“Nodon onangni kechir, oʻgʻlim!”

Unda hali yosh edim. Bir kuni uy tozalash bilan ovora boʻlib qolibman, kichik oʻgʻlim javonni ochib, eng yaxshi billur idishimni yerga tushirib yubordi. Qimmatbaho buyum koʻz oʻngimda chil-chil sindi. Dunyoni zulmat bosganday boʻldi, figʻonim falakka chiqib, gʻazabdan dagʻ-dagʻ titradim. Jahl ustida: “Nima qilib qoʻyding?! He, baloga yoʻliqqur! Iloyo, devor tagida qolgin, mana shu idishga oʻxshab singin senam! Onam bergan billur edi-ya! Shu uy dardisarni tozalay depman-da! E, hiqillama! Yoʻqol koʻzimdan!” deya baqirdim. Yana nimalar dedim – esimda yoʻq. Besh-oʻn kundan keyin hatto bu voqeaning oʻzi ham yodimdan koʻtarilib ketdi. Lekin oradan uzoq vaqt oʻtib, hayot uni yana esimga soldi.

Kenjam ulgʻaydi, oliy maʼlumotli boʻldi, yaxshi joyga ishga kirdi. Endi unga kelin qidirish harakatiga tushdim. Oʻzi ham toʻyga harakat boshladi, dadasi bilan maslahatlashib, eski uyni yangilash rejasini tuzdi.

Koʻp oʻtmay ustalarni olib kelishdi, haq masalasida oson til topishishdi, shekilli, ishni tezda boshlab yuborishdi. Hilviroq eski uy gupillab quladi. Shu payt qandaydir sarosima, yugur-yugur boshlandi. Ustalar bilan xoʻjayinim qulagan uy uyumi atrofida aylanar, baqir-chaqir qilar, har kim qoʻliga ilingan narsani olib chetga irgʻitardi. Koʻnglim allaqanday koʻngilsizlikni sezib, behalovat boʻldi, hovliqib yetib bordim. Uyum ostidan ingroq va baqiriq tovushlari eshitilardi. Bechora oʻgʻlim uy tagida qolib ketibdi! Oyogʻim madorsizlandi, koʻz oldim qorongʻilashib, yerga oʻtirib qoldim. Keyingi voqealar elas-elas yodimda: kiyimlari kir-chir, baʼzi joylari qontalash oʻgʻlimni koʻtarib chetga olib chiqishdi, “Tez yordam” mashinasiga solib olib ketishdi.

Shuurim karaxt edi, tilim esa tinmay: “Allohim, tavba qildim... Allohim, oʻzing kechir...” deya takrorlardi. Eng suyukli, meni yeru koʻkka ishonmaydigan, eʼzozlab, ardoqlaydigan bolam, jigarporam gʻaribu notavon boʻlib devorlar ostida qolib ketsa-ya! Birdan xayolimga yoshligim, aytgan qargʻishim tushdi. Oʻsha soʻzni aytguncha tilim uzilsa boʻlmasmidi, oʻsha billur idishdan mingtasi sinib-parchalanib ketsa boʻlmasmidi!..

Ammo endi bu soʻzlardan, hasrat-u nadomatlardan foyda yoʻq. Holsiz, majolsiz yotgan, hatto kipriklarini koʻtarishga ham kuchi yetmayotgan bolamning koʻzlariga qarab ich-ichimdan faryod toshib keladi, “Men nodon onangni kechir, oʻgʻlim!” deya toʻlib-toʻlib yigʻlayman. Taskin-tasallilar foydasiz. Koʻzyoshlarim oxiri qurib bitar, lekin yuragimdagi ogʻriq, afsus-nadomat bitmaydi.

Ey boʻlar-boʻlmasga farzandini qargʻayotgan onalar! Koʻzingizni oching! Har gapga farishtalar omin deydi. Kun kelib menday hasrat chekmang, pushaymon yoshlariga gʻarq boʻlmang! Hatto arzirli sabab boʻlsa ham, bolangizni duoyi bad qilmang. Jigargoʻshangizni balo-yu ofatlardan, yomonliklardan Yaratganning oʻzi asrasin...

“Moʻminalar” jurnalining 2019-yil 1-sonida chop etilgan.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Eng birinchi va eng toʻgʻri yoʻl – oʻqish

Ha, shunday. Soʻzlarning toʻgʻri yozilishini oʻrganish uchun ularni birma-bir yodlab chiqmaysiz. Agar bunday qiladigan boʻlsangiz, oʻzingizni qiynaysiz xolos.

