Domla – katta oʻqituvchi

Domla soʻzining etimologiyasi haqida turli qarashlar bor. Soʻzning toʻliq shakli – domulla. Xalq tilida ana shu toʻliq shakli ham ishlatilib turadi. Izohli lugʻatga koʻra, fors va hind tillaridagi soʻzlardan hosil boʻlgan dodo va arabcha mulla soʻzlari birikishidan hosil boʻlgan. Dodo – ota, katta; mulla esa oʻqimishli, taqvodor odam maʼnosiga ega. Yaʼni domulla – katta oʻqituvchi, bosh muallim.

Milliy ensiklopediyaga koʻra, bu soʻz eski maktablarda oʻgʻil bolalarga taʼlim-tarbiya bergan ziyolilar; masjid imom-xatiblari; oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida dars beruvchilar; biror sohada obroʻ-eʼtibor qozongan, ilgʻor dunyoqarashi, eʼtiqodi va boshqa fazilatlari bilan oʻzgalarga oʻrnak boʻladigan kishilarga nisbatan ishlatiladi.

@oriftolib

Oʻqituvchi – sof oʻzbekcha atama

Oʻqituvchi soʻzi domla, muallim, ustoz, murabbiy kabi soʻzlar qatorida sof oʻzbekcha ekani bilan ajralib turadi. U fan, tarbiya asoslaridan birini oʻqitadigan, dars beradigan kishini anglatadi.

Oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida, maktablarda dars beradigan mutaxassislarning rasmiy lavozimi ham aynan oʻqituvchilikdir:

Jismoniy tarbiya oʻqituvchisi unga “sendan yaxshi sportchi chiqadi”, degan.
Oʻ. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”.

@oriftolib

“Gʻoʻch” nima degani?

#Soʻragan_edingiz

Gʻoʻch soʻzi Xorazm shevasiga xos. Mard, botir maʼnosida qoʻllanadi. Badiiy adabiyotda, ayniqsa, xalq ogʻzaki ijodida bu soʻz tez-tez koʻzga tashlanadi.

Izohli lugʻatdagi misollar ham xorazmlik mualliflarning asarlaridan olingan ekan:

– Osilgan kim?
– Qiyotlik gʻoʻch yigit.
J. Sharipov, Xorazm.

Qiz bolaning sochidan anqigan hid bilan gʻoʻch yigitning bilagida toshgan ter hidi...
E. Samandar, Daryosini yoʻqotgan qirgʻoq.

Gʻoʻchchi ismli yoki Gʻoʻchchiyev familiyali kishilarga duch kelgan yoki shu ism-familiyalarni eshitgan boʻlsangiz kerak. Bu soʻzlar gʻoʻch bilan oʻzakdosh-qarindosh ekani kunday ravshan. Gʻoʻchchi ismi baquvvat, nasldor qoʻchqor yoki mard, jasur, dovyurak maʼnolariga ega.

Bugungi tilimizda ishlatiladigan qoʻchqor soʻzining asl oʻzagi qoʻchdir. Gʻoʻch ana shu soʻzning tovush oʻzgarishiga uchragan shakli. “Devonu lugʻatit turk”da qoʻchqor soʻzi qoʻchingar, qoʻchngar shaklida keladi. Mahmud Koshgʻariy qoʻch soʻzini izohlar ekan, bu soʻz oʻgʻuzchaligi, asli qoʻchingar ekanini aytadi. Maʼlumot uchun: xorazmliklarning aksariyati oʻgʻuz lahjasida soʻzlashadi.

@oriftolib

“Baholi qudrat”ning qudrati kam

Baholi qudrat birikmasini bor kuchi bilan, azmu shijoat bilan, gʻayrat qilib kabi maʼnolarda tushunish va qoʻllash uchraydi. Lekin iborada bu maʼnolar yoʻq. Qaytaga kamtarlik mazmuni yashirin. Bu ibora qudrati, qurbi yetgancha, qoʻldan kelgancha, imkoniyat darajasida maʼnolarini anglatadi:

Baholi qudrat dasturxon yozilgan.
A. Suyun, “Olis tonglar”.

U adolat va haqiqat uchun baholi qudrat kurashadi.
“Yoshlik”.

