Tarovih va qadr kechasi

Tarovih – arabcha taravihu – tarviha soʻzidan, oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishiga uchragan holda oʻtgan. Asliyatda dam olish, hordiq onlari maʼnosini anglatadi. Ibodat maʼnosida esa asliyatda ham, oʻzbek tilida ham xufton namozidan keyin oʻqiladigan sunnat namozni anglatadi. Toʻrt rakat oʻqib, ortidan dam olingani uchun bu namoz tarovih deb nomlangan.

Qadr kechasi – Ramazon oyidagi fazilatli, ming oydan afzal kecha. Arab tilidagi laylatul qadr iborasi oʻzbekchada belgilash kechasi, miqdor kechasi maʼnosini anglatadi. Qadr kechasi oʻzbek tilida laylatulqadr shaklida ham ishlatiladi.

@oriftolib

Fitr

Ramazon oyi roʻzasidan keyin, shukronalik uchun beriladigan sadaqa. U iftor soʻzi bilan oʻzakdosh boʻlib, roʻza tutish tugashini, ogʻzi ochiqlikni bildiradi. Uning ehson, hadya maʼnosi ham bor.

Shavvol oyining birinchi kuni nishonlanadigan Ramazon hayiti yoki roʻza hayiti arab tilida Iydul fitr deb ataladi. Bunda bir oylik roʻza yakuniga yetib, ogʻzi ochiqlik boshlanadi.

@oriftolib

Fidya

Fidyaning lugʻaviy maʼnosi fido qilishdir. Shariatda maʼlum bir narsaning oʻrniga mol sarflash fidya berish deyiladi. Masalan, Ramazon oyi roʻzasini uzrli sabablar tufayli tuta olmaganlar fidya beradi.

Fidya bir kambagʻalning bir kunlik oʻrtacha tirikchiligini taʼminlaydigan ovqat miqdoridir. Uning hajmi taom yoki unga toʻgʻri keladigan pul birligida belgilanadi. Bunda har bir joyning iqtisodiy-maishiy shart-sharoitidan kelib chiqiladi.

@oriftolib

Sayil va sayl

Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish soʻzidan. Oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishi bilan oʻtgan va maʼnosi ham oʻzgargan. Bu soʻzning tovush oʻzgarishisiz, aynan oʻtgan shakli ham bor, uning maʼnosi farqli.

Sayil oʻzbek tilida uch xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Bahorda oʻtkaziladigan katta xalq sayr-tomoshalari, sayr-tomosha.

2️⃣ Umuman, katta va tantanali sayr-tomoshalar.

3️⃣ Sayr-tomosha maqsadida aylanib, kezib yurish; sayohat.

Sayil bogʻ iborasi xalq sayillari oʻtkaziladigan katta bogʻ, park, sayilgohni anglatadi. Qovun sayli esa qovunxoʻrlik va sayr-tomosha maqsadida koʻpchilik boʻlib dalaga – qovun polizga chiqishdir.

Sayil oʻziga uchinchi shaxs birlikda egalik qoʻshimchasi qoʻshilsa, odatda tovush tushadi: Navroʻz sayli, gul sayli. Lekin izohli lugʻat misollarida bunday oʻrinlarda sayili shakli ham berilgan. Menimcha, sayli varianti toʻgʻriroq, jonli tilga yaqinroq. Tovush tushishi qonuniyatiga ham mos. Bu xuddi atir va atri shakllariga oʻxshaydi: xushboʻy atir, gul atri.

Izohli lugʻatda sayl soʻzi yoʻq. Lekin sayilgoh soʻzining varianti sifatida saylgoh soʻzi berilgan. Mantiqan olganda, sayl shakli boʻlmagandan keyin saylgoh ham boʻlmaydi-da. Imlo lugʻatiga saylgoh shakli kiritilmagan. Men bu soʻzni har doim sayilgoh shaklida yozish tarafdoriman.

