“Fid-dorayn” nima degani?

Savol:
Alisher Navoiyning “Istangiz” gʻazalida fid-dorayndin soʻzi keladi. Shuning maʼnosi nima?

Javob:
Bu soʻz gʻazaldagi mana bu baytda kelgan:

Eyki, istarsiz savodul vajh fid-dorayndin
Boxabar boʻlmoq – meni yuzi qoroda istangiz.

Navoiy asarlari tilining izohli lugʻatiga koʻra, fid-dorayn soʻzi ikki dunyoda degani. Savodul vajh fid-dorayn iborasi esa ikki dunyoda yuzi qoralikni anglatadi.

Shoir bu misrada agar ikki dunyoda yuzi qora boʻlgan kishini koʻrmoqchi boʻlsangiz, menga qarang, oʻsha odam menman, demoqchi. Bunda oʻzini haqir tutish, gunohlardan xijolat tortish, Haqqa bandalik izhori bor.

🟢 Bu gʻazalni Sherali Joʻrayev maromiga yetkazib kuylagan. Ammo qoʻshiqda ayni shu misralar yoʻq. Koʻpchilik tushunishga qiynalishi hisobga olingan boʻlishi mumkin.

👉 Qoʻshiqni tinglash
👉 Gʻazalni oʻqish

@oriftolib

​​Yuz nodir feʼl

“Navoiyshunoslik” kanalida Alisher Navoiy “Muhokamatul lugʻatayn”da keltirgan yuzta nodir feʼl berilgan ekan.

Hozir bu yuzta feʼlning yarmidan koʻpi isteʼmolda emas. Demak, tilimiz shuncha soʻzga qashshoqlashgan. Biroq ularning ichida bugungacha sogʻ-omon yetib kelganlari ham bor. Feʼllarning bugun biz ishlatadigan soʻzlar bilan bir xil yoki ularga shaklan yaqin boʻlganlarini ajratib chiqdim. Ularning Navoiy davridagi maʼnosi bugungi maʼnosidan farq qilishi mumkin:

🔹 Quruqshamoq
🔹 Toriqmoq
🔹 Aldamoq
🔹 Ishanmoq
🔹 Aylanmoq
🔹 Igranmak
🔹 Ovunmoq
🔹 Qistamoq
🔹 Qiynamoq
🔹 Qoʻzgʻalmoq
🔹 Sovrulmoq
🔹 Chayqalmoq
🔹 Qimsanmoq
🔹 Qizgʻanmoq
🔹 Siylanmoq
🔹 Tanlamoq
🔹 Qimirdamoq
🔹 Serpamak
🔹 Sigʻinmoq
🔹 Yolinmoq
🔹 Munglanmoq
🔹 Indamak
🔹 Tergamak
🔹 Siypamoq
🔹 Qoralamoq
🔹 Surkanmak
🔹 Kuymanmak
🔹 Ingranmoq
🔹 Toʻshalmak
🔹 Mungʻaymoq
🔹 Burmak
🔹 Turmak
🔹 Sipqormoq
🔹 Jurkanmak
🔹 Oʻrtanmak
🔹 Bichimoq
🔹 Yigirmak
🔹 Chidamoq
🔹 Tuzmak
🔹 Qichigʻlamoq
🔹 Gangiramoq
🔹 Qadamoq
🔹 Sundurmak
🔹 Suqlatmoq

Navoiy bu soʻzlarni taqdim qilarkan, turklar (yaʼni Navoiy tilida soʻzlashuvchilar) sortlar (yaʼni fors-tojiklar)dan koʻra “tabʼi muloyimroq” ekanini aytadi. Chunki ular “juzviy mafhumot uchun”, yaʼni nozik maʼno farqi uchun alohida soʻz ishlatadi. Sort tilida esa bu kabi soʻzlarni toʻkis ifodalash imkonsiz, baʼzan bitta soʻzni bir necha soʻz yordamida tarjima qilish talab etiladi.

Albatta, har bir tilning oʻz ustun taraflari bor. Forschada ham, inglizchada ham, nemischada ham, ruschada ham boshqa tilda toʻla ifodalash imkonsiz boʻlgan soʻz va tushunchalar bor. Navoiy tilining avlodi boʻlgan oʻzbek tili ham xuddi shunday ustunliklarga ega.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 “Svejiy” soʻzining tarjimasi nima?
🔹 “Barra” nima degani?
🔹 Oʻzbek tili ot qoʻyishdan ojizmi: tilimizning toʻrini egallayotgan chet soʻzlar
🔹 Oʻzbekchasi boʻlaturib, ishlatilmaydi – oʻzimizning “begona” soʻzlar

@oriftolib

Bilaguzuk va bilakuzuk: farqi nimada?

