​​Charlzmi yo Karl?

Oʻta murakkab iqtisodiy tushunchalarni ham sodda tilga oʻgirib beradigan kanal bor – “Iqtisodchi kundaligi”. Shu kanal muallifi “Buyuk Britaniyaning yangi qiroli nomi oʻzbekchada Charlz shaklida berilishi kerakmi yoki Karl?” degan savolni oʻrtaga tashladi.

Haqiqatan, ruslar toʻliq ismi Charlz Filip Artur Jorj boʻlgan bu shaxsni valiahd shahzodaligida Charlz deb atagan, taxtga oʻtirgandan keyin esa Karl deb atay boshlagan.

Oʻzbekchada xorijiy nomlarni oʻzlashtirish borasida kamchiliklar koʻp. Koʻpincha rus tilidan koʻchirib qoʻya qolamiz. Rus tilida esa oʻzlashmalar imlosi nemis va fransuz tillari taʼsirida shakllangan.

Vikipediyadan solishtirib koʻrdim. Asl inglizcha varianti – Charles III. Qirol boʻlgandan keyin ismida tovush yoki imlo oʻzgarishi boʻlmagan. Turk, qozoq, qirgʻiz, ozar, tatar, moʻgʻul, kurd, urdu, fors, boshnoq, ukrain, dan, fransuz, niderland, shotland kabi tillarda asliga muvofiq yozilgan. Toʻgʻri, oz-moz tovush oʻzgarishlari bor. Lekin Charlzning turli shakllari.

Rus, ispan, portugal, italyan, venger, horvat kabi tillarda Karlning turli shakllari qoʻllangan. Nemis tilida ham Charlz, ham Karl ishlatilgan oʻrinlar bor ekan.

Xoʻsh, oʻzbekchada qanday bergan maʼqul? Men lotin tiliga moslashga asos yoʻq deb hisoblayman va qirolga aylangan shahzoda nomini Charlz shaklida beraverish tarafdoriman. Chunki asliyatdagi imlo va oʻzbekchadagi talaffuz shuni taqozo etadi.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Bermudmi yo Bermuda?
🔹 Islohtalab imlo: yonma-yon undoshlar
🔹 Sifatlovchili oʻzlashma soʻzlar imlosi
🔹 Oʻzbek tili ot qoʻyishdan ojizmi: tilimizning toʻrini egallayotgan chet soʻzlar
🔹 Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi
🔹 H tovushli oʻzlashma soʻzlar imlosi

@oriftolib

​Qonun, qaror, farmon va farmoyish: farqi nimada?

“Normativ-huquqiy hujjatlar toʻgʻrisida”gi qonunga asosan, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, Oliy Majlis palatalarining qarorlari qonun hujjatlaridir. Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qoʻmitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari qonunosti hujjatlaridir.

Milliy ensiklopediyaga koʻra, qonun davlat oliy vakillik organlarining eng yuqori kuchga ega boʻlgan hujjatidir. Oʻzbekistonda eng asosiy qonun – Konstitutsiya.

Qaror esa davlat organi yoki mansabdor shaxsning oʻz vakolati doirasida qabul qiladigan va biror oqibat keltirib chiqaradigan hujjatidir. Izohli lugʻat qaror soʻzini “rasmiy organ, tashkilot, majlis, mansabdor shaxs va shu kabilarning biror ish, masala yuzasidan bamaslahat qabul qilgan toʻxtami, hukmi” deb sharhlagan.

Farmon – hokimiyat oliy organi yoki davlat boshligʻining qonun kuchiga ega boʻlgan buyrugʻi, farmoyishi.

Farmoyish – boshqaruvga doir huquqiy hujjat. Konstitutsiyaviy huquqda davlat boshligʻi va ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan vakolatlari doirasida chiqariladi. Ijro etuvchi hokimiyat organining tez hal qilinishi kerak boʻlgan va boshqa joriy masalalarga oid qarori farmoyish shaklida chiqariladi.

