Dunyo gʻaroyibotlarga boy

“Ekologlarning kuchi bitta echki va uning egasiga yetdi”, deb xabar beryapti Kun.uz. Navoiyda echkisi daraxt koʻchatiga arzimas shikast yetkazgan kishini ekologlar jarimaga tortibdi. Sohibi echkiga 1 mln 650 ming soʻm jarima yozilgan, tabiatga yetkazilgan zarar esa 990 ming soʻmga baholangan.

Aniqlanishicha, bir tup koʻchatga oʻsishdan toʻxtamaydigan darajada shikast yetkazilgan. Rasmga qaraganda, jabrdiyda koʻchat – tut.

Bu xabarga qanday sarlavha qoʻygan boʻlardingiz?

Mening variantlarim:

👉 Koʻchat: “Charxning men koʻrmagan jabr-u jafosi qoldimu?!”
👉 Echki: “Bilmayin yedim koʻchatni...”
👉 Echki odamga doʻst emas
👉 Tabiat yirik talafotdan omon qoldi

@oriftolib

Musicha, moʻrcha va moʻri

Bahrom Bafoyev “Koʻhna soʻzlar tarixi” kitobida yozishicha, bu uch soʻzning oʻzagi bir. Fors tilida musicha moʻs soʻziga -cha sifat darajasini yasovchi qoʻshimcha qoʻshilishi bilan hosil qilingan. Moʻs qora rangli jonivorni anglatgan. Musicha qoramtir rangdagi qush demakdir.

Moʻrcha soʻzi ham shu shaklda yasalgan. Moʻrchadagi moʻr moʻs bilan bir asosli, u ham qora rangni, qoralikni ifodalaydi. Moʻrcha qora rangli jonzot degan maʼnoni anglatadi. U shevalarimizda chumoli, qumursqa maʼnolarida qoʻllanadi. Moʻr-malaxday yopirildi iborasidagi moʻr ham chumolini anglatadi.

Tilimiz sandigʻidan joy olgan moʻri soʻzi ham moʻr asosidan yasalgan. Moʻri – oshxona, pechka, oʻchoq va shu kabilarning tutun chiqib ketadigan yoʻli. Moʻrilarning ichi odatda qurum boʻlib, qorakuyaga aylanib ketadi. Uning qora, qoralik maʼnosidagi soʻzdan hosil boʻlgani mantiqiy asosga ega.

@oriftolib

Yubilyarning oʻzi qani?

Qaysidir marhum ijodkorni yodlash kechasida bir kishi: “Yubilyarning oʻzi qani?” degani va bu kulgiga sabab boʻlgani haqida yozuvchilar orasida latifa yurardi. Latifa yangiribdi.

@oriftolib

​​Yurt, yurak va yoʻrgʻa

Maʼnosi bir-biridan tamoman farqlanadigan bu soʻzlarning ildizi bir soʻzga – qadimgi turkiy tildagi yoʻrimoq – harakatlanmoq, yurmoq feʼliga borib taqaladi. Yurt soʻzi qadimgi turkiy tilda chodir, boshpana, qoʻnib oʻtiladigan yer maʼnosini anglatgan. “Devonu lugʻatit turk”da esa xaroba holidagi bino izlari, qoʻrgʻon va boshqalar deb izohlangan.

Oʻzbek tilining etimologik lugʻatiga koʻra, yurak soʻzi ham yoʻrimoqdan hosil boʻlgan. Turkiy tillar etimologik lugʻati esa bu maʼlumotni shubha ostiga oladi. Bunga yurak soʻzi eskiligi, Oʻrxun-Enasoy bitiklarida ham mavjudligini asos qilib keltiradi. Bu soʻz “Devonu lugʻatit turk”da ham bor. Mahmud Koshgʻariy yuraklig, yuraklandi kabi soʻzlarni ham keltiradi. Bu soʻzlar mardlik va shijoat maʼnolarini ifodalash uchun ishlatilgan.

Yurak soʻzi tanadagi markaziy aʼzo, qalb, dil kabi maʼnolarni anglatishini bilamiz. U qardosh turkiy tillarda bu maʼnolardan tashqari ichak-chavoq, qorin, oshqozon, jigar, oʻt pufagi kabi maʼnolarda ham qoʻllanadi.

Yoʻrgʻa soʻzi oʻzbekchada mayda qadam tashlab, tez yuradigan degan maʼnoda ishlatiladi va ot yoki eshakning yurishini ifodalaydi. U juda koʻp turkiy tillarda ayni shu maʼnoda ishlatiladi.

@oriftolib

Nihoyat yechimga yaqinmiz

Ayni paytda “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini takomillashtirish masalalariga bagʻishlangan ilmiy-nazariy konferensiya” boʻlib oʻtyapti.

Muammoli 4 harfni oʻzgartirish boʻyicha takliflar:

Oʻ – Õ
Gʻ – Ğ
Ch – C
Sh – Ş

Boʻldi. Boshqa oʻzgarish yoʻq.

Choʻzilmay, tez orada amalga kirsa yaxshi boʻlardi. Menga maʼqul.