Obunachilardan biri shu ikki soʻz imlosi haqida soʻrab qoldi. Lugʻatlarni qarab, qiziq maʼlumotga koʻzim tushdi: bilaguzuk ham, bilakuzuk ham toʻgʻri. Biroq ular variantdosh soʻzlar emas. Maʼnosi keskin farqli.

Bilaguzuk – ayollar bilakka taqadigan ziynat buyumi, taqinchoq.

Bilakuzuk – kaltakesak turi. Koʻpincha tanasi toʻq kulrang, ikki yonida qoramtir yoʻllari boʻladi.

👉 Demak, qoʻlga hech qachon bilakuzuk taqilmaydi, bilaguzuk taqiladi!

Kaltakesakning bu turini ruslar yalangkoʻz yoki ilonkoʻz deyishar ekan.

@oriftolib

Band odam tezroq oʻz ishiga qaytishni istaydi

Behzod Hoshimov inglizlarning “If you want something to be done, ask a busy person to do it” degan naqli haqida yozibdi. Maʼnosi: agar bir ish bitishini xohlasang, juda band odamga buyur.

“Eng band deb oʻylagan odamlarim eng hozirjavob boʻladi. Bir ish bilan murojaat qilsangiz, eng tez hal qiladigan odamlar ham eng band boʻlganlari. Shuning sababi nimada ekan?” deb savol qoʻyadi muallif.

Shaxsiy tajribamdan kelib chiqib aytsam: band odamlar sizning ishingizni tezroq bitirib, yana oʻz ishiga qaytishni istaydi. Chunki unda vaqt kam. Choʻzib yurishdan faqat yutqazadi. “Boʻsh vaqtlarimda koʻpincha boʻsh boʻlaman” uslubida yashaydigan kishida esa hamma narsa – bemalolchilik. Sizning ishingizga ham shu nuqtayi nazardan qaraydi. Bugun boʻlmasa, ertaga. U vaqtini qizgʻanmaydi.

Lekin bandlik meʼyori ortib ketsa, band odamlar ham hozirjavoblik xislatini yoʻqotadi. Shakarning ham ozi shirin. Menimcha.

@oriftolib

​​Petrushkaning oʻzbekchasi maydanozmi?

Biror tushunchaga oʻzbekcha ot qoʻyishga urinish yaxshi. Buning eng toʻgʻri yoʻli – eski oʻzbek tilida ishlatilgan turkiy soʻzlarni ishlatish, oʻzbekchada yangi soʻz yasash, qardosh tillardan turkiy muqobilini olish, imkonsiz holatlarda esa tilimizga boshqa tillardan oʻzlashgan va allaqachon singib boʻlgan yoki oʻtmishda ishlatilib, keyin unutilgan soʻzlardan foydalanish.

Baʼzan oʻzbekchalashtiramiz deb yana bir boshqa chet soʻzni taqdim etib qoʻyish mumkin. Shuning uchun soʻzning kelib chiqishi, etimologiyasiga ham qarab qoʻyish kerak.

Petrushka soʻzining ildizi yunoncha petroselinon – togʻ chechagi soʻziga borib taqaladi. Yunonchadan lotinchaga, undan ruschaga oʻzlashgan. Shakl-shamoyili oʻzgarib, rosmana rus soʻziga aylangan. Undan oʻzbekchaga oʻtgan.

Bu oshkoʻkni hozir maydanoz soʻzi bilan ifodalash ham uchrayapti. Chunki biz bilan bir oiladagi turkchada shunday ataladi. Google okamgila biror soʻzning oʻzbekchasini bilmasa, shartta turkchasini aytvoradilar. Balki, shuning taʼsirida kirib kelgandir bu soʻz.