Har qanday kitobni oʻqish savodxonlikni oshiravermaydi. Faqat sifatli kitoblarni mutolaa qilish zarur. Koʻz soʻzlarning qanday yozilishini xotirada saqlab qoladi. Yozayotganingizda ana shu xotira sizga qoʻl keladi. Qancha koʻp oʻqisangiz, koʻz lugʻati ortib boraveradi. Bu soʻz boyligingiz oshishi, nutqingiz ravonlashishiga ham hissa qoʻshadi.

Badiiy adabiyotlar soʻz tovlanishlari, noyob iboralar, chiroyli oʻxshatishlarga boy boʻladi. Masalan, Gʻafur Gʻulom asarlarini oʻqib, oʻzingiz bilmagan-eshitmagan juda koʻp nodir soʻzlarni oʻrganishingiz mumkin.

Oʻz sohangizga oid kitoblarni oʻqish ham foyda beradi. Atamalar va sohaga oid tushunchalarning maʼnosi, imlosini oʻrganasiz.

Mutolaaga har kuni kamida yarim soat, oʻrtacha bir soat vaqt ajrating.

@oriftolib

Soʻz qoʻllash mavzusidagi maqolalar

2-qism

🔹 Bir oʻzakdan ikki maʼno
🔹 Boyaqish va boyoqish
🔹 Gʻalati mashhurlar: toʻgʻrisi – xato, xatosi – toʻgʻri
🔹 Dilovar, pisanda, ismi sharif: xato maʼnoda qoʻllanadigan 7 ta soʻz
🔹 Yetti xazinaga nimalar kiradi?
🔹 Inson va odam
🔹 Qonun hujjatlari tili: “oʻzgartish”mi yoki “oʻzgartirish”?
🔹 Quloqchin “naushnik”mi?
🔹 Qoʻshtomoq – kekirdak olmasi
🔹 Meva solmagan daraxt nima deb ataladi?
🔹 Mijoz va mizoj
🔹 Obdan va obdon
🔹 Ofitsiantning oʻzbekchasi nima?
🔹 Och biqin qayer?
🔹 Raqobatbardosh va raqobatbardoshlik

👉 1-qism

@oriftolib

Kim chiroyli?

Boylik va Kambagʻallik bir kishining oldiga kelib, uni savolga tutishdi:

– Ayt-chi, qay birimiz chiroyliroqmiz?

Odam javob berishdan choʻchidi. Xayolidan shunday oʻy oʻtdi: “Kambagʻallik chiroyli, deydigan boʻlsam, Boylik xafa boʻlib ketib qolishi mumkin. Boylik chiroyli deydigan boʻlsam, Kambagʻallikning gʻashi keladi va mendan oʻch oladi. Nima qilsam ekan?”

U biroz oʻylagach, yoʻlini topdi va dedi:

– Birga tursalaring, aniq bir fikr aytolmayman. Yurib turinglar.

Boylik va Kambagʻallik u yoq-bu yoqqa borib kela boshladi. Haligi kishi ularga qarab turib dedi:

– Kambagʻallik, sen ketayotganingda chiroyli koʻrinar ekansan. Sen esa, Boylik, kelayotganingda odamga juda xush yoqar ekansan.

“Omina” jurnalining 2021-yil 31-sonida chop etilgan.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Yozing va mashq qiling

Har kuni biror kitobning kamida bir betini koʻchirib yozing. Endi koʻz xotirasidan tashqari harakat xotirasi ham ishga tushadi. Qoʻl yozish jarayonida imloni eslab qoladi. Miya esa yozilgan narsani yaxshiroq uqadi. Tinish belgilari qay oʻrinda va nimaga qoʻllanayotganini tushuna borasiz.

Yozishning bundan-da foydaliroq usuli bor. Sifatli audiokitobdan parcha eshiting va uni qogʻozga tushiring. Keyin uni kitob bilan solishtiring. Qayerlarda, qaysi soʻzlarda xato qilganingizga eʼtibor bering.

Mabodo audiokitob yoʻq boʻlsa, kitobdan parchani oʻzingiz ifodali oʻqing va telefoningiz diktofoniga yozib oling. Keyin uni eshitib, yozishingiz mumkin.

Tayyor diktantlardan ham foydalansangiz boʻladi.

Kundalik tuting, kuningiz qanday oʻtgani, qayerlarga borganingiz, nimalar qilganingizni qogʻozga tushirib boring. Yoki oʻzingizga maʼqul istagan mavzuda yozishingiz mumkin. Soʻng matnda imlosiga ikkilangan soʻzlaringizni lugʻatdan tekshirib, toʻgʻrilab chiqing. Bu toʻgʻri yozishdan tashqari yozma fikrlash malakangizni ham oshiradi. Miyada fikrlar tartibga tushadi, miyada tartib bor degani yozuvda ham tartib bor deganidir.

