Dostonlarning tili – xazina

Xalq dostonlarining tili samimiy va pishiq, bilʼaks latif tashbihlar koni ekanini qahramonlar tilidan yangragan bir ogʻiz soʻz bilan anglay olamiz.

Toʻsatdan biror noxush xabar eshitgan kishiga nisbatan rang-quti oʻchdi, kapalagi uchdi, tarvuzi qoʻltigʻidan tushdi iboralarini qoʻllaymiz. Ammo qoʻrquvning turfa darajasi bor va oʻta qoʻrqib ketilgan holat “Kuntugʻmish” dostonida uchraydi:

Toʻra (Kuntugʻmish) oʻn yillik oʻlikdan yomon boʻlib qoldi...

Tilimizda “sakramoq” feʼli koʻp ishlatamiz. “Sakrab oʻrnidan turdi” jumlasi qoʻqqisdan, tezda oʻrnidan sapchib turish maʼnolarida keladi. Dostonlarda bu soʻzning sachrab shakli koʻproq ishlatilgan va bu goʻzalroq maʼno boʻyoqdorligiga ega:

Bobojon, deb sachrab oʻrnidan turib,
Bobo Qambar koʻrdi Ahmad oʻgʻlondi...

Soʻzlashuvda anjom soʻzini koʻpincha uskuna, buyum koʻrinishida qoʻllaymiz. Dostonlarda esa bu soʻzning bir-biriga oʻxshamaydigan maʼno jihatlariga duch kelasiz:

Oʻqib koʻrib, qilsin yoʻlning anjomin... (“Yusuf bilan Ahmad”).

Bu oʻrinda anjom – tadorik, tayyorgarlikni ifodalasa, boshqa oʻrinlarda yarogʻ-anjom (qurol-aslaha), toʻy anjom (toʻyga kerak boʻladigan narsalar), ot-anjom (ot buyumlari) kabi maʼno shakllarini kasb etadi.

Xalq tilida falonchi quyushqondan chiqdi mazmunidagi mashhur iborani eshitgansiz. Bir qarashda “haddidan oshmoq”, “izdan chiqmoq” maʼnolarini anglatuvchi ushbu jumladagi quyushqon nima ekanini hamma ham bilavermaydi.

Quyushqon – egarning oldinga siljimasligi uchun ot yoki eshakning dumi ostidan aylantirib, egarga birlashtiriladigan qayish. Ana shu qayish boʻshab qolsa egar oʻynab qoladi va bu ot ustidagi yoʻlovchi yoki chavandoz uchun noxush holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Quyushqonning tarang va mahkam turishi egarning mustahkam oʻrnashishini kafolatlaydi. Iboraning maʼnisi ham shunda.

Bobur Elmurodov
maqolasidan

@oriftolib

Tarovih va qadr kechasi

Tarovih – arabcha taravihu – tarviha soʻzidan, oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishiga uchragan holda oʻtgan. Asliyatda dam olish, hordiq onlari maʼnosini anglatadi. Ibodat maʼnosida esa asliyatda ham, oʻzbek tilida ham xufton namozidan keyin oʻqiladigan sunnat namozni anglatadi. Toʻrt rakat oʻqib, ortidan dam olingani uchun bu namoz tarovih deb nomlangan.

Qadr kechasi – Ramazon oyidagi fazilatli, ming oydan afzal kecha. Arab tilidagi laylatul qadr iborasi oʻzbekchada belgilash kechasi, miqdor kechasi maʼnosini anglatadi. Qadr kechasi oʻzbek tilida laylatulqadr shaklida ham ishlatiladi.

@oriftolib

Fitr

Ramazon oyi roʻzasidan keyin, shukronalik uchun beriladigan sadaqa. U iftor soʻzi bilan oʻzakdosh boʻlib, roʻza tutish tugashini, ogʻzi ochiqlikni bildiradi. Uning ehson, hadya maʼnosi ham bor.

Shavvol oyining birinchi kuni nishonlanadigan Ramazon hayiti yoki roʻza hayiti arab tilida Iydul fitr deb ataladi. Bunda bir oylik roʻza yakuniga yetib, ogʻzi ochiqlik boshlanadi.

@oriftolib

Fidya

Fidyaning lugʻaviy maʼnosi fido qilishdir. Shariatda maʼlum bir narsaning oʻrniga mol sarflash fidya berish deyiladi. Masalan, Ramazon oyi roʻzasini uzrli sabablar tufayli tuta olmaganlar fidya beradi.

Fidya bir kambagʻalning bir kunlik oʻrtacha tirikchiligini taʼminlaydigan ovqat miqdoridir. Uning hajmi taom yoki unga toʻgʻri keladigan pul birligida belgilanadi. Bunda har bir joyning iqtisodiy-maishiy shart-sharoitidan kelib chiqiladi.

@oriftolib

Sayil va sayl

Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish soʻzidan. Oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishi bilan oʻtgan va maʼnosi ham oʻzgargan. Bu soʻzning tovush oʻzgarishisiz, aynan oʻtgan shakli ham bor, uning maʼnosi farqli.

Sayil oʻzbek tilida uch xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Bahorda oʻtkaziladigan katta xalq sayr-tomoshalari, sayr-tomosha.

2️⃣ Umuman, katta va tantanali sayr-tomoshalar.

3️⃣ Sayr-tomosha maqsadida aylanib, kezib yurish; sayohat.

