​​Abituriyent – ketadigan odam

Abituriyent soʻzining ildizi lotincha abituriens yoki abiturientis soʻziga borib taqaladi. Maʼnosi – ketishga chogʻlangan kishi. Abiturus soʻzi esa ketishi kerak boʻlgan kishi maʼnosiga ega. Izohli lugʻatga koʻra, abituriyent oʻzbek tilida oʻrta maktabni bitirayotgan oʻquvchini, oliy yoki oʻrta maxsus oʻquv yurtiga kirish uchun daʼvogarni anglatadi. Biroq hozir soʻz birinchi maʼnosida deyarli qoʻllanmay qoʻygan. Abituriyent deganda oʻqishga topshirgan yoki topshirmoqchi boʻlganlar tushuniladi.

Bu soʻz bizga rus tilidan kirgan. Rus tiliga esa nemis tilidan oʻtgan. Biz bilgan maʼnodagi abituriyent atamasi sobiq sovet davlatlari hududidagina qoʻllanadi xolos. XIX asr oxirlarida abituriyent deb oʻrta maʼlumot haqidagi attestatni olgan oʻquvchi tushunilgan. Nemis gimnaziyalarida oʻrta taʼlim guvohnomasini olish uchun abiturienten yoki absolutorialexamen deb nomlangan imtihonlar oʻtkazilgan.

Soʻzdagi maʼno evrilishini qarang. Bir paytlar ketmoqchi boʻlgan kishi maʼnosidagi soʻz hozir oʻquv yurtiga kirmoqchi boʻlgan kishi maʼnosini tashiyapti.

@oriftolib

Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari imlosi | 1️⃣7️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Ikki xabar

17-iyul kuni “Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili toʻgʻrisida”gi konstitutsiyaviy qonun imzolangan edi. Unda davlat xizmatchilari va yana qator soha vakillari uchun qirgʻiz tilini bilish majburiy etib qoʻyilgan. Rossiya tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov ushbu qonunni “demokratiyaga zid” deb atadi.
27.07.2023

Rossiya Liberal-demokratik partiyasi qonunchilikka mehnat migrantlari tilidagi reklamalarni taqiqlash toʻgʻrisidagi oʻzgarishlarni kiritishga tayyorgarlik koʻrmoqda. Deputatlar Rossiya banklari tomonidan qirgʻiz, oʻzbek va tojik tillarida xizmat taklif qilish holatlari koʻpayib borayotganidan norozi.
12.08.2023

© Bizga boʻlaveradi, sizlarga sholpillab qoladi.

@oriftolib

Shpargalka yoʻrgaklanadimi?

Abituriyent va talabalar tilida shpora shaklida qoʻllanadigan shpargalka soʻzining ildizi yunoncha sparganon – yoʻrgak soʻziga borib taqaladi. Bunda ham ramziy maʼno borga oʻxshaydi. Muhim maʼlumotlar yozilgan qogʻozlarni imtihon topshiruvchilar xuddi ona bolasini yoʻrgaklaganday avaylab-asraydi, birov topolmaydigan darajada yashirishga urinadi.

Imtihon paytida yashirincha foydalaniladigan qaydqogʻozni anglatuvchi shpargalka soʻzi oʻzbekchaga ruschadan oʻzlashgan. Ruschaga esa polyak tilidan. Polyakcha szpargal, szpargalka soʻzi yozib tashlangan, eski qogʻozni bildirgan.

Karnaychidan bir puf: imtihonda shpargalkadan foydalanish taqiqlangan, u bilan qoʻlga tushsangiz, test sinovlaridan chetlatilishingiz mumkin.

@oriftolib

Chalkashtirmang, aniqlashtiring

Markaziy nashrlardan birida berilgan xabardan:

Vitse-marshal Li Yon Gil Pak Su Ir oʻrniga Koreya xalq armiyasi bosh shtabi boshligʻi etib tayinlandi. Bu haqda 10-avgust, payshanba kuni Koreya markaziy telegraf agentligi (KMTA, KCNA) maʼlum qildi.

1️⃣ Kim kimning oʻrniga boshliq boʻldi?
2️⃣ Agentlik nomining qisqartmasi nega ikkita?

