Daftar va qalam – asli yunoncha

Bu soʻzlarni tez-tez ishlatamiz. Ayniqsa, farzandi maktabda oʻqiydigan yoki ishi yozuv-chizuvga aloqador kishilar kunda-kunora daftar-qalamga roʻpara keladi.

Yunonchada qogʻoz oʻrami diftera deyiladi. U arab tili orqali oʻzbekchaga daftar koʻrinishida kirib kelgan: bir chiziqli daftar, katak daftar, rasm daftari.

Daftar soʻzi qardosh turkiy tillarda hamda arab, fors, hind, moʻgʻul, bolgar, makedon, serb, xorvat, tibet, indonez, gurji, arman, ibroniy kabi tillarda turli tovush oʻzgarishlari bilan qoʻllanadi.

Qalam soʻzi ham yunonchadan oromiy-suryoniy tili orqali arab tiliga, undan oʻzbekchaga oʻtgan. Yunonchasi kálamos – qamish, qamish qalam boʻlgan bu soʻzning ildizi qadimgi hind-yevropa soʻzi – kolhamosga borib taqaladi. Bu soʻz lotin tilidagi culmus – somon poyasi soʻziga yaqin turadi. Qalam soʻzi oʻzbek tilida juda koʻp maʼnolarda qoʻllanadi. Bosh maʼnosi yozuv-chizuv quroli: qora qalam, rangli qalamlar.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Rim raqamlari qoʻllanadigan 7️⃣ ta holat

1️⃣ Asrlar va mingyilliklarni ifodalashda: XXI asr, miloddan oldingi IV mingyillik.

2️⃣ Podshoh va qirollar nomida: Abdullaxon II, Charlz III.

3️⃣ Sport musobaqalari, anjumanlar va syezdlar, urushlar nomida: XXIV Olimpiada oʻyinlari, II jahon urushi.

4️⃣ Kitob jildlarini, baʼzan boblarini koʻrsatishda: “Oʻzbek tili izohli lugʻati”ning II jildi.

5️⃣ Qon guruhini ifodalashda: IV (AB).

6️⃣ Kimyoviy elementlar nomida: mis (II) oksid.

7️⃣ Eski uslubdagi soatlarda: I, II, III...

❗️ Rim raqamlari boshqa holatlarda ham ishlatiladi. Yuqorida eng koʻp uchraydigan oʻrinlar berildi.

@oriftolib

“Madaniyat va maʼrifat” telekanalining “Siz efirdasiz” televiktorinasida sahifamizda eʼlon qilingan savol oʻynalibdi:

U asliyatda otning oq qashqasi; gajak, kokil degan maʼnolarni anglatadi. Oʻzbekchada ham koʻpincha peshona yoki boshda boʻladigan narsani bildiradi. Gap qaysi soʻz haqida?

Javobi esingizdadir 😉

@oriftolib

Haqiqiy boylik – hayotning oʻzi va qizgʻin faoliyatdir.

Jak Iv Kusto

@oriftolib

Javon – “taxtali rom” degani

Oʻzbekchaga xitoy tilidan ham bir qancha soʻzlar oʻzlashgan. Sevib isteʼmol qiladiganmiz uygʻur taomlari – lagʻmon, manti, manpar, xonim kabilarning nomi ham asli xitoychadan.

Turmushimizda ishlatiladigan baʼzi narsa-buyumlar ham oʻz nomini xitoychadan olgan. Jumladan, javon soʻzi. U oʻzbekchada turli narsalar qoʻyiladigan mebelni, shkafni anglatadi: kitob javoni, kiyim javoni.

“Oʻzbek adabiy tili tarixi” kitobiga koʻra, javon xitoycha dzaban soʻzidan. U sza – rom, chorchoʻp, ban – taxta soʻzlaridan yasalgan. Bu soʻz bizga uygʻur tili orqali kirib kelgan. Uygʻurchaning oʻzida javang tokchani anglatadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Zumrad va Esmeralda – egizaklar

Ayrim soʻzlar uzoq yoʻllarni bosib oʻtadi va shakl-shamoyili, baʼzan maʼnosini oʻzgartirib, boshqa tillarda oʻtroqlashib qoladi. Asli yunoncha smaragdos, yaʼni sabzarang tosh boʻlgan zumrad soʻzi ham arab-fors tillari taʼsirida qiyofasini oʻzgartirgan va oʻzbek tiliga kirib kelgan. Maʼlumotlarga koʻra, bu soʻz qadimgi yunon tiliga somiy tillaridan oʻtgan. Ibroniy tilidagi barakat, akkad tilidagi barraqtu, arab tilidagi barq, sanskritcha marakata uning qadim ajdodlaridir.

Bu soʻz qardosh turkiy tillar, arab, fors, rus, ingliz, ispan, portugal tillarida turli shakllarda qoʻllanadi. Baʼzi tillarda shakli tamoman oʻzgarib ketgan.

Yevropa xalqlarida koʻp uchraydigan Esmeralda ismi va oʻzimizning Zumrad, Zabarjad ismlarining oʻzagi bir.