📌 Demak:

Qonun – eng yuqori kuchga ega hujjat. Qaror – rasmiy organ yoki mansabdor shaxsning biror masala boʻyicha toʻxtamini ifodalovchi hujjat. Farmon – eng yuqori organ yoki davlat boshligʻining buyrugʻi. Farmoyish esa tez hal qilinishi kerak boʻlgan masalalar haqidagi farmon yoki qaror ekan.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Bosh harf bilan yozilmaydi
🔹 Qonun hujjatlari tili: “oʻzgartish”mi yoki “oʻzgartirish”
🔹 Qomus nima degani?

@oriftolib

​Darslik va oʻquv qoʻllanma: farqi nimada?

#Soʻragan_edingiz

Izohli lugʻatga koʻra, darslik – fanning biror sohasi boʻyicha oʻquvchilar va talabalar uchun moʻljallab yozilgan kitob. U oʻquv adabiyotining asosiy va yetakchi turidir.

Oʻquv qoʻllanma – bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va yaxshiroq oʻzlashtirishga xizmat qiladigan vosita. Oʻquv jarayonida foydalaniladigan tabiiy obyektlar, asbob-uskunalar, jadvallar, xarita, kinofilm, audio va boshqalar ham oʻquv qoʻllanma hisoblanishi mumkin.

Taʼlim nuqtayi nazaridan qaraganda, oʻquv qoʻllanma darslikni toʻldiruvchi yoki uning oʻrnini qisman bosuvchi, rasman tasdiqlangan oʻquv adabiyotidir. Mustaqil oʻqish kitoblari, xrestomatiyalar, maʼlumotnoma-kitoblar, lugʻatlar, chet tillari boʻyicha matni moslashtirilgan kitoblar, mashqlar toʻplamlari, mustaqil shugʻullanish uchun metodik yoʻriqnomalar, bosmadan chiqqan daftarlar va boshqalar oʻquv qoʻllanma sanaladi.

@oriftolib

​​Boshyorar muammo: oʻringa nisbat beruvchi sifatlar imlosi

-lik qoʻshimchasi shaxsning biror joyga mansubligi, shu hududda tugʻilgani yoki yashaganini bildiruvchi sifat yasaydi: toshkentlik, fargʻonalik, xorazmlik, shaharlik, qishloqlik kabi. Eʼtibor bergan boʻlsangiz, joy nomlariga bu qoʻshimcha qoʻshilgach, soʻz sifatga aylanyapti va shu sababli kichik harfda yozilyapti.

Bitta soʻzdan iborat joy nomlariga -lik qoʻshimchasi qoʻshilganda muammo yoʻq. Lekin ikki soʻzdan iborat joy nomlaridan sifat yasalganda imlomizdagi boʻshliq va boshogʻriq nuqtalardan biri butun boʻy-basti bilan namoyon boʻladi. Xoʻsh, qanday yozish toʻgʻri: Buyuk Britaniyalik, Buyuk britaniyalik, buyuk Britaniyalik, buyuk britaniyalik yoki buyukbritaniyalik?

Bu boʻyicha aniq bir qoida yoʻq. Shu sababli bor qoida va tartibga asoslanib, qiyos usulida yechim topamiz.

1️⃣ -lik qoʻshimchasi qoʻshilgani sababli soʻz sifatga aylanyapti va u kichik harfda yozilishi kerak.

2️⃣ Aslida soʻz bitta tushunchani ifodalayotgani uchun qoʻshib yozilishi zarur. Lekin ikki soʻzdan iborat joy nomlari kattaroq boʻlsa, soʻz juda uzayib ketadi va tushunishga qiyinlashib qoladi. Shu sababli ularni kichik harfda, lekin ajratib yozgan yaxshi degan xulosaga keldim.

