Bayramdan keyingi tahlil: tilimiz ahvoli bayram qiladigan darajadami? — tilshunoslar bilan suhbat

Kun.uz jurnalisti Ilyos Safarov oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilishi tarixi, ziyolilar koʻnglidagi til bilan bogʻliq bugungi gʻashlik va oʻzbek tilining xorijda oʻqitilishi ahvoli mavzularida suhbat tashkil etdi.

Bu suhbatda men ham qatnashdim. Fikrlarimni bildirdim.

👉 kun.uz/46129669

@oriftolib

-yapti, -yabdi, -ayapti

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada -yapti, -yotir, -yotib qoʻshimchalari imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/N-6EmTVpTXA

@oriftolib

Antaliya – nomi ham, oʻzi ham koʻhna shahar

Turkiyadagi bu kurort shahar dunyoga mashhur. Uning tarixi miloddan oldingi davrlarga borib taqaladi. Tadqiqotlar hozirgi Antaliya viloyati hududida juda qadim zamonlarda, jumladan, tosh va bronza davrlarida ham odamlar yashaganini koʻrsatadi.

Mintaqa Pergamon qirolligi qoʻliga oʻtgach, uni faol oʻzlashtirish boshlanadi. Miloddan oldingi 159-yili Pergamon qiroli Attala II buyrugʻi bilan Attaliya shahriga asos solinadi. Shahar nomi arab manbalarida Antaliya, turk manbalarida Adaliya nomi bilan tilga olingan. XX asrning birinchi choragidan boshlab shahar Antaliya deb atala boshlagan.

@oriftolib

Kazo-kazolar va hokazolar: maʼnosi keskin oʻzgarib ketgan 🔟 ta soʻz

Maʼnoning tubdan oʻzgarishi oʻzlashma soʻzlarda koʻp uchraydi. Boshqa tilga oʻtgan soʻz koʻpincha oʻsha tilning tabiatiga, issiq-sovugʻiga moslashadi, baʼzan qiyofasi va maʼnosini oʻzgartiradi. Bu holat tilning oʻz soʻzlari orasida ham kuzatiladi.

“Daryo” nashridagi maqolamda ana shunday soʻzlardan baʼzilarini sharhladim:

🔹 Kazo-kazolar va hokazolar
🔹 Taqsir: maqtovmi yoki yerga urish?
🔹 Chavandozlar chapaqay boʻladimi?
🔹 Qoyil va qoyilmaqom
🔹 Mirishkorning ovi
🔹 Kim sipo koʻrinadi?
🔹 Mugʻombirning taʼbiri
🔹 Gʻurraning evrilishi
🔹 Sahrodan kelgan yovvoyi
🔹 Terisini tashlagan tiyin

Oʻqish:
👉 https://dy.uz/lV2MQ

@oriftolib

​​Pensilvaniya – oʻrmonlar oʻlkasi

Amerikada ham xuddi Avstraliyada boʻlgani kabi juda koʻp joylarga kishilarning ismi berilgan. 1681-yili Angliya qiroli Charlz II yosh ruhoniy Uilyam Penga Delaver daryosining gʻarbidagi juda katta hududni beradi. Pen 1682-yili bu hududda Pensilvaniya koloniyasi va uning poytaxti Filadelfiyaga asos soladi.

Uilyam dastlab bu hududga Yangi Uels nomini berishni taklif etadi, lekin bu nom eʼtirozlarga sabab boʻladi. Soʻng u Silvaniya nomini taklif qiladi. Bu soʻz lotincha silva – bogʻ soʻzidan yasalgan edi. Oxir-oqibat qirol bu hududni Pensilvaniya deb atashga qaror qiladi. Lotincha Penn Sylvania soʻzma-soʻz Penning bogʻi degan maʼnoni beradi. Hududning nomi Qirollik floti admirali, Uilyam Penning otasi katta Pen sharafiga nomlanadi.

Dastlab kichik Pen bu nomdan xijolat tortadi. Chunki odamlar u haqda yanglish xayolga borishi, hududni oʻz nomi bilan atab oldi deb oʻylashi mumkin edi. Biroq qirol joy nomini oʻzgartirmaydi va Pensilvaniya keyinchalik AQSH tarkibida alohida shtat nomiga aylanadi.

@oriftolib

-yapti, -yabdi, -ayapti | 2️⃣6️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Sietl – hindular sardori

Hozirgi Sietl oʻrnida yevropaliklarning ilk qoʻnimgohi 1851-yili barpo etiladi. Bu maskanni taniqli davlat arbobi Artur Dennining safdoshlari quradi va unga “Nyu York Alki” deb nom beradilar. Alki chunuk qabilasi tilida tez orada, qachondir degan maʼnoni anglatgan.

