​​Mavrikiy – koʻp ism koʻrgan orol

Mavrikiy – Janubi-sharqiy Afrikadagi orol-davlat. Hind okeanining janubi-gʻarbiy qismida, Madagaskardan taxminan 900 kilometr sharqda joylashgan. Boyligi boʻyicha Afrikada ikkinchi, inson rivoji indeksi boʻyicha esa eng yuqori oʻrinda.

Mamlakat nomini oʻzining eng katta oroli nomidan olgan. Orol X asr arab sayyohlarining esdaliklarida Dina arobi – Kumush orol nomi bilan tilga olinadi.

Kimsasiz bu orolga XVI asrda portugal dengizchilari qadam qoʻyadi va uni kemalaridan birining nomi bilan Sishna, yaʼni oqqush deb ataydi. 1598-yili orolni hollandlar egallaydi va Niderlandiya shahzodasi Mauris Oranj sharafiga Mauritius deb nomlaydi.

1715-yili orol Fransiya qoʻl ostiga oʻtadi va fransuzlar unga Il de Frans – Fransiya oroli deb ot qoʻyadi. 1810-yili orolni buyuk britaniyaliklar bosib olgach, unga Mauritius nomini qaytaradi.

Ha, orol tarixda koʻp nomlarni koʻrgan. Bir qaraganda arabchaga oʻxshab koʻrinadigan Mavrikiy nomi esa holland qiroli ismining lotincha ifodasidan hosil boʻlgan.

@oriftolib

Karnaychidan bir puf ))

Shunaqa maqol bor, eshitganmisiz? Bu ish siz uchun hech gap emas, bu ishni osongina uddalay olasiz, bu ishga bir ogʻiz soʻzingiz kifoya kabi maʼnolarga ega. Sahifa obunachilarining 271 tasi premium obunaga ega ekan. Kanalning rang-roʻyini ozroq oʻzgartiraman desam, shunaqa premiumi bor “kotta bollar” ovoz bervorsin degan yozuv chiqyapti. Tinib-tinchimagan Pavelboy Durov nimalarni oʻylab topadi-ya, vey.

Shunga bir qarashvormasalaring boʻlmaydi. Oldindan quyuq rahmat.

Havola budur:
👉 https://t.iss.one/oriftolib?boost

@oriftolib

Oʻzbek tiliga hurmatni oʻzimiz shakllantiramiz

Tilga hurmat oʻz-oʻzidan paydo boʻlib qolmaydi, uni avvalo shu til egalari shakllantirishi kerak. Ayniqsa el koʻz oʻngida boʻladiganlar.

Ijtimoiy tarmoqlarda Korzinka doʻkonlar tarmogʻi egasi Zafar Hoshimov boshlovchiga tadbirni oʻzbek tilida olib borish haqida koʻrsatma bergani videosi aylanyapti. Koʻrib, xursand boʻldim.

Korzinkachilar xarid cheklarini ham toʻliq oʻzbekchalashtirganini eʼtirof etib oʻtishim kerak. Bu oʻzi tabiiy holat boʻlishi zarur. Lekin koʻplab brendlar, kompaniyalar oʻzbek tiliga eʼtibor bermayotgan yoki yetarlicha eʼtibor bermayotgan bir paytda shu kichkina jihat ham kishini quvontiradi.

Yaqinda Korzinka marketing jamoasi til boʻyicha bir yigʻilishga taklif etdi. Unda marketing tili va imlosi bilan bogʻliq baʼzi masalalarga oydinlik kiritiladi. Bu ham tilga eʼtiborning bir belgisi, menimcha.

@oriftolib

​​Qoyil va qoyilmaqom

Qoyil soʻzi oʻzbekchada zavqlanib yoki tan berib ofarin oʻqishga, tasanno aytishga arzirli; ofarin, tasanno maʼnolarini bildiradi:

Belim qisib, qovurgʻamni shishirding,
Doʻstim, sening zoʻrligingga qoyilman. (“Alpomish”)

Lekin u asliyatda zavq va tahsin maʼnosiga ega emas. Arabchada qoyil aytuvchi, soʻzlovchi, gapiruvchini yoki hikoya, naql qiluvchini bildiradi. Gapirayotgan yoki biror hikoyani soʻzlab berayotgan boʻlsangiz, demak, qoyilsiz.

Oʻzbekchada soʻzdagi maʼno gapiruvchiga emas, tinglovchiga koʻchgan. Agar qiziqarli, zavq beradigan gaplarni aytsangiz yoki biror ishingiz sabab hayratlantira olsangiz, siz emas, boshqalar qoyil boʻladi, qoyil qoladi.

Oʻzbekchada bu soʻz qatnashgan qoyil qilmoq, qoyil qoldirmoq, qoyil qolmoq, qoyil boʻlmoq, qoyillatmoq, qoyilmaqom kabi soʻz va iboralar ham bor.

@oriftolib

Sulola nomi qanday yoziladi?

