Haqiqiy boylik – hayotning oʻzi va qizgʻin faoliyatdir.

Jak Iv Kusto

@oriftolib

Javon – “taxtali rom” degani

Oʻzbekchaga xitoy tilidan ham bir qancha soʻzlar oʻzlashgan. Sevib isteʼmol qiladiganmiz uygʻur taomlari – lagʻmon, manti, manpar, xonim kabilarning nomi ham asli xitoychadan.

Turmushimizda ishlatiladigan baʼzi narsa-buyumlar ham oʻz nomini xitoychadan olgan. Jumladan, javon soʻzi. U oʻzbekchada turli narsalar qoʻyiladigan mebelni, shkafni anglatadi: kitob javoni, kiyim javoni.

“Oʻzbek adabiy tili tarixi” kitobiga koʻra, javon xitoycha dzaban soʻzidan. U sza – rom, chorchoʻp, ban – taxta soʻzlaridan yasalgan. Bu soʻz bizga uygʻur tili orqali kirib kelgan. Uygʻurchaning oʻzida javang tokchani anglatadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Zumrad va Esmeralda – egizaklar

Ayrim soʻzlar uzoq yoʻllarni bosib oʻtadi va shakl-shamoyili, baʼzan maʼnosini oʻzgartirib, boshqa tillarda oʻtroqlashib qoladi. Asli yunoncha smaragdos, yaʼni sabzarang tosh boʻlgan zumrad soʻzi ham arab-fors tillari taʼsirida qiyofasini oʻzgartirgan va oʻzbek tiliga kirib kelgan. Maʼlumotlarga koʻra, bu soʻz qadimgi yunon tiliga somiy tillaridan oʻtgan. Ibroniy tilidagi barakat, akkad tilidagi barraqtu, arab tilidagi barq, sanskritcha marakata uning qadim ajdodlaridir.

Bu soʻz qardosh turkiy tillar, arab, fors, rus, ingliz, ispan, portugal tillarida turli shakllarda qoʻllanadi. Baʼzi tillarda shakli tamoman oʻzgarib ketgan.

Yevropa xalqlarida koʻp uchraydigan Esmeralda ismi va oʻzimizning Zumrad, Zabarjad ismlarining oʻzagi bir.

Zumrad soʻzi oʻzbekchada oliy sifatli, och yashil tusli qimmatbaho toshni va uning rangini anglatadi, ayollarga ism qilib qoʻyiladi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Takror tovushlar imlosi

Takror tovushlar imlosida koʻp adashiladi. Jumladan, harflar orasiga chiziqcha qoʻyish koʻp uchraydi. Ammo imlo qoidalariga koʻra, bu – xato.

Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalarida belgilanishicha, bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan koʻrsatiladi: yoʻoʻq, nimaa, himm, ufff kabi.

📌 Demak:

Osmonga qaraab yotdim, choʻziiib gapirding-da, annniq ✅
Osmonga qara-ab yotdim, choʻzi-i-ib gapirding-da, an-n-niq ❌

@oriftolib

Hech qachon bola boʻlmaganlar katta ham boʻlmaydilar.

Charli Chaplin

@oriftolib

Iqlim – yetti iqlim kezgan soʻz

Bu soʻzning ildizi ham qadim yunon tiliga borib taqaladi. Asliyatda klima, klimatos shakliga va egish, engashtirish; mayl, moyillik maʼnosiga ega boʻlgan ushbu soʻz arab tili orqali oʻzbekchaga oʻzlashgan. Tilimizda muayyan joyning oʻziga xos, har yili takrorlanuvchi odatdagi ob-havo sharoitini, dunyo qismini, mintaqani, koʻchma maʼnoda esa sharoitni anglatadi.

Yetti iqlim iborasi qadimgi geograflar tasavvuridagi Yerning yetti mintaqasidan har birini bildiradi.

Bu soʻz koʻplab Yevropa tillariga lotin tili vositasida oʻtgan. U, masalan, inglizchada climate, ispanchada clima, nemischada klima, fransuzchada climat, ruschada klimat shakliga ega.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Kamzul – el kezgan soʻz

Kamzul soʻzi oʻzbekchada ust kiyimni anglatadi. Ilgari erkaklar kiyadigan yengi uzun libos va ayollar kiyadigan jelatkaga oʻxshash kalta, odatda yengsiz, yoqasiz ust kiyim shu nom bilan atalgan:

Cholning egnida kirlanib, moylanib yiltillagan qora kamzul...
Oybek, “Tanlangan asarlar”.