📌 Demak:

Sayil, lola sayli, xalq sayillari ✅
Sayl, lola sayili, xalq sayllari ❌

@oriftolib

Vazirlarning mansabi bosh harfda yoziladi

Savol:

Oʻzbekiston tashqi ishlar vaziri yoziladimi yoki Oʻzbekiston Tashqi ishlar vaziri?

Javob:
Davlatning oliy tashkilotlari bor: Oliy Majlis, Oliy Sud kabilar. Bunday nomlarda har bir soʻz bosh harf bilan yoziladi. Ularning rahbarlari nomi ham bosh harfda beriladi: Oliy Majlis Raisi, Oliy Sud Raisi.

Vazirlar Mahkamasi – ijro etuvchi hokimiyatning markaziy organi. Shu sababli uning nomida ham har bir soʻz bosh harfda boʻladi. Vazirliklar – davlatning markaziy boshqaruv organi. Eʼtibor bering, eng yuqori organ emas. Vazirliklar Vazirlar Mahkamasi rahbarligida ish olib boradi, yaʼni hukumat tarkibiga kiradi.

Imlo qoidalariga koʻra, markaziy tashkilotlardagi oliy mansabni bildiruvchi birinchi soʻzgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning oʻrinbosari, Mudofaa vaziri.

Vazirliklar va mansab nomi oldidagi Oʻzbekiston Respublikasi, Oʻzbekiston kabi soʻzlar davlat nomini anglatadi. Ulardan keyingi nom bosh harfda yozilishi kerak. Qiyoslang:

Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi ✅
Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri ✅

Oʻzbekiston Respublikasi va Oʻzbekiston soʻzlari koʻpincha tushib qoladi:

Tashqi ishlar vazirligi ✅
Tashqi ishlar vaziri ✅

📌 Demak:

Oʻzbekiston Tashqi ishlar vaziri, Tashqi ishlar vaziri ✅
Oʻzbekiston tashqi ishlar vaziri, tashqi ishlar vaziri ❌

Mavzuga oid:

🔹 Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar
🔹 Boʻlim va boshqarmalar nomi bosh harf bilan yoziladimi yoki kichik?
🔹 Oliy oʻquv yurtlari, fakultetlar va kafedralar nomi qanday yoziladi?

@oriftolib

Arafa

Oʻzbek tilining etimologik lugʻatiga koʻra, bu soʻz togʻning nomidan kelib chiqqan. Hojilar zulhijjaning toʻqqizinchi kuni Arofot togʻida turib hajning asosiy arkonlaridan birini ado etishadi. Shu kun Arafa kuni deb yuritiladi.

Keyinchalik arafa soʻzi turdosh otga aylanib, hayit oldidagi kun maʼnosini anglata boshlagan. Bu soʻzning asliyatda bilish, tanish degan maʼnosi ham bor.

Arafa soʻzining maʼnosi oʻzbekchada kengaygan. U turli bayramlar yoki biror tantanali kundan oldingi kunni, biror voqea-hodisaga yaqin muddatni ham ifodalaydi: Mustaqillik bayrami arafasida, xalqaro avtobus qatnovlari tiklanish arafasida, muhim sana arafasida kabi.

Arafa soʻzi Qurbon hayitidan oldingi kunga nisbatan ishlatiladi. Garchi, izohli lugʻat har ikki hayitdan oldingi kunni arafa deb atash mumkinligi yozgan boʻlsa-da, Ramazon hayitidan oldingi kunga nisbatan bu soʻzni ishlatish xatodir. Chunki u zulhijja oyidagi kunni bildiradi, Ramazondagi emas.

@oriftolib

Hayit muborak!

Ramazon hayiti barchamizga qutlugʻ boʻlsin.

@oriftolib

Hayit

Bu soʻz aslida arabcha iyd soʻzidan. Oʻzbek tilida tovush oʻzgarishlariga uchrab, hayitga aylangan.