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada sulola va davlat nomi imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/lO864jbQI6M

@oriftolib

​​Mirishkorning ovi

Mirishkor soʻzi oʻz ishining tajribali, mohir ustasi; tajribakor, omilkor kabi maʼnolarga ega va asosan dehqonchilik bilan bogʻliq mazmunda ishlatiladi: mirishkor dehqon, mirishkor bogʻbon. Baʼzan boshqa kasb-hunar egalariga nisbatan ham qoʻllanadi:

Sulton boʻzchi... oʻz hunarining mirishkori hisoblanar edi. (A. Muxtor, “Opa-singillar”.)

Biroq dastlab bu soʻz dehqonchilik, bogʻbonchilik yoki boʻzchilikka umuman aloqador boʻlmagan. Arabcha mir – amir, boshliq va forscha shikor – ov soʻzlaridan yasalgan mirshikor ov boshligʻi, ovni boshqaruvchi, ovga mutasaddi kishi degan maʼnoni anglatgan. Xonlarning ov tashkil qiluvchi mulozimi – mirshikori boʻlgan. U xonning qoʻrigʻi, yaʼni ov xoʻjaligini boshqargan.

Vaqt oʻtib, mirshikor tovush oʻzgarishiga uchragan va mirishkorga aylangan. Bu oʻzgarish shaklgagina emas, maʼnoga ham taʼsir koʻrsatgan. Endi u ovga bogʻliq maʼnoda qoʻllanmaydigan boʻlgan.

@oriftolib

Boliviya va ozodlik kurashchisi

Boliviya Isroil bilan diplomatik aloqalarini uzdi – OAV.

Aslida kishilarning ismlari boʻlgan joy nomlari haqida oldinroq yozgan edim. Boliviya ham xuddi shunday toponimlardan biri. U milliy ozodlik harakati yetakchisi Simon Bolivar sharafiga shunday atalgan.

1825-yil 6-avgustda Yuqori Peru mustaqilligi eʼlon qilingan, 11-avgustda esa Bolivar Respublikasi tashkil etilgan. Mamlakatga Yuqori Peru va Yuqori Peru Davlati kabi nomlar ham berilishi mumkin edi. Bir necha oʻn yillar davomida shu va boshqa nomlar ham mamlakat nomi sifatida qoʻllangan. Biroq 1868-yil 1-oktyabrdan oʻlka rasman Bolivar Respublikasi deya atala boshlangan.

2009-yili kuchga kirgan Konstitutsiyaga koʻra, mamlakatning rasmiy nomi – Boliviya Koʻpmillatli Davlati (ispancha – Estado Plurinacional de Bolivia).

Janubiy Amerikadagi ushbu mamlakatda 37 ta rasmiy til bor. Masalan, ispan, kechua, aymara, guarani kabilar rasmiy til sanaladi. Aholining 68 foizi metis, 20 foizi hindu, 5 foizi oqtanlilardan iborat.

@oriftolib

Sulola nomi qanday yoziladi? | 2️⃣8️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

​​Kim sipo koʻrinadi?

Sipoh soʻzi forschada qoʻshin, askar maʼnolariga ega. Oʻzbekchada esa saroy amaldori, jangchi, askar, shaxmat donasi kabi maʼnolarda qoʻllanadi. Masalan, Amir Temur va Bobur qoʻshinida otliq askar – sipohiylar xizmat qilgan.

Kamtar, kamsuqum, oddiy, ogʻir-vazmin kabi maʼnolarda qoʻllanadigan sipo soʻzi ana shu sipoh bilan bir soʻz, oxiridagi h tovushi talaffuzda yoʻqolgan xolos.

Xoʻsh, askar, jangchi maʼnosi nega kamtar-kamsuqum yoki ogʻir-vazminga aylanib qoldi? Sipohiylar, yaʼni oddiy askarlar odatda kichik lavozim va unvon egasi boʻladi, birovga rahbarlik qilmaydi. Aksincha, ularga rahbarlik qiladigan, nazoratda tutadiganlar koʻp boʻladi. Sipoh boshliq yoki qoʻmondonning izni, buyrugʻisiz ortiqcha harakat qilmaydi, qilolmaydi. Safda ham qimir etmay, tartib bilan turadi. Yoʻqsa, jazolanishi hech gap emas. Ana shu holat sipoh soʻziga koʻchma maʼno yuklanishiga olib kelgan. Kamtar, ogʻir vazmin maʼnosini olgan sipoh sipo shaklida qoʻllana boshlagan va askarlik maʼnosini butkul yoʻqotgan.

@oriftolib

Oliy o'quv yurtlari, fakultetlar va kafedralar nomi imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada universitet, institut, fakultet, yoʻnalish va kafedralar nomi imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/v_8dVmTo8hg

@oriftolib

Mugʻombirning taʼbiri

Mugʻombir arabchada muabbir shaklida ishlatiladi. Taʼbir soʻzi bilan oʻzakdosh. Asliyatda tushni taʼbir qiluvchi maʼnosini anglatadi. Oʻzbek tiliga yetib kelguncha tovush oʻzgarishlariga uchragan va mugʻombir shakliga kirgan.