🟢 Koreyscha, yaponcha yoki xitoycha ismlarni uqib olish oʻzi birmuncha qiyin. Ularni xabardagi kabi ketma-ket berish esa oʻquvchini yaxshigina chalgʻitadi. Dastlabki uchta nom bir kishiga tegishliligini savqi tabiiy bilan (intuitiv) anglagan odam uchun ham ismlarning birin-ketin kelishi noqulaylik tugʻdiradi. Shu holatida bu ismlar bir kishiga oidga oʻxshab koʻrinadi. Xoʻsh, qanday bergan maʼqul? Ushmundoq:

Pak Su Ir oʻrniga vitse-marshal Li Yon Gil Koreya xalq armiyasi bosh shtabi boshligʻi etib tayinlandi.

🟢 Agentlik nomidan keyin qavsda ikkita qisqartma berilyapti. Biri – oʻzbekchadagi qisqartma, biri – inglizchadagi. Bittasi yetarli. Bu oʻrinda oʻzbekcha KMTAni qoʻllash oʻrinli. Chunki xabarning davomida agentlik nomi shu shaklda ishlatilgan. Agar matnda tashkilotning qisqartmasidan foydalanilmaydigan boʻlsa, qavs ichida qisqartma berishga ham hojat yoʻq.

@oriftolib

Imtihon va test – egizak

Imtihon va test soʻzlarining asl maʼnosi bir xil. Ikki soʻz ham sinov, tajriba, oʻrganish maʼnolariga ega. Imtihon arab tilidan, test esa ingliz tilidan kirib kelgan.

Imtihon soʻzi tilimizdan oʻrin olganiga bir necha yuz yillar boʻlgan. U Alisher Navoiy davrida sinash, tekshirish, tajribadan oʻtkazish maʼnolarida qoʻllangan:

Imtihon uchun buyurdikim, bir tabaqda oʻt va birida yoquti ahmar kelturdilar. (Alisher Navoiy, “Tarixi anbiyo va hukamo”)

Test soʻzi yangi oʻzlashmalardan. U oʻtgan asrning 90-yillari oxirida, yurtimizda test imtihon tizimi joriy qilingach, isteʼmolga kirdi. 1981-yili nashr qilingan izohli lugʻatda test soʻzi yoʻq.

Bugun oʻzbek tilida test qisqa standart topshiriqlarni va soʻrovnomani ifodalaydi. Uni sinash, tajriba qilib koʻrish maʼnosida ishlatish ham uchrab turadi.

@oriftolib

Tartib sonlar imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada tartib sonlar imlosida eʼtibor qaratish zarur boʻlgan oʻrinlar tushuntirilgan. Imloda koʻp xato qilinadigan holatlardan biri aynan tartib sonlar bilan bogʻliq. Kiril imlosidan farqlangani uchun ham odamlar baʻzi oʻrinlarda chalkashadi. Rim raqamlari imlosida ham xatolar uchraydi.

Videodarsni koʻring va toʻgʻrisini bilib oling.

👉 https://youtu.be/gIpQORJZ_aM

@oriftolib

​​Talaba – talab qiluvchi, student – qattiq ishlovchi

Oliy yoki oʻrta maxsus bilim yurti oʻquvchisi talaba deyiladi. Arab tilidan oʻzlashgan bu soʻz tilimizda koʻpdan beri bor. U asliyatda soʻrovchilar, talab qiluvchilar; oʻquvchilar kabi maʼnolarni anglatadi. Alisher Navoiy bu soʻzni shogirdlar, oʻquvchilar maʼnosida qoʻllaydi:

Ilm talabasi uchun madrasa ham ihdos qildi. (Alisher Navoiy, “Nasoyimul muhabbat”)

Eski oʻzbek tilida talaba maʼnosida uning biroz oʻzgargan shakli – tolib va tolibi ilm soʻzlaridan keng foydalanilgan. Tolibi ilm atamasi bugungi tilimizda ham bot-bot ishlatib turiladi. Tolib soʻzi arab tilida izlovchi; talab qiluvchi, xohlovchi; oʻquvchi; tinglovchi kabi maʼnolarni anglatadi. Tolibi ilm ilm talab qiluvchi, ilm izlovchi demakdir.

