalar bu soʻzni dastlab Oʻrta Osiyodagi turkiy qavmlar oʻzlashtirganini taʼkidlaydi.

Turkcha cheleb soʻzi xoʻjayin, ulugʻ zot, tangri kabi maʼnolarga ega. Ildizi suryoniycha ṣəlab – xoch soʻziga borib taqaladi. Oʻzbekchada qoʻllanadigan salib soʻzi ham ana shu oʻzakdan.

Rus oʻlkashunosi Vladimir Vitevskiy fikricha, chelab – boshqirdcha soʻz. Maʼnosi – chelak yoki lavlagi. Olim Chelyabinsk chindan ham chelaksimon havzada joylashganiga eʼtibor qaratadi.

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (2-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada kattalik birliklari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/JIuOmtCYXwM

@oriftolib

“Sazan”ning oʻzbekchasi nima?

Barchamizga tanish bu baliq turi rus tilida ham sazan deb ataladi. Buni bilgan odam sazan asli ruscha boʻlsa kerak degan oʻyga borishi mumkin. Ammo unday emas. Sazan – toza turkiycha soʻz. Rus tiliga turkiy tillardan oʻzlashgan.

Sazanning oʻzbekchada yana bir maʼnodoshi bor – zogʻora baliq. Bu nom uning tashqi qiyofasiga nisbatan berilgan. Zogʻora – makkajoʻxori unidan yopilgan non. Sazanning tangachalari zogʻora nonni eslatadi.

Demak, sazan ham, zogʻora baliq ham oʻzimizning qorakoʻz soʻzlardan. ✅

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (1-qism) | 3️⃣6️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Ularga yarashaveradi

Sherzodxon Qudratxoʻjaning soʻzlariga munosabat jaydari bir gapni yana esga tushirdi: ularga yarashaveradi, bizga sholpillab qoladi.

Bunaqa paytda mantiq chekkada nosvoy chekib turadi, ommaviy sazoyi boshlanadi.

Oʻzbek tilining jozibadorligini oshirish haqidagi gaplar ham yaxshi, chiroyli. Lekin shu yoʻlda nimadir harakat boshlasangiz, hatto yozuvdagi toʻrtta belgini oʻnglashga urinsangiz, doʻstona burun tiqishlar boshlanadi-ku?

Siyosatchi emas, jurnalist fikrini aytdi. Fikrlari asossiz emas. Yoqmasa, tirsaklaringni tishlanglar.

@oriftolib

Orenburg – oʻrdagi shahar

Orenburg – Janubiy Uraldagi eng yirik shaharlardan biri. Unga 1734 yili imperator Anna Ioannovna qarori bilan asos solingan. Or (oʻqilishi – Oʻr) va Yoyiq daryolari qoʻshilgan joyda bir qoʻrgʻon barpo etiladi. Uni daryo nomi bilan Or qalʼasi deb ataydilar. Oʻsha davrdagi urfga koʻra shahar-qoʻrgʻon nemischa uslubda Orenburg – Or daryosi boʻyidagi shahar nomini oladi. Keyinchalik u bir necha bor Yoyiq daryosining quyi qismiga koʻchiriladi. Eski oʻrnida faqat qalʼa saqlanib qoladi. Qalʼa oʻrnida hozir Orsk shahri qad koʻtargan. Shunday qilib, daryo nomi ikki shahar otiga koʻchgan.

Or daryosining nomi hozirgi oʻzbek tilida ham ishlatiladigan turkiy oʻr – chuqurlik, jarlik, oʻra soʻzidan hosil boʻlgan. Oʻr qazmoq, oʻrga tushmoq, oʻru qir kabi iboralarda ayni shu oʻr soʻzi qatnashgan. Oʻr soʻzining tepalik, balandlik maʼnosi ham bor.

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (2-qism) | 3️⃣7️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Bolaning anglash tezligi qancha?

“Qutlugʻ qon” asari tarjimoni, yangi oʻzbekcha-turkcha lugʻat hammuallifi Zamira Oʻzturk telegramda sahifa ochibdilar.

Kanalda yozilishicha, kitob oʻqimagan bolalar oʻrtacha bir jumlani 45 soniyada anglay olar ekan. Kitob oʻqish madaniyati shakllangan bolalar esa buni 13 soniyada uddalaydi. Demak, bolalarning ham, kattalarning ham anglash qobiliyati bevosita kitob oʻqishga bogʻliq.

👉 Batafsil

@oriftolib