Uzun paxtali kamzul kiyib, boshlariga katta roʻmolni beoʻxshov bogʻlab olgan ayollar bizni kutib olishdi.
“Saodat”.

Kamzul oʻzimizning soʻzimizday tuyuladi-yu, lekin aslida ildizi qadimgi german tillariga borib taqaladi. Lotinchadan italyanchaga oʻtgan. Soʻng fransuz yoki nemis tili orqali ruschaga oʻzlashgan. Katta ehtimol bilan, oʻzbekchaga ruschadan kirib kelgan. Tizzagacha uzunlikdagi yengsiz erkaklar kiyimi franuz tilida camisole deyiladi. Bu soʻz nemis, latish, ukrain, ingliz, rus, qozoq, qirgʻiz, tatar, boshqird kabi tillarda turli tovush oʻzgarishlari bilan qoʻllanadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Qaysar – aslida kishi nomi

Baʼzan kishilarning nomi soʻzlarga aylanib ketadi. Qaysar soʻzi ham shunday. Rim imperatori Gay Yuliy Sezar nomidan – Caesar soʻzidan hosil boʻlgan. Hukmdor nomi lotin tiliga turdosh ot sifatida oʻtgan. Undan arab tiliga oʻzlashgan va podshoh maʼnosida qoʻllangan. Oʻzbek tilida ham Rum podshosi; podsho, xoqon maʼnolarida ishlatiladi. Biroq uning tutgan yerini kesadigan, oʻjar, asov kabi maʼnolari mashhurroq:

Tura qoling, endi juda payti, odam bunchalik qaysar boʻlmaydi. Uzr soʻrang, uzr.
N. Safarov, “Vodillik qahramon”.

Lekin faktlar qaysar narsa, uni xaspoʻshlab boʻlmaydi.
A. Eshonov, H. Umarov, “Odamlarni oʻylab”.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Qandil: shamdan chiroqqa

Bu soʻzning ildizi lotincha candela – shamga borib taqaladi. U yunon tiliga kandela shaklida oʻtgan va sham, shamchiroqni anglatgan. Arabchaga qandil shaklida oʻzlashgach, chiroq, chilchiroq, lyustra mazmuniga ega boʻlgan.

Qandil oʻzbekchada bir necha sham yoki lampochka qoʻyiladigan oyoqli yoki osma chiroqni bildiradi:

Katta dolon, har bir uyda qiy-chuv, yerda chiroq, qandillar osigʻliq.
J. Sharipov, “Xorazm”.

Baʼzi Yevropa tillarida bu soʻz turli tovush oʻzgarishlari bilan uchraydi. Masalan, inglizchada candle soʻzi shamni, chandelier esa qandilni anglatadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Bu qaysi soʻz?

Bu soʻz asliyatda hukmdor, homiy degan maʼnolarni anglatadi. Oʻzbekchada esa koʻproq ziyolilarga nisbatan ishlatilgan.

Gap qaysi soʻz haqida ketyapti?

📝 Javobingizni izohlarda qoldiring.

@oriftolib

Nomus – qonunga bogʻliq

Nomus soʻzi aslan oʻzbekcha emasligini etimologiya mutaxassisi bilmasa, oddiy odam tasavvur qilishi amrimahol. Bu soʻz yunoncha nomos – qonun soʻzidan hosil boʻlgan. U arab tiliga oʻtgach, qonun; vijdon, diyonat; obroʻ-eʼtibor; iffat, bokiralik kabi maʼnolar kasb etgan. Taxminimcha, qonun-qoidalarga boʻysunuvchi, birovga zarar etkazmaydigan, obroʻsini saqlaydigan, tartibli kishilar nomusli hisoblangan va ular uchun qonun maʼnosidagi soʻz tanlab olingan.

Nomus oʻzbek tilida oriyat, diyonat, uyat-andisha kabi maʼnolarda qoʻllanadi:

Nodon bilan yurma, nomusingni bukma.
Maqol.