Shu 4 ta harfning qiyinchiligini koʻp tortganman. Isloh boʻyicha oʻzim ham takliflar bergandim. Unga toʻliq mos kelmasa-da, shu holatiga ham roziman. Murosa ham kerak. Bu yerda imkon qadar kam oʻzgartirish kiritish, noroziliklarni ozaytirish koʻzda tutilgan.

Bu oʻrinda soʻzimiz bir joydan chiqishi kerak. Xorazmcha aytganda, ogʻzibirchilik zarur.

@oriftolib

“Obonato!”

Afrikadagi bir qabilani õrganiş ucun borgan antropolog olim qabila bolalariga şunday õyin taklif qildi. Daraxt yoniga meva tõla savatni qõydi va: “Iclaringdan kim birinci bõlib daraxt yoniga yetib kelsa, manavi şirindan şakar mevalarning hammasi uniki bõladi!” deb eʼlon qildi.

U copişga ruxsat işorasini bergan payt bolalar bir-birlarining qõllarini mahkam tutib, birgalikda yugurişga tuşdi. Marraga yetib kelib, yutuqlari – mevalarni maza qilib yeyişdi. Mağlub bõlgan antropolog bolalardan mevalarni faqat bir kişi qozonişi mumkin bõla turib, nima ucun bunday qilganlarini sõradi. Ular: “Obonato!” deb javob berişdi. Bu sõz ularning tilida: “Men borman, cunki biz bormiz!” degan maʼnoni anglatardi.

Bolalar hali oq-qorani unca yaxşi tanimasa-da, mehr-oqibat nimaligini, bir kişi baxtiyor bõlib, qolganlar baxtsiz bõlsa, bu baxtiyorlik tatimasligini yaxşi bilar ekan.

“Gulxan” jurnalida cop etilgan.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Harf terish qaytaga osonlashadi

Koʻpchilik oʻzgarish boʻlsa, yana qiyin boʻladi-ku, klaviaturada bu harflar yoʻq-ku deb oʻylayapti. Aslida unday emas. Hozirgi muammolar bartaraf boʻladi. Harflar bitta tugmada chiqadi.

Rasmda kecha ishchi guruh taklif qilgan variantni aks ettirdim. Ş harfini boshqa joyga ham qoʻyish mumkin. Masalan, enterning chap tomonidagi tugmaga.

Bu klaviatura uchun terilma yasab olish muammo emas. Hozirgi alifbo uchun ham moslangan terilma bor, masalan. Windows va Appleʼga rasmiy soʻrov yuborilsa, ular keyinchalik yangilanishlar payti oʻzbek lotin klaviaturasini oʻzgartirib qoʻyadi.

Kompyuter klaviaturangizga bir qarang. Unda kirildagi ў, қ, ғ, ҳ harflari yoʻq. Ular щ, ы, –, = belgilari oʻrniga joylashtirilgan. Lotinda ham shunday boʻladi.

@oriftolib

Boshqa variant

W harfi joyida qoladi, inglizcha soʻz kelsa, terilmani oʻzgartirish shart emas.

@oriftolib

Xafa

Izohli lugʻatga koʻra, xafa soʻzi forschadan oʻzlashgan va asliyatda boʻgʻish, boʻgʻilish, nafas qaytish; boʻgʻib oʻldirish; boʻgʻuvchi kabi maʼnolarga ega. Tojik tili izohli lugʻatida xafa kardan soʻzi ranjitmoq va boʻgʻmoq maʼnosida izohlangan.

Xafa soʻzi oʻzbek tilida ikki xil maʼnoda qoʻllanadi:

1️⃣ Gʻamli, qaygʻuli, hasratli.

Kumush juda xafa koʻringanlikdan uning koʻnglini ochmoqqa toʻgʻri kelar edi.
A. Qodiriy, “Oʻtgan kunlar”.

2️⃣ Ranjigan, ozor topgan, norozi; arazlagan.

Kimdan xafasiz? Mendan xafa boʻlmang.

@oriftolib

Shuncha kechikkanimiz kammi?

Taniqli iqtisodchi Otabek Bakirov toʻrtta harf ixchamlashishi masalasiga batafsil toʻxtalibdi. Quyida uning maqolasi bilan tanishasiz:

Lotin alifbosiga oʻtishni boshlaganimizga 30 yildan oshdi. 1993-yil 1-sentyabrda maktabga kirganlarning va lotin alifbosida xat-savod chiqarganlarning old farzandlari maktabni bitirishdi.

Yuridik jihatdan lotin alifbosiga oʻtish 2010-yildayoq yakuniga yetgan. Lekin amalda arosat davri davom etmoqda. Lotinda oʻqigan ikkinchi avlod kirilldan yo amalga kirmagan bahsli lotindan foydalanib kelmoqda. Dunyoda alifbo borasida biz kabi arosat (baxtsiz degim kelmadi) millat boʻlmasa kerak.

Kecha lotin alifbosiga asoslangan alifboga toʻrtta oʻzgartirish kiritish yana yangi bahs-munozaralar sandigʻini ochib yubordi. Baraka topgurlar, narigi epoxani qoʻya turaylik, alifbo borasida 2018-yildan beri bir toʻxtamga kela olmaymiz.

