Kobul va Kuvayt

Taniqli adib va tarjimon Faxriddin Nizom Kuvayt va Kobul soʻzlarining imlosini eslatibdilar.

Bu ikki mavzuda oldinroq men ham yozgan edim:

👉 Quvaytmi yoki Kuvayt?
👉 Kobulmi yoki Qobul?

“Joy nomlarining qisqacha izohli lugʻati”da (Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1977) asosan sobiq sovet mamlakatlaridagi joy nomlari berilgan. Bu lugʻatdan Kobul va Kuvayt haqida maʼlumot topolmadim. Xuddi shu yoʻnalishda boyitilgan, toʻldirilgan nashr kerak.

Joy nomlari lugʻati boʻyicha harakat boshlaganimni oldinroq aytgandim. Bu lugʻat imlo lugʻati boʻladi. Oʻn minglab joy nomlariga izoh berilsa, jild-jild kitobga aylanib ketadi. Unga vaqt va sarmoya kerak, albatta.

🔄 Mavzuga aloqador:

✳️ Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi
✳️ Nyu-York emas, Nyu York
✳️ Bermudmi yo Bermuda?
✳️ Qozogʻiston poytaxti – Ostona
✳️ Doʻha – Qatar poytaxti

@oriftolib

Haftafahm, paytavaquloq, qarol!

“Ivan Vasilyevich kasbini oʻzgartiradi” filmini eslang. Chinakam shohdan bu gapni eshitgan Anton Shpak: “Kechirasiz, nima uchun nuqul qarol, qarol, deysiz?! Nima deganingiz bu?!” deydi norozilik va hayrat aralash. Haqiqatan, badiiy adabiyot yoki tarixdan yaxshi xabardor boʻlmagan kishiga anchayin notanish soʻz bu.

Qarol soʻzi qul, xizmatkor, batrak kabi maʼnolarga ega. Shoh Anton Shpakni birovning quli, xizmatkori deb oʻylaydi. Shu sababli ham Shpak: “Haqoratli rol ekan bu. Iltimos, menga tatbiq etmasin!” deydi norozi ohangda.

Shoh obrazi ishlatgan haftafahm va paytavaquloq soʻzlari ham bugungi tomoshabin uchun bir qadar begona. Haftafahm soʻzi biror narsani darrov uqib, tushunib ololmaydigan, anqov, befarosat kabi maʼnolarga ega. Paytavaquloq ham xuddi shunday haqoratli maʼno tashiydi.

@oriftolib

​​Oyshami yoki Oisha?

Bu ism turli shakllarda yozilyapti: Oysha, Oisha, Aisha. Xoʻsh, qay biri toʻgʻri?

Ism imlosi boʻyicha aniq qoida yoʻq. Ammo odatlanilgan imlo bor. Odatlanilgan imlo nima? Bunda soʻzni maʼlum bir shaklda yozish urfga kirgan boʻladi. Yuqorida sanalgan variantlar ichida eng koʻp ommalashgani, odatlanilgani – Oysha. Izohli lugʻatdagi misollarda ham aynan shu variant ishlatilgan. Oisha yoki Aisha uchramaydi.

Oysha arab tilida tirik, barhayot, saodatda yashovchi, baxtli yashovchi kabi maʼnolarni anglatadi.

Oysha ismi Oysha onamiz roziyallohu anho nomi sababli xalqimiz orasida keng tarqalgan. Yirik diniy-maʼrifiy nashr – “Hidoyat” jurnali ham bu ismni aynan Oysha shaklida yozadi.

Menimcha, Oysha varianti oʻzbekchada oy soʻzi qatnashgan ayollar ismlari va talaffuz taʼsirida ommalashgan.

Xoʻsh, Oisha varianti xatomi? Xato emas. Lekin kamroq tarqalgan. Aisha varianti esa xato. Uni aynan shu shaklda ism qoʻyilgan boʻlsa yoki u boshqa millat vakilasining nomi boʻlsagina, ishlatish mumkin.

Arab tilidan oʻzlashgan soʻzlarning imlosida turfaxillik koʻp uchraydi. Masalan, Oysha ismidagi kabi oi tovushlari qatnashgan oila, doim, doir, oid soʻzlarini olaylik. Bunday soʻzlarda oi varianti tanlangan. Moyil, qoyil, qoyim, loyiq kabi soʻzlarda esa bir y orttirilgan. Vaholanki, sanalgan soʻzlar tarkibidagi oi tovushlari arab imlosida bir xil – alif va hamza bilan ifodalanadi. Demak, bu borada lugʻatlarga, qatʼiylashgan odatga amal qilinadi. Eng toʻgʻri yoʻl – shu.

#Soʻragan_edingiz


@oriftolib

Assalomu alaykum.