Turk tili – ishlangan, chet soʻzlardan anchagina tozalangan, yangi tushunchalarga tez ot qoʻyib oladigan til. Lekin u ham oʻzlashmalarga boy. Chunki hech bir til faqat oʻz soʻzlari bilan yashay olmaydi. Boshqa tillar bilan quda-andachilik qiladi, soʻz olib, soʻz beradi. Maydanoz sizu bizga tanish mayda va noz soʻzlaridan iborat emas. Uning ildizi oʻrta yunon tilidagi makedonísion – Makedoniya oʻti soʻziga borib taqaladi. Makedoniya atoqli otidan yasalgan. Yunonchadan arabchaga, arabchadan turkchaga oʻtgan.

Petrushkaga qozoq va qirgʻiz qardoshlarimiz turkiycha ot bergan ekan. Qozoqchada aqjelken (oqyelkan), qirgʻizchada ashkoʻk (oshkoʻk). Menga qozoqchasi maʼqul keldi, oʻzbekchalashtirish zarur boʻlsa, shu variantni ishlatish kerak. Oshkoʻk soʻzi oʻzbekchada allaqachon bor – ovqatga solinadigan koʻkatlarni anglatadi.

Demak, bu oshkoʻkni maydanoz degandan koʻra petrushka deb ishlatavergan maʼqul. Chunki maydanozning afzallik jihati yoʻq.

@oriftolib

Tutuq belgisining qiyinchiliklari

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada tutuq belgisi imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/aSSDMBZsgNU

@oriftolib

​​AIning oʻzbekchasi nima?

Oxirgi besh yilda kompyuterlar biz bilan suhbatlashadigan, xuddi odamday fikrlaydigan, xulosalar qiladigan darajaga yetdi. Bu qobiliyatdan hozir turli sohalarda foydalanilyapti. Uni inglizlar AI deb ataydi. AI inglizcha artificial intelligence birikmasining qisqartmasi. Xoʻsh, bu birikmani oʻzbekchada qanday atash kerak?

Artificial soʻzi sunʼiy, yasalgan, yasama kabi maʼnolarga ega. Intelligence esa koʻp maʼnoli soʻz, oʻrniga koʻra aql, idrok, fahm, intellekt, aqliy qobiliyat, tahlil, anglam, maʼlumot kabi mazmunda ishlatiladi.

Intelligence soʻzini ruslar intellekt deb oʻgirgan. Balki, shuning taʼsiridadir, artificial intelligence oʻzbekchada sunʼiy intellekt deb tarjima qilinyapti. Yaxshi variant. Bemalol ishlatish mumkin.

Lekin tilimizda undan-da mos soʻz bor: idrok. Intellekt kishining fikrlash qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, zehnni anglatadi. Idrok esa tashqi dunyo voqea, hodisalarini bilish, tushunish qobiliyatini, zehn va fahm-farosatni bildiradi. Falsafada bevosita sezgi aʼzolariga taʼsir etayotgan obyektiv mavjudot, predmet va hodisalarning kishi ongidagi akslanishi maʼnosida qoʻllanadi. Bunda ongda aks etayotgan predmet va hodisalarning oldingi tajribalar asosida tushunilishini ham oʻz ichiga oladi. Bu izohlardan artificial intelligence birikmasi uchun idrok soʻzi koʻproq mosligi ayon boʻladi. Chunki u birikmadagi mazmun-mohiyatga koʻproq yaqin, uni koʻproq qamraydi.

Toʻgʻri, intellekt soʻzining intelligence bilan ildizi bir. Lekin tarjimada oʻgirilayotgan tildagi maʼno yuki birlamchi boʻlishi kerak. Oʻzbekchada idrokning maʼno qamrovi kengroq va iboraga mosroq.

📌 Demak, eng maqbul tarjima: sunʼiy idrok. Qisqartmasi: SI.

@oriftolib

​​“Konstitutsiya” soʻzi doim bosh harfda yoziladimi?

Aslida konstitutsiya soʻzi atoqli ot emas. U doim kichik harfda yozilishi kerak. Biroq bosh qomusimizning nomi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi shaklida rasman tasdiqlangan. Demak, uni ayni shu koʻrinishda yozamiz. Boshqa oʻrinlarda, garchi asosiy qonunimiz nazarda tutilsa ham, kichik harfda yozish zarur. Solishtiring:

8-dekabr – Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – Oʻzbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – mamlakatimiz konstitutsiyasi qabul qilingan kun.
8-dekabr – konstitutsiyamiz qabul qilingan kun.
Inson huquqlari konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qoʻyilgan.