Mustaqillik yillarida oʻz oʻrnini talabaga boʻshatib bergan student soʻzi dastlab hozirgidan boshqa maʼnoda qoʻllangan. Lotin tilida studens soʻzi qattiq mehnat qiluvchi, berilib ishlovchi kishiga nisbatan ishlatilgan. Qadimgi Rimda va oʻrta asrlarda ilm bilan shugʻullanuvchi har qanday kishi student atalgan. XII asrda universitetlar paydo boʻlgach, student atamasi unda oʻqiydigan va dars beradiganlarni anglata boshlagan. Magistr, professor kabi ilmiy darajalar taʼsis qilingach esa, bu ibora faqat talabalarga nisbatan qoʻllana boshlagan.

@oriftolib

​​Darranda nima?

Kitoblarda, gazeta-jurnallarda parranda-darrandalar degan so‘zga duch kelgan bo‘lsangiz kerak. Parranda nimaligini ko‘pchiligimiz yaxshi bilamiz: har qanday qush zoti. Uyda boqiladiganlari uy parrandasi deyiladi. Masalan, tovuq – uy parrandasi. U ham aslida qush.

Xo‘p, bu gaplar tushunarli. Lekin darranda nima?

Darranda – asli forscha so‘z, pora qilmoq, parchalamoq ma’nosidagi fe’lning hozirgi zamon shakli. Izohli lug‘atga ko‘ra, o‘zbek tilida ikki xil ma’noda ishlatiladi.

1️⃣ Sutemizuvchi yirtqich, vahshiy hayvon:

Darrandalarning ayrimlari, sariq yumronqoziq va sug‘urlar qish va yozda uzoq uyquga ketadi.
“Fan va turmush”

2️⃣ Ko‘chma ma’noda: yovuz, yirtqich:

Darranda dushmanlar serjahl, asabiy,
Kuchanar devorni sindiray deya.
M. Shayxzoda, “Chorak asr devoni”.

📌 Demak, darranda yirtqich hayvon, ko‘chma ma’noda esa yovuz, yirtqich deganidir.

@oriftolib

Qarich, quloch, chaqirim – qadimgi o‘lchov birliklari bugungi o‘lchovda nimaga teng?

Badiiy asarlarda sharqona o‘lchov birliklariga duch kelamiz. Ularning ayrimlari bugungi tilimizda ham saqlangan. Xo‘sh, ular nimani anglatadi? “Daryo” nashrining “Tilimizni bilamizmi” ruknida o‘tmishda yurtimiz hududlarida qo‘llangan uzunlik va yuza o‘lchov birliklari haqida so‘z yuritdim.

🔹 Bir qarich necha santimetr?
🔹 Gaz bir metrga tengmi?
🔹 Bir quloch qanchaga teng?
🔹 Sarjin duradgorlar atamasimi?
🔹 Tanob nega tortiladi?
🔹 Bir chaqirim bir kilometrmi?
🔹 Tosh ostidagi tosh

👉 https://daryo.uz/2023/08/15/tilimizni-bilamizmi-qarich-quloch-chaqirim-qadimgi-olchov-birliklari-bugungi-olchovda-nimaga-teng

@oriftolib

​​“Maʼraka” nima degani?

Turk tili boʻyicha falsafa doktori Avazxon Umar yozyapti:

“Maʼraka arabcha soʻz boʻlib, jang, yigʻin; jang maydoni degan maʼnoni anglatadi. Maʼraka mardniki degan maqolda jang maydoni nazarda tutilgan. Ushbu soʻz hozirgi oʻzbek tilida motam marosimlarining yigʻindisi, marosim maʼnolarida ishlatiladi”.

Bu postni oʻqib, ulugʻ turkman shoiri Maxtumqulining bir bayti yodga tushdi:

Har yigitning aslin bilay desangiz,
Maʼrakada oʻtirib-turishin koʻring.
Birov bilan oshno boʻlay desangiz,
Avval oʻz soʻzida turishin koʻring.

Bu misralarni Komiljon Otaniyozov ijrosida tinglagan boʻlsangiz ham kerak. Bu oʻrinda motam marosimi nazarda tutilmayapti. Turkman tilining izohli lugʻatiga koʻra, märeke soʻzi koʻpchilik toʻplangan joy, jamoat, omma, yigʻilish kabi maʼnolarni anglatadi. Oʻzbek tiliga oʻgirilmay, oʻzi olingan.

