Ishonch va nuqtayi nazar

Huquq amaldordami?

Gazetada chop etilgan shu sarlavha ostidagi maqola nima haqida boʻlishi mumkin?

A) Amaldorlarning huquqni buzayotgani haqida
B) Huquq va jamiyat haqida
C) Jamiyatdagi qonunlarning mansabdorlar orasidagi ahamiyati haqida

Yuqoridagi savolda tilga olingan maqola amaldorlarning oʻz mansabini suiisteʼmol qilib, qoʻl ostidagilarga tazyiq oʻtkazgani haqida.

Bu sarlavha tajriba ishtirokchilariga berilib, ulardan maqola nima haqida boʻlishi mumkinligi soʻralgan. Tajribada xorijiy filologiya fakultetining 1-kurs talabalari ishtirok etgan. Tajriba oldidan ishtirokchilardan ota-onasi kim boʻlib ishlashi haqida maʼlumot olingan.

Endi tanlash uchun berilgan javoblarga eʼtibor bering.

“Amaldorlarning huquqni buzayotganlari haqida” javobini otasi yoʻq, onasi tikuvchi boʻlgan qiz yozgan.

“Huquq va jamiyat haqida” javobini otasi firma direktori boʻlgan qiz yozgan.

“Jamiyatdagi qonunlarning mansabdorlar orasidagi ahamiyati haqida” javobi esa otasi kollej direktori boʻlgan qizga tegishli.

Yaʼni otalari amaldor boʻlgan qizlar maqola haqida “yaxshi gumonda” boʻlishgan.

Buni men ilmiy ishimda taassub tushunchasi bilan izohlaganman. Psixologiyada taassub (inglizcha – prejudice; ruscha – предубеждение) ong harakatining cheklanishi sifatida baholanadi. Bunda inson oʻzi qatʼiy ishongan xulosa qabul qilayotgan gapini toʻliq dekodlashga xalal beradi.

Keltirilgan misollarda otasi amaldor boʻlgan qizlar sarlavhadan anglashilib turgan tanqidiy ohangni qabul qilmagan.

Lingvist Iroda Azimova sahifasidan

@oriftolib

Dilovar, pisanda, ismi sharif: xato ma’noda qo‘llanadigan 7 ta so‘z

Ba’zi so‘zlarning asl ma’nosi boshqa, lekin biz yanglish ma’noda qo‘llashga o‘rganib qolganmiz.

“Daryo” nashrining “Tilimizni bilamizmi?” ruknida ana shunday so‘zlarning ba’zilarini izohladim.

👉 https://dy.uz/pITyn

@oriftolib

Dilovarlik goʻzallik emas

Dilovar soʻzini goʻzal, chiroyli, dilbar maʼnosida tushunish uchrab turadi. Bir paytlar “dilovar oqshomlar” degan ibora juda mashhur boʻlgan edi.

Fors tilidan olingan dilovar soʻzi yurakli, qoʻrqmas, jasur, botir degan maʼnoni anglatadi:

Zaminu zamonda oʻzingsan gʻolib,
Ey mening dilovar, olovqalb ukam.
A. Oripov, “Yillar armoni”.

Dilovar soʻzi erkak va ayollarga ism sifatida ham qoʻyiladi. Lekin bu ismdagi erkaklar hozir kam uchraydi. Katta ehtimol bilan, bunga soʻzning maʼnosini yanglish tushunish sabab boʻlgan.

@oriftolib

Qazisan, qartasan, asl zotingga tortasan

Maqolning toʻgʻri maʼnosi: qazi, ayniqsa, qarta har qancha totli taom boʻlgani bilan, baribir qandaydir hidi kelib turadi.

Majoziy maʼnosi: yomondan tugʻilgan, yomonlar davrasidan chiqqan odam ming yaxshi boʻlib ketgani bilan, baribir asl zotiga tortadi. Yaʼni uning xatti-harakatida, yurish-turishida, gap-soʻzida asli-naslidagi odamlarga yoqmaydigan, ular dilini ranjitadigan oʻsha yomonlikdan qandaydir bir asorat saqlanib qoladi.

– Qazisan, qartasan, axir zotingga tortasan! – dedi kampir omborni qulflayotib. – Endi jir bitdi-da! Bitta koʻylak ikkita boʻldi! Uvada, isliqi toʻn, chilvir belbogʻning xumorisi tutgandir!..
A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

“Hikmatnoma. Oʻzbek maqollarining izohli lugʻati” kitobi asosida tayyorlandi.

@oriftolib

​Texnik xato va imloviy xatoning farqi nimada?

Koʻpchilik texnik xato va imloviy xatoni farqlay olmaydi.

Soddaroq tushuntirishga harakat qilaman.

Suiisteʼmol soʻzini suyisteʼmol, suiistemol, suisteʼmol, suistemol, susteʼmol, sustemol kabi yozib qoʻysangiz, bu – imloviy xato. Yaʼni siz soʻzning qanday yozilishi toʻgʻri boʻlishini bilmaysiz. Qilgan xatolaringiz inson ehtimoliy qilishi mumkin boʻlgan imloviy xatolardir:

Suyisteʼmol deb yozganingizda yonma-yon kelgan unlilarning yozilishi bilmagan boʻlasiz.

Suisteʼmol yozsangiz, bu soʻzning ikki i bilan yozilishini bilmagan boʻlasiz.

Suiistemol yozsangiz, tutuq belgisi haqida bilimlaringiz yetarli emasdek tuyuladi.

Susteʼmol deb yozsangiz, aytilishi va yozilishida farq qiluvchi soʻzlar borasida bilimingiz kam, deyish mumkin.