Tushni taʼbirlash – qiyin ish. Tush taʼbirining bittasi toʻgʻri chiqsa, kamida oʻntasi xato chiqadi. Taʼbirchilarning soʻzi haqiqatga mos kelavermaganidan ularga ishonch yoʻqolib, nomlariga salbiy maʼno yuqqan boʻlsa ne ajab.

Mugʻombir soʻzi oʻzbekchada aldoqchilik bilan ish koʻruvchi; ayyor, quv maʼnosida qoʻllanadi:

Mirzakarimboy ilonning yogʻini yalagan odam edi... mugʻombir, puxta-pishiq... har ishda ehtiyotkorlikni maʼqul koʻrar edi. (Oybek, “Tanlangan asarlar”.)

@oriftolib

​​Berk va bek, shift va ship

Oʻzbek tilida baʼzi soʻzlarning aytilishi ham adabiy meʼyor sifatida qabul qilingan. Masalan, berk va bek soʻzi. Berk soʻzini ogʻzaki nutqda bek deb aytamiz. Aksariyat soʻzlarni aytilganiday yozsak, xato qilamiz. Lekin bek xato emas:

Borganimda eshik bek edi.

Izohli lugʻat ham, imlo lugʻati ham bu soʻzni soʻzlashuv varianti sifatida koʻrsatmagan. Izohli lugʻatda hatto berkitmoq soʻzi yoʻq, faqat bekitmoq berilgan. Imlo lugʻatidan esa bekitmoq ham, berkitmoq ham joy olgan.

Shift va ship soʻzlari bilan ham xuddi shu holat. Har ikki lugʻat bu soʻzlarni adabiy tilga xos deb bergan. Soʻzlashuv yoki sheva varianti emas:

Xona oʻrtasida... kattakon stol, atrofida vena stullari, ikki deraza oʻrtasida shipga yetarli katta toshoyna... bor edi.
M. Ismoiliy, “Fargʻona tong otguncha”.

🟢 Garchi adabiy meʼyor sanalsa-da, bek va ship variantlari asosan badiiy va publitsistik asarlarda ishlatiladi.

Bu ikkitagina misol xolos. Bularga oʻxshash soʻzlar talaygina. Xoʻsh, bunday soʻzlarni qanday farqlash mumkin? Lugʻatlar bilan ishlash, esda saqlab qolish kerak. Boshqa soʻzlarni ham shularga qiyosan aytilganidek yozsangiz, xato qilasiz.

Imlomiz ana shunaqa-da, nima deysiz endi🤷🏻‍♂️.

Oʻzi XX asr boshida, alifbo oʻzgarganda soʻzlarni aytilganday yozish qabul qilinishi kerak edi. Shunda imlo xatolari ham kam boʻlardi, yozuv xalq tiliga yaqinlashardi. Menimcha.

@oriftolib

Soʻz tarixi va etimologiya mavzusidagi maqolalar

Sahifada shu mavzuda eʼlon qilingan baʼzi maqolalarga havola beryapman. Qiziqqaningiz bilan tanishib chiqishingiz mumkin.

1-qism

🔹 “Amudaryo”ning maʼnosi nima? “Jayxun”ning-chi?
🔹 “Arslon” soʻzi haqida
🔹 “Birodar” soʻzi haqida
🔹 “Boykot” va uning qiziq tarixi
🔹 “Bolta” soʻzi haqida
🔹 “Kabob”ning oʻzbekchasi
🔹 “Qirol”ning kechmishi
🔹 “Mahsulot”ning oʻzbekchasi – tovar
🔹 “Million”ning oʻzbekchasi nima?
🔹 “Munchoq” soʻzining kechmishi
🔹 “Namoz” soʻzining oʻzbekchasi
🔹 “Namordnik”ning oʻzbekchasi nima?
🔹 “Otves”ning oʻzbekchasi nima?
🔹 “Parol” soʻzining oʻzbekchasi
🔹 “Ramazon” nima degani, “roʻza”-chi? Ramazonga oid soʻzlarning lugʻaviy maʼnosi

👉 2-qism

@oriftolib

Sahrodan kelgan yovvoyi

Yovvoyi soʻzi koʻp maʼnoli soʻz, u xonakilashmagan, madaniylashtirilmagan, zararli, oʻzlashtirilmagan, qoʻrqinchli, qoloq, odamovi kabi maʼnolarni anglatadi. U qadimgi turkiy tilda sahro maʼnosini ifodalagan yaba otidan hosil boʻlgan. Dastlab oʻz-oʻzicha yashaydigan, oʻz-oʻzicha oʻsadigan maʼnosini anglatgan yabayi vaqtlar oʻtib yovvoyiga aylangan, maʼnolari ham kengaygan.

Eski turkiydagi yaba soʻzidan hosil boʻlgan yobon soʻzi oʻzakdagi maʼnoni saqlab qolgan. U dala, dasht maʼnosini bildiradi.

@oriftolib