🔰 Xolis tavsiya: tilshunoslik, shevashunoslik boʻyicha qiziqarli postlar, nodir soʻzlarning izohlari bilan tanishib borishni istasangiz, “Shevashunos” sahifasini kuzatib boring.

Ulanish:
👉 @shevashunos

@oriftolib

Tartib sonlar imlosi | 1️⃣8️⃣-dars | Oʻzbek tilidan savodxonlik darslari

👉 YouTubeʼda koʻrish

@oriftolib

Institut qizlar oʻqiydigan joy boʻlganmi?

Institut oliy oʻquv yurtini yoki ilmiy tadqiqot muassasasini bildiradi. U mustaqil tashkilot boʻlishi ham, universitet tarkibida faoliyat yuritishi ham mumkin. Lotincha institutum – tashkilot, tuzilma, odat soʻzidan hosil boʻlgan. Soʻz tarkibidagi in – ichida, doirasida, statuo – quraman, oʻrnataman maʼnosiga ega. Soʻzdagi st oʻzagi qadimgi hind-evropa tillariga borib taqaladi. Uning maʼnosi boʻlmoq, turmoqdir. Konstitutsiya soʻzi ham ana shu oʻzakka borib taqaladi.

Institut soʻzi bizga ruschadan oʻzlashgan. Rus tiliga esa fransuzchadan kirgan. Rus tilida XIX asr boshidan ilm maskani maʼnosida qoʻllana boshlagan. Rossiya imperiyasida institut oqsuyaklarning qizlari oʻqiydigan yopiq shakldagi oʻrta taʼlim dargohini ham bildirgan.

Oʻrta Osiyoda, jumladan, hozirgi Oʻzbekiston hududida institut va universitetlar vazifasini madrasalar oʻtagan.

@oriftolib

Tahrir uchun

Xabardan parcha:

Oʻzbekistonda oʻrtacha 358 nafar aholiga bir shifokor toʻgʻri kelyapti

Bir nafar shifokorga qancha aholi toʻgʻri kelishi haqida maʼlumot berildi.

2023-yil 1-yanvar holatiga Oʻzbekistonda bir nafar shifokorga oʻrtacha 358 nafar aholi toʻgʻri keladi.

🟢 Matnda qanday xatolik bor va uni qanday tahrirlash kerak? Fikringizni izohlarda qoldiring.

@oriftolib

Tashkilotlar va mansablar nomi imlosi

“Ibrat farzandlari” loyihasida savodxonlik boʻyicha navbatdagi dars eʼlon qilindi. Lavhada tashkilot va idoralar, turli mansablar imlosi tushuntirilgan. Koʻp oʻylantiradigan savollarga javoblar berilgan. Masalan, prezident soʻzi doim bosh harfda yoziladimi? Nom tarkibida agentlik, federatsiya, akademiya kabi soʻzlarni kichik harfda yozish kerakmi?

Videodarsni koʻring va toʻgʻrisini bilib oling.

👉 https://youtu.be/jUy82HTQ5iI

@oriftolib

​​Universitet – fanlar jamlangan joy

Universitet soʻzining ildizi lotincha universitas litterarum atamasiga borib taqaladi. U barcha fanlar jamlanmasi degan maʼnoni bildiradi. Chunki universitetlar yuzaga kelgan paytda ularda oʻsha zamonda maʼlum boʻlgan barcha fanlar oʻqitilgan. Hozir ham universitetlar keng tarmoqli ekani bilan ajralib turadi. Institutlar odatda bitta yoʻnalishda faoliyat olib borsa, universitetlarda xilma-xil yoʻnalishdagi fakultetlar boʻladi.

Dastlabki universitetlar Italiyaning Bolonya (XI asr), Salerno (XII asr oxirlari), Fransiyaning Parij (1215), Monpelye (1289), Buyuk Britaniyaning Kembrij (1209), Oksford (XII asrning ikkinchi yarmi), Ispaniyaning Salamanka (1218), Portugaliyaning Lissabon (1290) shaharlarida paydo boʻldi. Bular iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan, shaharlari koʻp, savdo va hunarmandchiligi yuqori darajada boʻlgan, madaniyat, falsafa va ilm-fan taraqqiy etgan mamlakatlar edi.