Qurbon hayiti barchamizga qutlugʻ boʻlsin!

@oriftolib

🇺🇿O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universitetida qabul davom etmoqda.

Bosma  OAV va noshirlik ishi fakulteti talabasi boʻlishni xohlaysizmi? Unda shoshiling!

Yoʻnalishlar:
1️⃣ Bosma OAV jurnalistikasi
2️⃣ Harbiy jurnalistika
3️⃣ Sport jurnalistikasi

📲 Sahifalarimiz👇
Instagram | Facebook | Telegram

Reklama

Ammamning buzogʻi

Bu ibora xalq tilida juda faol. Haqoratli maʼnoda, bepisandlik bilan qoʻllanadi va hech bir ishni eplolmaydigan; lavang, shudsiz maʼnolarini anglatadi:

Indamay qoʻya qolay dedim-u, Marziya oldida ammamning buzogʻi boʻlib oʻtirgim kelmadi. (A. Muxtor, “Davr mening taqdirimda”).

Koʻpincha iboralar tarkibidagi soʻzlarning maʼnolari unutiladi va ibora yaxlit holda tamom boshqa bir maʼnoni anglatadi. Ushbu frazeologizmda ham amma va buzoq soʻzlarining maʼnosi unutilgan. Taxminimcha, bu ibora oʻxshatish sabab paydo boʻlgan. Nima boʻlayotganini tushunmay, kalovlanib turish holati buzoqning javdirashi, onasini izlab dovdirashiga oʻxshatilgan.

Oʻzbek tilida buzoq obrazi qatnashgan maqollar koʻp. Ularning aksariyatida salbiy maʼno ifodalangan: “Buzoqni boʻsh qoʻysang, xurmachani agʻdaradi”, “Buzoq koʻp emsa boʻkadi, Boʻsh qoʻysang toʻkadi”, “Buzoqni tilga olsang, ipini uzib keladi”, “Buzoqning yugurgani somonxonagacha”, “Tirraqi buzoq butun podani bulgʻaydi”.

@oriftolib

..Ziyolilarimiz, keng jamoatchiligimiz bilan bamaslahat lotin yozuviga asoslangan alifbomizni takomillashtirish bo‘yicha ishlarni yakuniga yetkazishimiz zarur.

Shavkat Mirziyoyev

Koʻz ochib koʻrganim

Xalq tilida koʻz ochib koʻrgan iborasi koʻp ishlatiladi. U ilk bor nikoh qurgan kishini, yaʼni birinchi er yoki birinchi xotinni anglatadi. Masalan, yigit ilk bor nikoh qurgan boʻlsa, kelin unga koʻz ochib koʻrgan boʻladi. Qiz ilk bor turmushga chiqayotgan boʻlsa, kuyov u uchun koʻz ochib koʻrgan sanaladi:

Norjon ona Boydoda muallimning koʻz ochib koʻrgani. (J. Abdullaxonov, “Xonadon”.)

Bu iboraning paydo boʻlishi chimildiqdagi oyna tutish udumi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Oldinlari toʻydan soʻng kelin-kuyovga oyna tutilgan, ular bir-birini ilk bor oynada koʻrgan.

Boshqa bir taxminga koʻra, koʻz ochib koʻrish kengroq maʼnoni – tugʻilganda ilk bor koʻzi tushishni anglatgan. Keyinroq iboraning maʼnosi torayib, nikoh bilan bogʻliq mazmunda koʻproq ishlatila boshlagan.

@oriftolib

Sichqonning ini ming tanga

Bu ibora kishi qochishga joy topa olmay qolgan paytni ifodalaydi. Yashirinishga joy-imkon topolmayotgan odam noilojlikdan hatto sichqonning inini ming tangaga olishga tayyor. Ming tangani ming dollar deb oʻqisangiz, vaziyat koʻz oldingizda yanayam yorqinroq namoyon boʻladi. Sichqonning ini odam uchun oʻta kichik, unga sigʻish, kirib yashirinib olish mutlaqo imkonsiz. Aqli joyida kishiga buni uqtirish oʻzi aqlsizlik. Lekin yuragi taka-puka boʻlib turgan kishining qoʻrquvi shu darajadaki, sichqonning inidan ham umid qiladi:

Shu vaqt deng otam birdan hayhaylab kelib qoldilar-ku, Rahimvoyga sichqonning ini ming tanga boʻldi. (H. Nazir, “Soʻnmas chaqmoqlar”.)

Bu iboraning sichqon ini ming tanga boʻldi, sichqon ini ming tanga boʻlib ketdi, sichqonning inini ming tanga qilib yubormoq kabi variantlari bor.

Ibora maqol tarkibida ham uchraydi:

Qoʻrqoqqa sichqonning ini – ming tanga.

@oriftolib