Biz alifboni oʻzgartirish toʻgʻrisida qonun qabul qilganimizdan beri turkmanlar va ozarlar alifbosini oʻzgartirib boʻldi. Yangi epoxada oxiri tugamaydigan bahslar boshlaganimizdan beri qozoqlar alifbosini oʻzgartirishini eʼlon qilishdi, tez orada tugallashadi. Qirgʻiz doʻstlar harakatini boshlashdi, lekin shimoldagi ogʻa bosimi bilan ortga qaytishga majbur boʻlishdi (xudo koʻrsatmasin, shu holga tushmaylik).

Hozir nega undoq, nega tepasida chiziq, ikkita nuqta emas, C ц yo ч boʻp qoladimi, CH ni qoldiraylik kabi tortishuvlarga yana yillar sarflashga haqqimiz yoʻq. Bahslarimiz hammamizga, bir-birimizga ziyon bera boshlamoqda. Uzr-ku-ya, boʻldi-da endi.

Birinchidan, ming afsuski, kechadan buyon endi byudjetga yuklama, iqtisodiy xarajat degan safsatalar bolalashni boshladi. E, baraka topgurlar, 30 yildagi arosat alifbodan, ikki alifboda ish yuritishdan yutqazigʻimizni birov hisoblab koʻrdimi?

Ikkinchidan, aqlli millatlar agar xohish boʻlsa, oson va arzon yoʻlini doim topishadi. Oʻsha hujjatlar, belgilar, pullarni boshqatdan chop etish aslo shart emas. Belgilangan muddati kelguncha yo umri tugaguncha yashayveradi. Mana oʻzi yoʻq sovet davlatining metrkasi bilan yashayapmiz-ku. Sogʻlom aqlga murojaat qilaylik.

Uchinchidan, kecha shu oʻzgarishlar eʼlon qilinishi bilan doʻstlarimizdan biri Hamza Foziljonov Isajon Sultonning “Genetik” romanini taklif etilayotgan qolipga solib koʻrdi. 100 betlik roman 95 betga jo boʻlgan. Koʻrayapsizmi, 5 foiz iqtisod qilinmoqda. Bu nafaqat qogʻoz, eng qimmat narsa vaqt ham. Shu emasmi iqtisod qilish? Apostroflarga toʻlgan hozirgi variantda oʻqish tezligi ham, yozish tezligi ham past boʻladi. Buni oʻzimning misolimda aytayapman. Ishonmasangiz, tajriba qilib koʻring.

Toʻrtinchidan, adabiyotchi, tilchi, tarixchilarning fikri, munosabati koʻp eshitildi. Yangi davrdayam, eski davrdayam. Shunday boʻlishi ham kerak edi. Endi qaror qabul qilish vaqti keldi. Ishni qaror qabul qiluvchi siyosatchilarga qoldiraylik. Bundan buyon endi masʼuliyat va javobgarlik ularda. Oʻzi alifbo borasida qaror qabul qilish doimo siyosiy boʻlib kelgan. 1926-yildayam, 1939-yildayam, 1992-yildayam. Shaxsan men davlat va hukumat rahbarlaridan uzil-kesil va yakuniy qaror kutaman.

👉 Manba

@oriftolib

Labirintdan chiqish yoʻli

Ajoyib kunlarning birida ustoz shogirdini togʻ etagiga olib bordi. U yerda devorlari tik va baland labirint qurilgandi. Tomi boʻlmaganidan yoʻlaklarning ichiga quyosh nuri tushar, yop-yorugʻ edi.

Usta shogirdini labirintga kiritib, chiqish yoʻlini topishni buyurdi. Shogird yoʻlaklar orasida butun kun va butun tun boʻyi adashib yurdi, borgan sari boshi berk yoʻllarga kirdi. Horib-charchab, madori qolmay, yiqildi va uyquga ketdi.

Kimdir yelkasidan turtayotganini sezib, koʻzlarini ochdi. Tepasida ustozi turardi:

– Ortimdan yur, – deb buyurdi u.

Labirintdan chiqishgach, ustoz togʻ tomon yoʻl boshladi. Choʻqqiga koʻtarilgach, u dedi:

– Pastga qara!

Ular turgan joydan labirint kaftdek namoyon edi.

– Bu yerdan turib chiqish yoʻlini topish oson-a? – dedi ustoz.

– Hech bir qiyin joyi yoʻq, – dedi shogird. – Diqqat bilan qaralsa boʻlgani.

– Qani, chiqish yoʻlini top-da, esingda saqlab qol.

Birozdan soʻng togʻdan tushishdi. Shogird labirintga ishonch bilan qadam qoʻydi va qiynalmay tezda chiqish yoʻlini topdi. Shundan soʻng ustozi unga shunday nasihat qildi:

– Vaziyatdan qancha uzoqlashib, unga qancha tepadan qarasang, toʻgʻri qaror qabul qilishing shunchalik oson boʻladi.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib