Oʻz koʻmochiga kul tortmoq: “koʻmoch” nima?

Bu iboraga badiiy asarlarda, baʼzan soʻzlashuvda duch kelamiz. U oʻz manfaati uchun ishlamoq; oʻziga oʻzi qaygʻurmoq mazmunini anglatadi:

Har kim oʻz koʻmochiga kul tortar.
Maqol.

Iborada qoʻllangan koʻmoch soʻzi issiq kulga koʻmib pishiriladigan nonni bildiradi:

Sizni bir oz mazaliroq non bilan mehmon qilmoqchi boʻlib, koʻmoch xamiriga bir kosa sut qoʻshdim.
S. Ayniy, “Qullar”.

❗️ Koʻmoch soʻzi koʻmach shakliga ham ega:

Har kim oʻz koʻmachiga oʻzi kul tortadigan... bir zamonda inson bolasi ota-onasidan bemahal ajralar ekan, unga bundan ogʻir kulfat yoʻq.
P. Tursun, “Oʻqituvchi”.

Lekin tilda koʻproq koʻmoch varianti ishlatiladi.

📷 Suratda taygaliklar koʻmochi.

@oriftolib

​​“Katta yettilik”, “Katta yigirmatalik” – aslida xato

Ommaviy axborot vositalarida tez-tez uchraydigan Katta yettilik, Katta yigirmatalik iboralari aslida xato. Bu yanglishishning ildizi 1990-yillarga borib taqaladi. Rus publitsistlari oʻsha paytlarda inglizcha G7 qisqartmasini Большая семёрка – Katta yettilik deb oʻgirgan. Ibora ilk bor “Коммерсантъ-Власть” jurnalining 1991-yil 21-yanvar sonida “Boltiqboʻyi Gorbachyovga 16 milliard dollarga tushdi. Kamida” maqolasida ishlatilgan. Jurnalist G7 ni Great Seven – Katta yettilik deb oʻylagan. Aslida u Group of Seven – Yettilik guruhi iborasining qisqartmasi edi. Shunday qilib, bu xato keng yoyilgan va G8, G20 kabi birlashmalarga nisbatan ham qoʻllana boshlagan.

Odatda asliyatdan emas, rus tili vositasida tarjima qiladigan, koʻpincha ruscha manbalarga asoslanadigan matbuotimiz bunda ham ergashish yoʻlidan borgan va yuqoridagi kabi atamalarni Katta yettilik, Katta sakkizlik, Katta yigirmatalik deb qoʻllayvergan. Biroq hozir OAV bu iboralarni asliga mos shaklda ham ishlatyapti.

Milliy ensiklopediyaga G7, G8, G20 birlashmalari haqida maʼlumot kiritilmagan ekan. Faqat bir maqola ichida Kuchli yettilik iborasi uchradi.

❓ Siz qanday fikrdasiz? Yuqoridagi qisqartmalar kengaytmasini oʻzbek tilida asliga mos Yettilik guruhi, Sakkizlik guruhi, Yigirmatalik guruhi shaklida berish kerakmi yoki odatlanilgan tarzda qoʻllayvergan maʼqulmi?

@oriftolib

Vikipediyachilardan xushxabar: oʻzbekcha maqolalar koʻp oʻqilyapti

Yoshlar ishlari agentligi yarim yildan koʻproq vaqt davomida "WikiStipendiya" marafonini oʻtkazdi. Ana shu tadbir tufayli internet ensiklopediyadagi oʻzbekcha maqolalar soni keskin ortdi. Shu oy boshidagi hisob-kitoblarga koʻra, platformadagi oʻzbekcha materiallar 213 000 dan oshgan. Bu borada oʻzbek tili dunyo tillari orasida 50-oʻringa koʻtarilgan.

❗️ Bugun esa boshqa bir xushxabar eʼlon qilindi: Oʻzbekiston ichida oʻzbekcha Vikipediya koʻrishlar soni boʻyicha ruscha Vikipediyadan oʻzib ketdi! Yurtimizda 2022-yilning noyabr oyida rus tilida 11,1 million sahifa koʻrilgan boʻlsa, oʻzbekchada 11,4 million sahifa oʻqilgan!