📌 Yuqoridagi asoslarga koʻra, ikki va undan ortiq soʻz shaklidagi joy nomlaridan yasalgan nisbiy sifatlarni quyidagicha berish toʻgʻri deb hisoblayman:

Oʻrta osiyolik, shimoliy amerikalik, janubiy afrikalik, buyuk britaniyalik, yangi zelandiyalik, katta qashqarlik ✅

❗️ Istisnoli holat ham bor. Agar -lik qoʻshimchasi qisqartma soʻzlarga qoʻshilsa, qisqartma soʻzlar oʻz imlosini saqlab qoladi. Chunki bunda qisqartma soʻzlar oʻz xususiyatini yoʻqotmayapti:

AQSHlik, BAAlik, JARlik ✅

@oriftolib

Baʼzan ismini toʻgʻri yozolmaydigan odam ham seni koʻrsavodlikda ayblashi mumkin.

#Kundalikdan

@oriftolib

​Akademik

SSSR vaqtida bir sanatoriyga akademik kelayotgani shov-shuv boʻlibdi. Akademiklar obroʻli va katta maosh oladigan vaqtlar ekan. Hamma derazadan qarab, akademikni koʻrgisi kelibdi.

Bir vaqt qop-qora yaltiroq “Volga” uchun sanatoriy darvozalari ochilib, qizil gilam boʻylab yoshi katta ayol va erkak ichkarilay boshlabdi. Ularni toʻgʻri oshxonaga olib kirishibdi. Mehmonlar uchun yozilgan dasturxonga hamma birga oʻtiribdi.

Yoshi katta erkakning oldiga bir yosh ayol atay kelib, oʻtiribdi. Erkak bilan suhbatga kirishib, sekin-asta koʻnglini ola boshlabdi. Shu tariqa yaqinlashib, uchrashuvlari kundan haftaga, haftadan oylarga choʻzilibdi. Erining xiyonatiga axiyri chidolmagan yoshi katta xotin erining oʻynashi bilan koʻrishishga kelibdi.

– Kechirasiz, yosh va goʻzal ayolsiz. Kasalvand, alohida parvarish kerak boʻlgan erim sizga nega kerak? Axir u muhtoj boʻlgan parvarishni hamma ayol ham koʻtara olmaydi.

– Qiziqmisiz, akademikning oyligiga uni aʼlo darajada parvarish qila oladigan kamida uchta xizmatchini yollasa boʻladi. Xizmatchini yollab, oʻzimga qarab yuraman, sizga oʻxshab qarimsiq boʻlib olmayman, – debdi juvon pisand qilmay.

Shunda yoshi katta ayol biroz sukutdan soʻng debdi:

– Toʻgʻri, lekin oilamizda akademik menman, erim emas...

Manba

@oriftolib

-guncha, -gungacha: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Shu qoʻshimchalardan soʻng vergul ishlatish koʻp uchraydi. Aslida bu qoʻshimchalar vergul talab qilmaydi. Solishtiring:

Kuzgacha ishni tugatish kerak.
Kuz kelguncha ishni tugatish kerak.

Yuqoridagi jumlalarda ajratib koʻrsatilgan soʻzlar alohida gap emas. Ular qachongacha? degan soʻroqqa javob boʻlyapti.

Vergul ishlatish qoidalarida vergul birdan ortiq ish-harakat ifodalangan sodda gaplar, birdan ortiq kesim qatnashgan qoʻshma gaplarda qoʻllanishi aytilgan edi. Bunda ketma-ketlik, sanash maʼnolari ifodalanishi kerak. – guncha va – gacha qoʻshimchalari esa bunday maʼno hosil qilmaydi:

Osh dam yeguncha piyola necha bor qoʻldan qoʻlga oʻtdi.
S. Ayniy, Doxunda.

Ustanikida tong yorishgandan qosh qoraygungacha tinim yoʻq – dam bosish, bosqon urish, suv tashib, oʻtin yorish...
R. Fayziy, Hazrati inson.

@oriftolib