@oriftolib

Murabbiy – tarbiyachi demak

Murabbiy arab tilidan olingan, tarbiya soʻzi bilan oʻzakdosh. Oʻzbek tilida tarbiyachi, rahnamo, sport treneri kabi maʼnolarda ishlatiladi:

Murabbiy – bola qalbida nish ura boshlagan umid gʻunchalarining mehribon sohibidir.
R. Usmonov, “Odobnoma”.

Xosiyatxon faqat Naziraning ustozigina emas, qanchadan-qancha qiz-juvonlarning murabbiysi.
Y. Shukurov, “Margʻilon goʻzali”.

U oʻz jamosi bilan juda koʻp sovrinlarni qoʻlga kirita olgan murabbiydir.

Mamlakatimizda eng yaxshi murabbiylar uchun “Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan yoshlar murabbiysi” faxriy unvoni taʼsis etilgan.

@oriftolib

Mudarris – dars beruvchi

Mudarris soʻzi arab tilidan kirgan. Dars, madrasa soʻzlari bilan oʻzakdosh. Madrasada dars beruvchi kishini, madrasa oʻqituvchisini bildiradi. Hozir ham diniy taʼlim muassasalari, jumladan, madrasa muallimlari mudarris deb ataladi. Bu soʻz oldinlari tilda faol qoʻllangan:

Katta amakisi Buxoroning “Xoʻja Porso” madrasasining mudarrisi boʻlib, Abdurahmon shu kishining tarbiyasiga kelgan edi.
A. Qodiriy, “Mehrobdan chayon”.

@oriftolib

Atigi yo atiga?

Atigi soʻzini atiga shaklida yozish koʻp uchraydi. Albatta, bu xato. Nega? Chunki bunday soʻz yoʻq.

Atigi ravishi hammasi boʻlib, bor-yoʻgʻi, nihoyati, faqatgina maʼnolarini anglatadi:

Atigi uch yil ilgari filologiya fakultetini bitirgan edi.
O. Moʻminov, Xiyobondagi uch uchrashuv.

Atigi uch kun muhlat berilgan esa-da, hayʼat aʼzolari qariyb ikki hafta chop-chop qilib ham topshiriqni uddalay olmadi.
“Yoshlik”.

📌 Demak:

Atigi ✅
Atiga ❌

@oriftolib

Pedagog – qadim atama

Bu soʻzning ildizi qadimgi yunon tilidagi paydagogos iborasiga borib taqaladi. Bola yetaklovchi maʼnosiga ega bu atama dastlab bolaga ilk taʼlimni beruvchi va unga gʻamxoʻrlik qiluvchi qullarga nisbatan ishlatilgan. Qadimgi Afinada bola yetti yoshga yetgach, pedagog tarbiyasiga berilgan. U bolaning savodini chiqargan. Jismoniy va ruhiy xavf-xatarlardan himoya qilish ham pedagog zimmasiga yuklatilgan. Pedagog bolani maktabgacha kuzatish va olib kelish, hamisha uning yonida boʻlish majburiyatini olgan.

Pedagog soʻzi pediatr soʻzi bilan “qarindosh”. Pediatr bolalar salomatligi boʻyicha mutaxassisdir.

Pedagog soʻzi dastlab lotin tiliga, undan fransuz tiliga oʻtgan. XVIII asrda rus tiliga kirib kelgan va keyinchalik oʻzbekchaga oʻzlashgan.

Hozirgi oʻzbek tilida pedagog soʻzi pedagogika sohasi mutaxassisi; bolalar va yoshlarni tarbiyalash va oʻqitish bilan shugʻullanuvchi, shu soha boʻyicha maxsus tayyorgarlikka ega boʻlgan shaxs, oʻqituvchini anglatadi:

Pedagogning vazifasi yuksak, murakkab va oliyjanobdir.
“Fan va turmush”.

@oriftolib

Tyutor – murabbiy demak

Tilimizda oxirgi bir yil ichida paydo boʻlgan bu atama talabalarning maʼnaviy va ijtimoiy holatini doimiy ravishda tahlil qilib boruvchi, mavjud muammolarni bartaraf etishda yaqindan yordam koʻrsatuvchi mutaxassisni anglatadi.