Yozish mashqi savod darajangiz sezilarli yaxshilangunga qadar davom etishi kerak. Iloji boricha qoʻlda yozing. Biroz muddatdan soʻng mashgʻulotni kompyuterda davom ettirishingiz mumkin.

@oriftolib

Oʻkil ona: nega oʻkil?

Toʻylarda kuyov tomondan biror ayol kelinga qatiq ichiradi. Mana shu ayolni enabuvi, oʻkil aya, oʻkil ona kabi nomlar bilan atashadi. Bolaligimda eshitib hayron boʻlardim: nega oʻkil aya? Bu xotinlar ukol qilarmikan, doʻxtirmikan?

Soʻzning etimologiyasi bilan tanishgan kishi u ukolga ham, tibbiyotga ham umuman aloqasiz ekanini anglaydi. Oʻkil soʻzi arabcha vakil soʻzining talaffuz variantidir. U nikoh paytida yigit yoki qiz tomondan kafillikka oʻtuvchi, vakillik qiluvchi kishini anglatadi:

Men sizni boʻlak odam deb turib edim, men gapu avzoyingizdan bildim: otamning oʻkil enasi ekansiz. (“Balogardon”.)

Bu soʻz erkaklarga nisbatan juda kam ishlatiladi. Masalan, men yaqin orada eshitganim yoʻq.

🟢 Nikohdagi vakil sizning shevangizda qanday ataladi?

@oriftolib

“Xudo” bilan “hudo” – ikki so‘z

Bir jurnal Julqunboy (Abdulla Qodiriy)ning 1923-yili "Mushtum"da bosilgan maqolasini chop etibdi. Maqola yozuvchining "Assalomu ala manittaba’l-xudo" xitobi bilan yakunlangan.

Arabcha so‘zlarning kirillcha transkripsiyasida o‘ta jiddiy va qo‘pol xatolar ketishi haqida ilgari ham yozilgan edi. Bu gal ham holat shunga yaqin.

Borliqni yaratgan, ibodatga munosib zotga nisbatan Xudo so‘zi ishlatiladi va bu so‘zning arabchaga mutlaqo aloqasi yo‘q. Lekin hidoyat ma’nosini bildiruvchi hudo/huda so‘zi bor hamda doim qo‘llanadi.

Yozuvchi "Assalomu ala manittabaal hudo" xitobi bilan "Hidoyatga ergashganlarga tinchlik, salomatlik, eminlik bo‘lsin", demoqchi.

Xulosa:

❌ Assalomu ala manittabaʼl-xudo

✅ Assalomu ala man ittabaal hudo (huda)

Manba

@oriftolib

Qoidalarni oʻrganing

Ha, bundan qochib qutulib boʻlmaydi. Kitoblar, gazeta-jurnallarni oʻqib, baʼzi qoidalarni mantiq, savqi tabiiy bilan oʻzlashtirib olish mumkin. Lekin imlo va punktuatsiyani toʻlaqonli bilish uchun baribir qoidalarni oʻrganish zarur.

Shu yoʻnalishdagi blog va sahifalar, videodarslar ham yaxshi foyda beradi.

Vaqt, xohish va imkon boʻlsa, repetitorga borish yoki onlayn kurslarga qatnashish ham mumkin. Tabiatimiz shunaqa: tekin narsaning qadri kam boʻladi, pul toʻlasak, xarajatimizni oqlashga harakat qilamiz.

@oriftolib

Tasavvur qilish qiyin: bular aslida yunoncha soʻzlar

Garchi oʻzbek va yunon tillari bir-biridan ancha uzoq boʻlsa-da, ularni bogʻlab turadigan rishtalar bor. Koʻpchilikka maʼlum: fan va texnikaga oid juda koʻp soʻzlar yunonchadan olingan. Biroq turmushimizda ishlatiladigan, biz gʻirt oʻzbekcha deb biladigan baʼzi soʻzlarning ildizi ham qadim Ellada zaminiga borib taqaladi.

“Daryo” nashrining “Tilimizni bilamizmi?” ruknida ana shunday soʻzlarning baʼzilarini sharhladim.