Sharqdagi oliy taʼlim dargohlari Yevropadan oldinroq paydo boʻlgan. Tunisdagi az-Zaytun universitetiga 732 yili asos solingan. Mashhur tarixchi Ibn Xaldun ana shu ilm dargohi bitiruvchisidir. Marokashdagi Qaraviyyin universiteti 859 yili tashkil topgan. Misrdagi dunyoga mashhur al-Azhar universiteti esa 970 yildan faoliyatini boshlagan. Milliy ensiklopediyaga koʻra, Buxorodagi “Forjak” madrasasi Oʻrta Osiyodagi dastlabki oliy ilm dargohlaridandir. U Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida aytib oʻtilgan 937 yilgi yongʻinda zarar koʻrgan. Ushbu madrasaga Islom olamida mashhur faqih Abu Hafs Kabiyr Buxoriy (767–832) asos solgan. Shu bois u koʻplab manbalarda Abu Hafs madrasasi deb ham atalgan. Abu Hafs Kabir madrasasida mashhur muhaddis Imom Buxoriy ham taʼlim olgan.

@oriftolib

​​Omon qolsang, unutma!

Yaponiyada yuz bergan zilziladan so‘ng qutqaruvchilar bir yosh juvonning uyi oldiga keldilar. Xarobalarni tozalab, uning ostida qolganlarga yordam berish kerak edi. Shu uyda yashaydigan ayolning tanasi bir-biriga suyanib qolgan devorlarning yoriq-darzlaridan ko‘rinib turardi. U g‘alati bir holatda – xuddi ibodat qilayotganday oldinga egilgan, qo‘llari bilan nimanidir bag‘riga bosib olgandi. Uy qulaganda ayolning yelkasi va bosh qismi jarohatlangan, u allaqachon dunyodan ko‘z yumgandi.

Qutqaruvchilar ayol tanasini deyarli ko‘mib yotgan turli siniqlar va parchalarni asta-sekin tozalashdi. U guldor yo‘rgakka o‘ralgan go‘dakni quchoqlab olgandi. Chaqaloq taxminan uch oylik edi. Uy yiqilgan chog‘da ona o‘z jonini fido qilib, bolasini qutqargan ekan.

Guruh boshlig‘i bolakayni qo‘lga olgan payt u hali hech nimadan xabarsiz, tinchgina uxlab yotardi. Go‘dakni tekshirishga kelgan shifokor yo‘rgakni ochib, uning ichida yotgan qo‘l telefonini topib oldi. Telefon ekranida “Omon qolsang, unutma, men seni yaxshi ko‘raman, bolam”, degan xat bor edi.

Hali tanasidagi issiq jonidan, ong-u shuuridan ayrilib ulgurmagan bechora ona qo‘lidagi telefonga bir umrlik vidolashuv va mehr xatini yozib ketibdi. Balki o‘sha oniy lahzalarda u o‘g‘lining chopqillab o‘ynab yurganini, bejirim tuflicha va oppoq ko‘ylakda maktabga borganini, bo‘ydorgina yigitga aylanib jilmayib turganini xayolidan o‘tkazgandir. Cheksiz onalik mehr-muhabbatini ana shu bir og‘iz gapga sig‘dirmoqchi bo‘lgandir.

Qutqaruvchilar telefonni bir-biriga uzatar, onaizorning so‘nggi so‘zlarini o‘qib, ko‘zlarida yosh halqalanardi.


Orif Tolib

“Irfon” taqvimining 2012-yil 4-sonida chop etilgan.

Dekan, dekabr, daha – begonalashgan qarindosh soʻzlar

Soʻzlarning ham oʻz kechmishi boʻladi. Baʼzi soʻzlar ajabtovur sarguzashtlarni boshdan kechiradi, turli tasodiflar, kutilmagan oʻzgarishlarga uchraydi. “Yoshlar ovozi” gazetasining 35-sonida tub ildizi oʻn maʼnosiga ega, biroq shakl-u shamoyili, maʼno-mazmuni bir-biridan keskin farq qiladigan soʻzlar haqidagi maqolam eʼlon qilindi.

🔹 Dekan harbiy boʻlganmi?
🔹 Dekabr oʻninchi oy emas-ku?!
🔹 Dekada – oʻn kunlik
🔹 Detsi – oʻnlik qism
🔹 Daha – dekadaning qarindoshi

Gazetaning telegram sahifasi:
👉 @yoshlarovozi

📥 Yuklab olish

@oriftolib