Nomus! Nomus er kishini oʻldiradi-ya!
Shuhrat, “Shinelli yillar”.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Mukofotchali sinovlar oʻtkazsak, nima deysiz?

Kunda-kunora savodxonlik savollari tashlab turaman. Ancha-muncha odam toʻgʻri topadi. Quruq boʻlmasligi uchun ozroq mukofot belgilasak. Mayli, 10 000 yoki 20 000 soʻm boʻlsa ham. Hech qursa, telefonga toʻlashga yoki megabayt sotib olishga yarab turadi. Kichikroq kitob sotib olsa ham boʻladi. Homiy topilib qolsa, mukofotini kattalashtiramiz.

👉 Eng muhimi, bu mashqlar orqali soʻz qoʻllash va savodxonlik borasidagi bilimlarni kuchaytirish va amalda qoʻllash, kamchiliklarni yoʻqotish mumkin.

Izoh:

1️⃣ Boshlanishiga kichikroq matn beriladi. Ichida imloviy, ishoraviy yoki uslubiy xatolari boʻladi. Kim toʻgʻri tuzatilgan variantini birinchi boʻlib izohlarda qoldirsa, oʻsha gʻolib sanaladi. Bir paytda yoʻllangan toʻgʻri javoblarning oldinroq yuklangani uloqni ilib ketgan sanaladi.

2️⃣ Tahrirlangan, oʻzgartirilgan javoblar qabul qilinmaydi. Demak, yetti oʻlchab, bir kesish kerak.

3️⃣ Bir akkaunt egasining birdan ortiq yoʻllagan javobi qabul qilinmaydi. Faqat bir marta javob berish imkoni bor.

4️⃣ Javob yoʻllagan shaxs kanal aʼzosi boʻlishi kerak, aʼzo boʻlmaganlarning javobi gʻoliblikka daʼvogar boʻla olmaydi.

5️⃣ Topshiriqni bajarishga bir soat ajratiladi xolos. Undan keyingi javoblar qabul qilinmaydi. Gʻoliblik sahifa egasiga beriladi 🙃.

6️⃣ Matndagi xatoliklar va savolli holatlar ichida sahifamizda oldin eʼlon qilingan materiallarga asoslangani koʻproq boʻladi. Demak, oldingi postlarga bir koʻz yugurtirib qoʻygan zarar qilmaydi.

7️⃣ Gʻolib boʻlgan ishtirokchi keyingi musobaqani oʻtkazib yuboradi. Undan keyingisida yana bemalol qatnashishi mumkin. Maqsad – boshqalarga ham imkon berish.

8️⃣ Vaziyatga qarab yangicha sinov mashqlari kiritilishi yoki musobaqa toʻxtatilishi mumkin.

@oriftolib

“Mavlono”ning asliyatdagi maʼnosi – janob, hukmdor, homiy

Yuqoridagi savolning javobi mavlono soʻzi edi. Bu soʻz arabcha mavlo – voliy, rahbar, hukmdor, boshqaruvchi soʻzidan hosil boʻlgan. U mavlo soʻzining birinchi shaxs koʻplikdagi murojaat shaklidir. Soʻzma-soʻz tarjimasi ey hukmdorimiz, ey janobimiz boʻladi.

Izohli lugʻatga koʻra, musulmon Sharqida olim va fozil kishilarni, ustozlarni, yuksak martabali amaldorlarni ulugʻlab, ularning nomlariga qoʻshib ishlatiladigan faxriy soʻz.

Keling, pirim! Keling, mavlono Jomiy.
Uygʻun va I. Sulton, “Alisher Navoiy”.

Mavlono zamonning mohir hakimi erur. Zora maraz zoyil boʻlsa...
M. Osim, Sehrli soʻz.

Garchi tilimizga oʻzlashgan voliy, valiy, avliyo kabi soʻzlar ham mavlono bilan oʻzakdosh boʻlsa-da, toʻgʻri javob boʻlolmaydi. Shartga koʻra, soʻz koʻproq ziyolilarga nisbatan ishlatilgan boʻlishi kerak. Bu soʻzlarning qoʻllanish oʻrni boshqa.

@oriftolib