👉 dy.uz/aqR57

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Tasavvur qilish qiyin: bular aslida arabcha soʻzlar
🔹 Tasavvur qilish qiyin: bular aslida forscha soʻzlar
🔹 Kimning xayoliga kelibdi deysiz: Gibraltar, Sidney, Antaliya – asli odamlarning ismi boʻlgan joy nomlari
🔹 Bular aslida ruscha emas: rus tiliga oʻzlashgan turkiycha soʻzlar
🔹 Doʻppi kiygan soʻzlar – gʻirt oʻzbekcha boʻlib ketgan 15 ta oʻzlashma
🔹 Bu soʻzlar aslida ruscha. Oʻzlashma ekani bilinmaydigan 15 ta qadrdon soʻz

@oriftolib

Arosat asoratlari

Aralash imloda yozilgan, baʼzan kulgili xatolari bor yozuvlarga koʻzimiz tushib qoladi. Bular – ikki imloda yurganimiz, nuqsonli lotin alifbosining tuya goʻshti yegan islohi, taʼlimdagi muammolar, davlat tilidan foydalanish ehtiyojining pastligi va hokazo muammolar hosilasi.

* Rasm obunachilardan.

@oriftolib

Lugʻatlar bilan ishlang

Imlo lugʻati va izohli lugʻat doimiy ish qurolingizga aylansin. Maʼnosini tushunmagan yoki yozilishida ikkilangan soʻzlaringizni albatta lugʻatdan tekshiring. Buning uchun alohida lugʻat daftar tutganingiz afzal. Yoddan koʻtarilgan soʻzlarga qarab olish ham osonlashadi.

Shaxsiy yozishmalarda, ijtimoiy tarmoqlarda savodli boʻlishga intiling. Toʻgʻri yozish odatga asoslanadi. Xatoga eʼtiborsiz boʻlaverish boshqa oʻrinlarda ham nuqsonli yozishingizga yoʻl ochadi.

Word dasturida oʻzbek lotin imlosini tekshirish xizmati ishga tushgan. Biroq u hali juda zaif. Juda koʻp soʻzlarni tanimaydi. Wordʼda yoki brauzerlarda ishlaganda oʻzbek imlosini tekshirib beradigan maxsus kengaytmalardan foydalanishingiz mumkin. Bunda ham qayerda xato qilayotganingizni oʻrganasiz, ham uni bartaraf etasiz.

@oriftolib

​​Afinadan kelgan afandi

Afandi soʻzi asli yunoncha desa, odamning ishongisi kelmaydi. Arabcha boʻlishi mumkin, forscha boʻlishi mumkin, lekin yunoncha emas, degan oʻy oʻtadi xayoldan. Biroq tasavvurlarimiz baʼzan bizni aldaydi.

Bugun afandi deganda koʻproq kulgili voqealar qahramoni Nasriddin afandini yoki latifani tushunamiz. Lekin bu soʻz oʻzbekchada janob, hurmatli, oʻqituvchi kabi maʼnolarni ham anglatgan. Bugun esa uni bu maʼnolarda qoʻllash eskirib ulgurdi.

Yangi yunon tilida aféntis – hokim, boshliq, oʻrta yunonchada avféndis – hurmatli kishi, ustoz, eski yunon tilida esa auféntēs – sudda oʻzini oʻzi himoya qila oluvchi kishi maʼnolarini anglatgan. U turkchaga afandi shaklida oʻzlashgan. Afandi Usmonli sultonligida martaba belgisi va harbiy unvonni bildirgan. Bu unvon yevropacha leytenantga toʻgʻri kelgan. XIX asrdan boshlab afandi soʻzi sulton oilasi aʼzolari, ulamolar, amaldorlarga nisbatan hurmat maʼnosida qoʻllana boshlagan. Usmonli sultonligida barcha savodxon kishilar afandi sanalgan.

Zamonaviy turk tilida bu soʻz oʻzbekchadagi muhtaram, inglizchadagi ser, slavyan tillaridagi pan kabi ehtiromli murojaat uchun ishlatiladi.

Xoʻja Nasriddin obrazi va afandi unvonining bogʻlanishiga kelsak. Bu qahramon Oʻrta Osiyo, Yaqin Sharq, Kavkaz, Bolqon mintaqalari va hatto xitoy adabiyotida bor. U baʼzan faylasuf, baʼzan esa baxillik, ochkoʻzlik, ikkiyuzlamachilik, sudxoʻrlik kabi illatlardan kuluvchi soʻfiy qiyofasida tasvirlangan. Ana shu sabab ham uning nomiga hurmat-ehtirom rutbasi – afandi qoʻshib aytilgan.

Baʼzi tadqiqotlarga koʻra, Xoʻja Nasriddin haqidagi latifalar XIII asrda paydo boʻlgan. Uning oʻzi ham shu davrda yashagan. U 1208-yili Turkiyaning Eskishehir shahri yaqinidagi qishloqda tugʻilgan, Koʻniyada oʻqigan, Kastomonuda ishlagan va 1284-yili Akshehir shahrida vafot etgan. Nasriddinning maqbarasi va qabri shu kungacha saqlangan. Baʼzi tadqiqotchilar Xoʻja Nasriddin obrazi VIII–XI asrlarda paydo boʻlgan deb hisoblaydi. Bundan boshqacha talqin va taxminlar ham bor.