Endi shu soʻzni suiisteʼmlo, suiistʼemol, siusteʼmol kabi yozsangiz yoki duiisteʼmol, suiisteʼnol kabi bir harfni boshqasiga almashtirib yozsangiz, bular imloviy emas, texnik xato boʻladi. Bir harfni boshqasiga almashtirib qoʻyishda oʻsha harf oʻzgarishi butunlay boshqa maʼnoni beradigan soʻz paydo boʻlishiga sabab boʻlmasligiga diqqat qilish kerak.

Texnik xatoni shunday tushuntirish mumkin: bunday xato qilgan odam imloni biladi, lekin qandaydir eʼtiborsizlik, shoshilish yoki boshqa sabab bilan shunga yoʻl qoʻygan boʻladi. Texnik xatoni toʻgʻri tushunish kerak deb oʻylayman. Har holda hammamiz odammiz – xato qilamiz.

Kitoblarda ham texnik xato boʻlsa, muharrir yoki musahhihni boʻralatib soʻkmayman (ichimda), imlo xatolarni esa kechirmaslik kerak deb oʻylayman.

Shokir Tursun
Manba

@oriftolib

“Ustoz”, “muallim”, “domla”, “professor” – bu soʻzlarning asl maʼnosi nima?

Taʼlim sohasida faoliyat olib boruvchi mutaxassislar bir necha nomlar bilan ataladi. Ularning kelib chiqishi, etimologiyasi turlicha, albatta. “Daryo” internet nashrida ana shunday soʻzlarning baʼzilari haqida maʼlumot berdim.

👉 https://bit.ly/3rq7506

@oriftolib

Ustoz – usta degani

Ustoz soʻzi tilimizga forschadan oʻtgan. U usta soʻzi bilan oʻzakdosh. Asliyatda muallim, usta maʼnolari ishlatiladigan bu soʻz oʻzbekchada ikki xil maʼnoda qoʻllanadi:

1️⃣ Kasb, hunar, ilm va shu kabilarni oʻrgatuvchi; oʻqituvchi, muallim.

Ustozidan saboq olgan, auditoriyalarda boʻladigan bahslar va jiddiy mashgʻulotlarda qatnashgan talaba boʻshagan zahoti ikkinchi uyi – yotoqxonaga shoshiladi.
Gazetadan.

2️⃣ Yoʻl-yoʻriq koʻrsatuvchi, tarbiyalovchi, murabbiy; rahnamo, oʻqituvchi, muallim.

Shunday qilib, kitobni koʻtarib, ming istihola bilan ustoz Mirtemirga yaqinlashdim.
Gazetadan.

Bu soʻz ustod shaklida ham qoʻllanadi, lekin bu shakl hozir eskirgan.

@oriftolib

Muallim – ilm beruvchi

Muallim soʻzi arab tilidan olingan, ilm, taʼlim, olim soʻzlari bilan oʻzakdosh. Oʻzbek tilida ikki xil maʼnoda qoʻllanadi:

1️⃣ Dars beruvchi kishi; oʻqituvchi, pedagog: matematika muallimi, musiqa muallimi, universitet muallimi.

Fiqhdan taʼlim beruvchi muallimning maoshi 300 dirhamni tashkil etgan.
“Fan va turmush”.

2️⃣ Taʼlim beruvchi, birovga biror narsa oʻrgatuvchi kishi; ustod, ustoz.

Bugun muallim soʻzi jonli tilda kam qoʻllanadi. Ogʻzaki uslubda malim shaklida ishlatish uchraydi.

@oriftolib

Kichiklarga hazilu istehzo oʻqin otmoq – ulugʻlik obroʻsin bekorga sotmoq va zillatu xorlik gʻuboriga botmoqdir.

Abdurahmon JOMIY

Darhaqiqat, kichiklar bilan oʻzaro hazillashib, mazaxlashib yuradigan odam kamida ular bilan oʻzini teng tutadi, kichiklarning kulgi va yerga urishlariga duch kelib, ulugʻligi va obroʻsini toʻkadi.

@oriftolib

Domla – katta oʻqituvchi

Domla soʻzining etimologiyasi haqida turli qarashlar bor. Soʻzning toʻliq shakli – domulla. Xalq tilida ana shu toʻliq shakli ham ishlatilib turadi. Izohli lugʻatga koʻra, fors va hind tillaridagi soʻzlardan hosil boʻlgan dodo va arabcha mulla soʻzlari birikishidan hosil boʻlgan. Dodo – ota, katta; mulla esa oʻqimishli, taqvodor odam maʼnosiga ega. Yaʼni domulla – katta oʻqituvchi, bosh muallim.

Milliy ensiklopediyaga koʻra, bu soʻz eski maktablarda oʻgʻil bolalarga taʼlim-tarbiya bergan ziyolilar; masjid imom-xatiblari; oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida dars beruvchilar; biror sohada obroʻ-eʼtibor qozongan, ilgʻor dunyoqarashi, eʼtiqodi va boshqa fazilatlari bilan oʻzgalarga oʻrnak boʻladigan kishilarga nisbatan ishlatiladi.

@oriftolib

Oʻqituvchi – sof oʻzbekcha atama

Oʻqituvchi soʻzi domla, muallim, ustoz, murabbiy kabi soʻzlar qatorida sof oʻzbekcha ekani bilan ajralib turadi. U fan, tarbiya asoslaridan birini oʻqitadigan, dars beradigan kishini anglatadi.

Oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida, maktablarda dars beradigan mutaxassislarning rasmiy lavozimi ham aynan oʻqituvchilikdir:

Jismoniy tarbiya oʻqituvchisi unga “sendan yaxshi sportchi chiqadi”, degan.
Oʻ. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”.

@oriftolib