U asliyatda takrorlash, bayram qilish kabi maʼnolarni anglatadi. Oʻzbek tilida musulmonlarning ikki bayrami – Qurbon va Ramazon hayitlariga nisbatan ishlatiladi xolos.

@oriftolib

Nyu-York emas, Nyu York

Bu haqda oldin ham yozgandim. Rus tili taʼsirida xato yoziladigan, xato ommalashib ketganidan hamma oʻrganib boʻlgan joy nomlari juda koʻp. Ular toʻgʻrilanishi, hech qursa, imlosi toʻgʻrilanishi uchun joy nomlari lugʻati kerak. Bu boʻyicha ish boshladim. Lekin bu lugʻat yaratilguncha ham baʼzi ommaviy yanglishliklarni tuzatib turish mumkin.

📌 Joy nomlarini toʻgʻri yozishning oddiy usuli:

1️⃣ Asliyatga qarash. Asliyatda qanday maʼno anglatishi va yozilishiga eʼtibor berish.

2️⃣ Oʻzbek tili qoidalariga moslash.

👉 Masalan, Nyu York asli inglizcha soʻz: New York. Yangi York degani. Xuddi Yangi Margʻilon degandek gap. Chiziqcha zoti mutlaqo kerak emasligi yaqqol anglashiladi.

Oʻzbek tilida juft va takror soʻzlar chiziqcha bilan yoziladi. Joy nomlari ichida bunday shakldagi soʻzlardan hosil boʻlganlari yoʻq hisobi.

Xato imlosi ommalashgan yana qanday joy nomlarini bilasiz? Izohlarda qoldiring.

@oriftolib

​Gradus belgisidan oldin boʻsh joy kerakmi yoki yoʻq?

Bu belgi turli adabiyotlar va ommaviy axborot vositalarida xato yozilganiga tez-tez guvoh boʻlish mumkin. Aslida qanday yozish kerak?

Gradus belgisi asosan burchak yoki haroratni ifodalash uchun ishlatiladi.

Agar shunchaki belgining oʻzi qoʻllangan boʻlsa, raqamdan keyin, hech qanday boʻsh joysiz yoziladi. Agar oʻlcham birligi ham koʻrsatilgan boʻlsa, raqamdan keyin bitta boʻsh joy tashalanadi. Raqam va birlik har xil satrga tushib qolmasligi uchun raqamdan keyin ajralmas probeldan foydalanish kerak:

7° burchak ✅
45° dan 90° gacha burchakda ✅
Harorat ertalab +20 °C edi, tushga borib +40° gacha koʻtarildi ✅
Iyul oyida maksimal harorat 47–49 °C ga yetdi ✅
10 gradusdan 20 gradusgacha iliq ✅
10–20 °C atrofida iliq. ✅

Gradus daraja soʻzi bilan ham ifodalanadi. Lekin maxsus adabiyotlarda gradus soʻzidan foydalanish kerak.

🔄 Mavzuga aloqador:
👉 Oʻlcham birliklari qanday yoziladi?
👉 Qiymat va belgi oʻrtasida boʻsh joy qoldiriladi
👉 Hosila birliklar: yo qisqartma bilan, yo toʻliq
👉 Axborot miqdori oʻlchamlari
👉 Oraliqdagi qiymat qanday ifodalanadi?

@oriftolib

Bin emas – ibn, al emas – Ol

Birlashgan Arab Amirliklari Prezidenti Xalifa bin Zoid al-Nahayyon vafot etdi – OAV ❌

Birlashgan Arab Amirliklari Prezidenti Xalifa ibn Zoid Ol Nahayon vafot etdi – OAV ✅

“Forbes” jurnaliga koʻra, Xalifa ibn Zoid ibn Sulton Ol Nahayon (خليفة بن زايد بن سلطان آل نهيان) dunyoning eng boy kishilaridan biri edi. Uning boyligi 15 milliard dollarga baholangan.

@oriftolib