1852-yili qoʻnimgoh Elliot koʻrfazining sharqiy qirgʻogʻiga koʻchiriladi. Doktor Devid Meynard qoʻnimgohni sukvomish va duvomish hindu qabilalari sardori Sietl sharafiga atashni taklif qiladi. Sietl oqtanlilar bilan murosa qilish tarafdori boʻlib, qabiladoshlari orasida ham, oqtanlilar orasida ham obroʻ-eʼtibor qozongan edi.

Amerikada boshqa bir qancha joylar va muassasalar ham Sietl sharafiga nomlangan.

@oriftolib

Variantdosh soʻzlar imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada qiyin va koʻp savol tugʻdiradigan masalalardan biri – variantdosh soʻzlar imlosidagi eʼtiborli jihatlar tushuntirilgan.

👉 https://youtu.be/u-FvVbD_C7A

@oriftolib

Buxarest – Bukurning shahri

Buxarest – Ruminiya poytaxti. Unda ikki millionga yaqin aholi yashaydi. Shahar oʻrta asrlar lotin manbalarida Cetatia Dambovitci, yaʼni Dambovitsa shahri sifatida tilga olinadi. Dambovitsa – daryoning nomi. Demak, shaharni ham daryo nomi bilan atashgan.

Maʼlumotlarga koʻra, shahar nomi 1459-yildan rumincha București shaklida tilga olina boshlagan. Bunda Bukur kishi nomini, -eshti qoʻshimchasi esa tegishlilikni bildirgan. Bukureshti – Bukurga tegishli joy, Bukurning shahri degani. Bukur ismi Ruminiyadagi boshqa joy nomlarida ham uchraydi. Bu soʻz alban tilida yoqimli, chiroyli maʼnolarini bildiradi.

Bir afsonaga koʻra, shaharga XV asrda Bukur ismli choʻpon asos solgan. Biroq bu haqiqatga mos emas. Chunki Buxarest shahri undan oldin ham bor boʻlgan.

@oriftolib

Variantdosh soʻzlar imlosi | 2️⃣7️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Saragosa va imperator Avgust

Bir qaraganda, Ispaniyadagi Saragosa shahri va Rim imperiyasi asoschisi Oktavian Avgust oʻrtasida bogʻliqlik topish mushkul. Biroq shahar tarixi bilan qiziqqan kishi ular bir-biriga chambarchas bogʻliq ekaniga amin boʻladi.

Saragosa shahriga miloddan oldingi 24-yilda rimliklar asos soladi va unga Colonia Caesaraugusta – Imperator Avgust koloniyasi deb nom beradi. Shahar arab xalifaligi tarkibida boʻlgan paytlarda Caesaraugusta nomi Sarakustaga aylanadi.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, Caesaraugusta iborasi caesar va augusta soʻzlaridan hosil boʻlgan. Birinchi qismdagi caesardan sezar soʻzi hosil boʻlgan. Oʻzbek tilida faol ishlatiladigan qaysar soʻzining ildizi ham shu soʻzga borib taqalishi haqida oldinroq yozgan edim.

@oriftolib

Bolalar, ayollar, qariyalar, begunoh odamlarni oʻldirib, uyini buzib, vatanidan ayirib kelayotgan Isroilni yoqlayotgan va oqlayotganlar adolat-u vijdondan mosuvo, shu ishga qalban sherik odamlardir. Kim boʻlishidan qatʼi nazar.

#Kundalikdan

@oriftolib

​​Mavrikiy – koʻp ism koʻrgan orol

Mavrikiy – Janubi-sharqiy Afrikadagi orol-davlat. Hind okeanining janubi-gʻarbiy qismida, Madagaskardan taxminan 900 kilometr sharqda joylashgan. Boyligi boʻyicha Afrikada ikkinchi, inson rivoji indeksi boʻyicha esa eng yuqori oʻrinda.

Mamlakat nomini oʻzining eng katta oroli nomidan olgan. Orol X asr arab sayyohlarining esdaliklarida Dina arobi – Kumush orol nomi bilan tilga olinadi.

Kimsasiz bu orolga XVI asrda portugal dengizchilari qadam qoʻyadi va uni kemalaridan birining nomi bilan Sishna, yaʼni oqqush deb ataydi. 1598-yili orolni hollandlar egallaydi va Niderlandiya shahzodasi Mauris Oranj sharafiga Mauritius deb nomlaydi.

1715-yili orol Fransiya qoʻl ostiga oʻtadi va fransuzlar unga Il de Frans – Fransiya oroli deb ot qoʻyadi. 1810-yili orolni buyuk britaniyaliklar bosib olgach, unga Mauritius nomini qaytaradi.

Ha, orol tarixda koʻp nomlarni koʻrgan. Bir qaraganda arabchaga oʻxshab koʻrinadigan Mavrikiy nomi esa holland qiroli ismining lotincha ifodasidan hosil boʻlgan.

@oriftolib