Konstitutsiyani kichik harfda yozsak, hurmatsizlik boʻlib qolmaydimi? Aslo yoʻq. Ota, ona, adolat, mehr kabi soʻzlarni kichik harfda yozsak, hurmatsizlik boʻlmayapti-ku, nega bu oʻrinda boʻlsin? Yozma matnda imlo qoidalariga amal qilinadi. Imlo qoidalarida konstitutsiya, kodeks, qonun, farmon, qaror, farmoyish, buyruq kabi soʻzlar bosh harfda yozilishiga oid qoida yoʻq.

Konstitutsiya matnining oʻzida soʻz bosh harf bilan yoziladi. Chunki bu orqali ayni shu konstitutsiya nazarda tutilishi koʻrsatiladi:

... ushbu Konstitutsiyada nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (1-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada kattalik birliklari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/WU4grvUbAco

@oriftolib

Chelyabinsk, Saratov, Tyumen – bu nomlar turkiycha ekanini bilarmidingiz?

Bir zamonlar turkiy qavmlarning yeri boʻlgan oʻlkalar vaqti kelib Rossiya imperiyasi tarkibiga oʻtdi. Biroq joy nomlarida oʻsha olis tarix izlari bugungacha saqlanib qolgan.

“Daryo” nashridagi maqolamda nomi turkiy ildizga ega shunday joylar haqida hikoya qildim.

👉 dy.uz/PskLQ

@oriftolib

Tutuq belgisining qiyinchiliklari | 3️⃣5️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Krujka mavzusiga qaytib...

Bu idishni koʻpchiligimiz oʻrischasiga krushka/krujka deb bilamiz.

Krujka oʻris tiliga olmon va yunon tillaridan oʻzlashgan.

Xoʻsh, uning oʻzbekchasi nima boʻladi?

Tadqiqotchi Shahnoza Alimovaning “Xorazm qipchoq shevalarida maʼnodosh soʻzlar tahlili” maqolasida maʼlum qilinishicha, krujka ona tilimizda sarxum, shangil boʻladi.

Milliy ensiklopediyamizga koʻra esa, idishdan suv olishda ishlatiladigan dastali uy-roʻzgʻor buyumi doʻlcha deb nomlanadi.

Manba: Eshmon Malla

@oriftolib

Chelyabinsk – Chalabiy shahri

Chelyabinsk – aholi soni boʻyicha Rossiyada sakkizinchi oʻrinda turuvchi shahar. Aholisi bir milliondan ortiq.

Chelyabinsk shahri nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan talqinga koʻra, u kishi ismidan – Chalabiy soʻzidan kelib chiqqan. Chalabiy oti va unvoni turklarda keng tarqalgan. Shu nomdagi bir necha mashhur kishilar bor. Ammo manbalar bu soʻzni dastlab Oʻrta Osiyodagi turkiy qavmlar oʻzlashtirganini taʼkidlaydi.

Turkcha cheleb soʻzi xoʻjayin, ulugʻ zot, tangri kabi maʼnolarga ega. Ildizi suryoniycha ṣəlab – xoch soʻziga borib taqaladi. Oʻzbekchada qoʻllanadigan salib soʻzi ham ana shu oʻzakdan.

Rus oʻlkashunosi Vladimir Vitevskiy fikricha, chelab – boshqirdcha soʻz. Maʼnosi – chelak yoki lavlagi. Olim Chelyabinsk chindan ham chelaksimon havzada joylashganiga eʼtibor qaratadi.

@oriftolib

Kattalik birliklari imlosi (2-qism)

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada kattalik birliklari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/JIuOmtCYXwM

@oriftolib

“Sazan”ning oʻzbekchasi nima?

Barchamizga tanish bu baliq turi rus tilida ham sazan deb ataladi. Buni bilgan odam sazan asli ruscha boʻlsa kerak degan oʻyga borishi mumkin. Ammo unday emas. Sazan – toza turkiycha soʻz. Rus tiliga turkiy tillardan oʻzlashgan.

Sazanning oʻzbekchada yana bir maʼnodoshi bor – zogʻora baliq. Bu nom uning tashqi qiyofasiga nisbatan berilgan. Zogʻora – makkajoʻxori unidan yopilgan non. Sazanning tangachalari zogʻora nonni eslatadi.

Demak, sazan ham, zogʻora baliq ham oʻzimizning qorakoʻz soʻzlardan. ✅

@oriftolib