Aytishlaricha, Markaziy Osiyoda mahalliy tilda maʼlumot koʻrish ruscha Vikipediyada oʻqishdan oʻzib ketishi birinchi marta kuzatilyapti ekan.

🤝 Internetda milliy kontentni boyitish, oʻzbek tili nufuzini oshirish, oʻzbek tilli oʻquvchilarga bilim ulashishga hissa qoʻshayotgan barcha vikipediyachilarga rahmat.

@oriftolib

​​Maqol va matal: farqi nimada?

Maqol xalq hayotiy tajriba asosida yaratgan, ixcham, obrazli, tugal maʼnoli va hikmatli ibora yoki gapdir. Uni oʻz oʻrnida qoʻllash nutqni taʼsirli, jozibador qiladi.

Izohli lugʻatga koʻra, matal tugal maʼno ifodalamaydigan obrazli ibora, hikmatli soʻzdir. Kitobda qizil qor yoqqanda, tuyaning dumi yerga tekkanda kabi iboralar matalga misol sifatida keltirilgan.

Biroq milliy ensiklopediyaning yondashuvi boshqacharoq: matal bir yoki bir necha jumladan tuziladi. Ular orasida qofiyalanish hamisha ham saqlanmaydi. Matalda oʻxshatish, taqqoslash, kinoya, qochiriq kabi badiiy vositalardan foydalaniladi. Majoziy iboraning oʻz asl maʼnosi bilan koʻchma maʼnosi oʻrtasida yaqinlik, mantiqiy bogʻlanish boʻlishi kerak.

Milliy ensiklopediya “Shamol boʻlmasa, daraxtning shoxi qimirlamas”, “Qizim, senga aytaman, kelinim, sen eshit” kabilarni matalga misol qilib keltirgan.

Matallar koʻpincha boshqa bir jumla ichida qoʻllanadi, uni toʻldiradi, yumor belgilariga ega boʻladi. Maqollar koʻchma va oʻz maʼnosida qoʻllanishi mumkin, matallar esa faqat koʻchma maʼnoda ishlatiladi. Manbalarda “Qil uchida turibman”, “Semizlikni qoʻy koʻtaradi”, “Tuyaga yantoq kerak boʻlsa, boʻynini choʻzar”, “Mushuk tekinga oftobga chiqmaydi” kabilar matal sifatida koʻrsatilgan.

Bir-biriga juda oʻxshash boʻlgani sababli jumla shaklidagi matallar aksariyat hollarda maqollar qatoriga qoʻshiladi.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Notavon koʻngilga qoʻtir jomashov.
🔹 Dunyoni suv olsa, oʻrdakka nima gʻam?
🔹 Men nima deyman-u, qoʻbizim nima deydi?!
🔹 Yalqov togʻni koʻtarib yurishga majbur boʻladi.
🔹 Istaging qancha koʻp boʻlsa, koʻngling shuncha koʻp qoladi.

@oriftolib

Hammayoqda “shapka”!

Shapka soʻzini shunchalik koʻp ishlatganimizdan uning oʻzbekchasini unutayozdik hisob. Oʻz soʻzimizni ishlatmasak, tilimiz qashshoqlashib, gʻariblashib boraveradi. Bu masalaga ayniqsa ommaviy axborot vositalari jiddiy qarashi kerak.

Xoʻsh, shapka soʻzining oʻzbekchasi nima boʻladi? Qalpoq boʻladi. Oʻzbekchada bosh kiyimni ifodalaydigan ancha-muncha soʻz bor. Lekin ular badiiy adabiyot yoki publisistikada yashaydi xolos. Jonli tildan yiroqlashib ulgurgan:

Qalpoq
Tumoq
Telpak
Choʻgirma (uning toʻgalak, sherozi va silkma kabi turlari bor)
Boʻrk
Quloqchin
Papax

👇 Siz yana qanday qishki bosh kiyimlarni bilasiz? Izohlarda qoldiring.

@oriftolib