2022-yili oʻtkazilgan YUNESKO majlisida Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, Turkiya va Oʻzbekiston taklifi bilan Xoʻja Nasriddin haqida latifalar aytish anʼanasi insoniyat nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritildi.

Latifalar qahramoni Xoʻja Nasriddin, Nasriddin xoʻja, Mulla Nasriddin, Nasriddin, Nasriddin afandi, Afandi kabi nomlar bilan mashhur. Uni afandi deb atash Oʻrta Osiyoda, xususan, qirgʻiz, tojik, turkman, uygʻur va oʻzbeklar orasida keng tarqalgan.

👉 Shu kabi soʻzlar izohi

@oriftolib

Boʻron

Gʻarbiy Amerikadagi bir fermernikiga kelishgan bir yigit ish soʻrab keldi. Fermer undan qanday afzalliklari, oʻziga xos sifatlari borligini soʻradi. Yigit javob berdi:

– Men boʻron turganda ham bemalol uxlay olaman.

Bu gap keksa fermerni oʻyga toldirdi: nima demoqchi bu bilan? Lekin yigitni baribir ishga oldi, chunki u nimasi bilandir fermer boboga maʼqul tushdi.

Oradan kunlar oʻtdi. Bir tun qattiq va shiddatli boʻronning guv-guvidan er-xotin fermerlar uygʻonib ketishdi. Obbo, bir falokat boʻlmasaydi degan xayolda uyning u burchidan bu burchiga yugurib, ichkari-yu tashqarini koʻzdan kechira boshlashdi. Deraza va eshiklar zichlab yopilgan, ilgaklari solib qoʻyilgandi. Uy-roʻzgʻor va dalada ishlatiladigan buyumlar omborga olib kirilgan, traktor garajda turardi. Otxona eshigi yaxshilab yopilgan, qulflangan edi. Ichkaridagi hayvonlarning tovushi umuman eshitilmasdi.

Fermer bobo ishchisining xonasiga moʻraladi: yigit miriqib uxlab yotardi. Shu fursat uning xayolida ishchisining gaplari jaranglaganday, oʻsha gaplarning maʼno-mohiyati anglashilganday boʻldi:

– Men boʻron turganda ham bemalol uxlay olaman.

Haqiqatan ham, bu harakatchan yigit sokin kunlardayoq harakatga tushgan, boʻronga tayyorgarlik koʻrib qoʻygandi. Hamma narsani joy-joyiga keltirgani sabab bugun shiddatli, qasirgʻali boʻron bosh koʻtarganda u umuman bosh koʻtarmasdi.

Bunday talatoʻpli shamollar barchamizning boshimizda bor. Imkonimiz boʻla turib bajarmagan ishlarimiz bir kuni quyosh botganida manglayimizga ajinlar soladi, yuragimizni gʻijimlaydi. Quyoshi qayta chiqmaydigan boʻlib botadigan kunimiz kelguncha hamma narsani miridan sirigacha toʻgʻrilab, hozirlik koʻra olamizmi? Oʻzimizni oʻnglay, chogʻlay bilamizmi? Buni uddalasak-ku, xoʻp-xoʻp, yoʻqsa, boʻron koʻtarilgan kunda uyqusiz qolamiz. Ammo unda gʻisht qolipdan koʻchgan boʻladi...

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Punktuatsiyaga oid maqolalar

2-qism

🔹 Boʻlsa: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Vergul qachon ishlatiladi: eng asosiy 7️⃣ ta qoida
🔹 -gancha: vergul kerakmi yoki yoʻq
🔹 Garchi: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 -guncha, -gungacha: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 -da yuklamasi va vergul
🔹 Jumladan: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Zora: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Islohtalab qoidalar: -ganda va vergul
🔹 Koʻra: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Qani: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Qarab: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Qoʻshtirnoq haqida
🔹 Mana: vergul kerakmi yoki yoʻq?
🔹 Matn vergulzor emas

👉 1-qism

@oriftolib

“Yangi Oʻzbekiston” gazetasi yogurt soʻzi haqida videolavha tayyorlabdi. Ammo maʼlumotlar qayerdan olinganini aytish yoddan koʻtarilibdi.

Mayli, keyingi safar aytishar.

👉 Yogurt
👉 Jahongashta soʻzlar

@oriftolib