Zumrad soʻzi oʻzbekchada oliy sifatli, och yashil tusli qimmatbaho toshni va uning rangini anglatadi, ayollarga ism qilib qoʻyiladi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Takror tovushlar imlosi

Takror tovushlar imlosida koʻp adashiladi. Jumladan, harflar orasiga chiziqcha qoʻyish koʻp uchraydi. Ammo imlo qoidalariga koʻra, bu – xato.

Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalarida belgilanishicha, bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan koʻrsatiladi: yoʻoʻq, nimaa, himm, ufff kabi.

📌 Demak:

Osmonga qaraab yotdim, choʻziiib gapirding-da, annniq ✅
Osmonga qara-ab yotdim, choʻzi-i-ib gapirding-da, an-n-niq ❌

@oriftolib

Hech qachon bola boʻlmaganlar katta ham boʻlmaydilar.

Charli Chaplin

@oriftolib

Iqlim – yetti iqlim kezgan soʻz

Bu soʻzning ildizi ham qadim yunon tiliga borib taqaladi. Asliyatda klima, klimatos shakliga va egish, engashtirish; mayl, moyillik maʼnosiga ega boʻlgan ushbu soʻz arab tili orqali oʻzbekchaga oʻzlashgan. Tilimizda muayyan joyning oʻziga xos, har yili takrorlanuvchi odatdagi ob-havo sharoitini, dunyo qismini, mintaqani, koʻchma maʼnoda esa sharoitni anglatadi.

Yetti iqlim iborasi qadimgi geograflar tasavvuridagi Yerning yetti mintaqasidan har birini bildiradi.

Bu soʻz koʻplab Yevropa tillariga lotin tili vositasida oʻtgan. U, masalan, inglizchada climate, ispanchada clima, nemischada klima, fransuzchada climat, ruschada klimat shakliga ega.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Kamzul – el kezgan soʻz

Kamzul soʻzi oʻzbekchada ust kiyimni anglatadi. Ilgari erkaklar kiyadigan yengi uzun libos va ayollar kiyadigan jelatkaga oʻxshash kalta, odatda yengsiz, yoqasiz ust kiyim shu nom bilan atalgan:

Cholning egnida kirlanib, moylanib yiltillagan qora kamzul...
Oybek, “Tanlangan asarlar”.

Uzun paxtali kamzul kiyib, boshlariga katta roʻmolni beoʻxshov bogʻlab olgan ayollar bizni kutib olishdi.
“Saodat”.

Kamzul oʻzimizning soʻzimizday tuyuladi-yu, lekin aslida ildizi qadimgi german tillariga borib taqaladi. Lotinchadan italyanchaga oʻtgan. Soʻng fransuz yoki nemis tili orqali ruschaga oʻzlashgan. Katta ehtimol bilan, oʻzbekchaga ruschadan kirib kelgan. Tizzagacha uzunlikdagi yengsiz erkaklar kiyimi franuz tilida camisole deyiladi. Bu soʻz nemis, latish, ukrain, ingliz, rus, qozoq, qirgʻiz, tatar, boshqird kabi tillarda turli tovush oʻzgarishlari bilan qoʻllanadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Qaysar – aslida kishi nomi

Baʼzan kishilarning nomi soʻzlarga aylanib ketadi. Qaysar soʻzi ham shunday. Rim imperatori Gay Yuliy Sezar nomidan – Caesar soʻzidan hosil boʻlgan. Hukmdor nomi lotin tiliga turdosh ot sifatida oʻtgan. Undan arab tiliga oʻzlashgan va podshoh maʼnosida qoʻllangan. Oʻzbek tilida ham Rum podshosi; podsho, xoqon maʼnolarida ishlatiladi. Biroq uning tutgan yerini kesadigan, oʻjar, asov kabi maʼnolari mashhurroq:

Tura qoling, endi juda payti, odam bunchalik qaysar boʻlmaydi. Uzr soʻrang, uzr.
N. Safarov, “Vodillik qahramon”.

Lekin faktlar qaysar narsa, uni xaspoʻshlab boʻlmaydi.
A. Eshonov, H. Umarov, “Odamlarni oʻylab”.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Qandil: shamdan chiroqqa

Bu soʻzning ildizi lotincha candela – shamga borib taqaladi. U yunon tiliga kandela shaklida oʻtgan va sham, shamchiroqni anglatgan. Arabchaga qandil shaklida oʻzlashgach, chiroq, chilchiroq, lyustra mazmuniga ega boʻlgan.

Qandil oʻzbekchada bir necha sham yoki lampochka qoʻyiladigan oyoqli yoki osma chiroqni bildiradi:

Katta dolon, har bir uyda qiy-chuv, yerda chiroq, qandillar osigʻliq.
J. Sharipov, “Xorazm”.

Baʼzi Yevropa tillarida bu soʻz turli tovush oʻzgarishlari bilan uchraydi. Masalan, inglizchada candle soʻzi shamni, chandelier esa qandilni anglatadi.

#Doʻppi_kiygan_soʻzlar

@oriftolib

Bu qaysi soʻz?

Bu soʻz asliyatda hukmdor, homiy degan maʼnolarni anglatadi. Oʻzbekchada esa koʻproq ziyolilarga nisbatan ishlatilgan.

Gap qaysi soʻz haqida ketyapti?

📝 Javobingizni izohlarda qoldiring.

@oriftolib