Tyutor – inglizcha soʻz. Ingliz tiliga lotin tilidan qadimgi fransuz tili orqali oʻtgan. Taxminlarga koʻra, bu soʻzning ildizi sanskrit tiliga borib taqalishi mumkin.

Tyutor zamonaviy ingliz tilida ustoz, murabbiy, xususiy taʼlim bilan shugʻullanuvchi mutaxassis maʼnolarida qoʻllanadi.

Oʻzbek tilida oliy taʼlim muassasasi xodimini anglatadi. U talabalarning qiziqishlari, darsdan keyingi mashgʻulotlari, yashash sharoitlari kabi masalalar bilan shugʻullanadi. Bu mazmunni oʻzbek tilida shu paytgacha qoʻllanib kelayotgan murabbiy soʻzi bemalol bera oladi. Fikrimcha, tilimizda tayyor soʻz turgan paytda yana yangi atama qidirish mutlaqo ortiqcha.

@oriftolib

Yangi avlod ona tili darsliklari haqida “mif”lar

“MA’RIFAT” gazetasining 2022-yil 19-oktabr kungi ona tilimizga bag‘ishlangan maxsus sonida Komil Jalilovning “Yangi avlod ona tili darsliklari haqida "mif"lar" nomli maqolasi chop etildi.

Batafsil

Kanalga obuna bo'lish:👇👇👇
Telegram | Facebook | Instagram | You Tube | Twittter

Birovning cho'ntagidagi pul hammaga qizig'-a?

HBS izlanuvchilari yaqinda katta bir bankning xodimlari orasida tadqiqot o'tkazishibdi. Tadqiqotning maqsadlaridan biri - boshliqlarning qancha pul topishini bilish xodimlarning ishchanligiga qanday ta'sir o'tkazishini o'rganishdan iborat.

Tadqiqotchilar bankdagi 2060 ta xodimdan menejerlar qancha topishi borasida taxminlarini so'ragan. Taxminlar olingach, ularning yarmiga ixtiyoriy 5 ta menejerning maoshlari haqida signallar ma'lum qilingan. Yarmiga esa bunday axborot berilmagan.

Bir o'q bilan ikki-uchta quyonni urish maqsadida xodimlardan o'zlari bilan deyarli bir darajadagi hamkasblarining maoshi qanchaligini taxmin qilish ham so'ralgan. Taxminlar olingach, ularning yarmiga haqiqiy maoshlar haqida signallar berilgan.

Ya'ni so'rovnomadan so'ng xodimlarning yarmi o'z taxminlarining qanchalik to'g'riligi haqida ayrim axborotga ega bo'lgan, yarmi esa yo'q.

So'rovnomadan 90 kun o'tib, ularning ish faoliyati o'rganib chiqilgan. Natijalarga ko'ra, xodim boshliqlarning qancha topishini bilishi uning ishchanligiga ijobiy ta'sir ko'rsatar ekan. Boshqacha aytganda, menejerning oyligi xodim taxmin qilganidan 10% ga balandroq bo'lishi uning ishchanligini 1,5% ga oshirarkan. (Bu faqat xodimdan 1-2 pog'ona yuqori turadigan menejerlarning maoshiga tegishli. Ya'ni xodim karyera imkoniyatini chamalab ko'radi va qattiqroq ishlaydi)

Endi ikkinchi masala - xodimlar o'zlari bilan teng darajadagi hamkasbining oyligini bilishi ham uning ishchanligiga ta'sir o'tkazadi. Farqi shuki - ta'sirning yo'nalishi "minus". Ya'ni, agar xodim o'z hamkasbining oyligi o'zi taxmin qilganidan baland ekanini bilsa, uning ishchanligi kamayadi. Raqamlar bilan aytadigan bo'lsak, hamkasbning haqiqiy maoshi boshlang'ich taxmindan 10% yuqori bo'lsa, xodimning ishchanligi 9.4% ga kamayar ekan. Bu yetmagandek, xodimlarning ishdan bo'shab ketish ehtimolini ham oshirar ekan.

Xullas, hurmatli boshliqlar, 1-2 pog'ona quyi mansabdagi xodimlaringizga oyligiz qanchaligini shipshitib qo'ysangiz bo'laveradi.