Sayil bogʻ iborasi xalq sayillari oʻtkaziladigan katta bogʻ, park, sayilgohni anglatadi. Qovun sayli esa qovunxoʻrlik va sayr-tomosha maqsadida koʻpchilik boʻlib dalaga – qovun polizga chiqishdir.

Sayil oʻziga uchinchi shaxs birlikda egalik qoʻshimchasi qoʻshilsa, odatda tovush tushadi: Navroʻz sayli, gul sayli. Lekin izohli lugʻat misollarida bunday oʻrinlarda sayili shakli ham berilgan. Menimcha, sayli varianti toʻgʻriroq, jonli tilga yaqinroq. Tovush tushishi qonuniyatiga ham mos. Bu xuddi atir va atri shakllariga oʻxshaydi: xushboʻy atir, gul atri.

Izohli lugʻatda sayl soʻzi yoʻq. Lekin sayilgoh soʻzining varianti sifatida saylgoh soʻzi berilgan. Mantiqan olganda, sayl shakli boʻlmagandan keyin saylgoh ham boʻlmaydi-da. Imlo lugʻatiga saylgoh shakli kiritilmagan. Men bu soʻzni har doim sayilgoh shaklida yozish tarafdoriman.

📌 Demak:

Sayil, lola sayli, xalq sayillari ✅
Sayl, lola sayili, xalq sayllari ❌

@oriftolib

Vazirlarning mansabi bosh harfda yoziladi

Savol:

Oʻzbekiston tashqi ishlar vaziri yoziladimi yoki Oʻzbekiston Tashqi ishlar vaziri?

Javob:
Davlatning oliy tashkilotlari bor: Oliy Majlis, Oliy Sud kabilar. Bunday nomlarda har bir soʻz bosh harf bilan yoziladi. Ularning rahbarlari nomi ham bosh harfda beriladi: Oliy Majlis Raisi, Oliy Sud Raisi.

Vazirlar Mahkamasi – ijro etuvchi hokimiyatning markaziy organi. Shu sababli uning nomida ham har bir soʻz bosh harfda boʻladi. Vazirliklar – davlatning markaziy boshqaruv organi. Eʼtibor bering, eng yuqori organ emas. Vazirliklar Vazirlar Mahkamasi rahbarligida ish olib boradi, yaʼni hukumat tarkibiga kiradi.

Imlo qoidalariga koʻra, markaziy tashkilotlardagi oliy mansabni bildiruvchi birinchi soʻzgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning oʻrinbosari, Mudofaa vaziri.

Vazirliklar va mansab nomi oldidagi Oʻzbekiston Respublikasi, Oʻzbekiston kabi soʻzlar davlat nomini anglatadi. Ulardan keyingi nom bosh harfda yozilishi kerak. Qiyoslang:

Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi ✅
Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri ✅

Oʻzbekiston Respublikasi va Oʻzbekiston soʻzlari koʻpincha tushib qoladi:

Tashqi ishlar vazirligi ✅
Tashqi ishlar vaziri ✅

📌 Demak:

Oʻzbekiston Tashqi ishlar vaziri, Tashqi ishlar vaziri ✅
Oʻzbekiston tashqi ishlar vaziri, tashqi ishlar vaziri ❌

Mavzuga oid:

🔹 Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar
🔹 Boʻlim va boshqarmalar nomi bosh harf bilan yoziladimi yoki kichik?
🔹 Oliy oʻquv yurtlari, fakultetlar va kafedralar nomi qanday yoziladi?

@oriftolib

Arafa

Oʻzbek tilining etimologik lugʻatiga koʻra, bu soʻz togʻning nomidan kelib chiqqan. Hojilar zulhijjaning toʻqqizinchi kuni Arofot togʻida turib hajning asosiy arkonlaridan birini ado etishadi. Shu kun Arafa kuni deb yuritiladi.

Keyinchalik arafa soʻzi turdosh otga aylanib, hayit oldidagi kun maʼnosini anglata boshlagan. Bu soʻzning asliyatda bilish, tanish degan maʼnosi ham bor.

Arafa soʻzining maʼnosi oʻzbekchada kengaygan. U turli bayramlar yoki biror tantanali kundan oldingi kunni, biror voqea-hodisaga yaqin muddatni ham ifodalaydi: Mustaqillik bayrami arafasida, xalqaro avtobus qatnovlari tiklanish arafasida, muhim sana arafasida kabi.

Arafa soʻzi Qurbon hayitidan oldingi kunga nisbatan ishlatiladi. Garchi, izohli lugʻat har ikki hayitdan oldingi kunni arafa deb atash mumkinligi yozgan boʻlsa-da, Ramazon hayitidan oldingi kunga nisbatan bu soʻzni ishlatish xatodir. Chunki u zulhijja oyidagi kunni bildiradi, Ramazondagi emas.

@oriftolib

Hayit muborak!

Ramazon hayiti barchamizga qutlugʻ boʻlsin.

@oriftolib

Hayit

Bu soʻz aslida arabcha iyd soʻzidan. Oʻzbek tilida tovush oʻzgarishlariga uchrab, hayitga aylangan.

U asliyatda takrorlash, bayram qilish kabi maʼnolarni anglatadi. Oʻzbek tilida musulmonlarning ikki bayrami – Qurbon va Ramazon hayitlariga nisbatan ishlatiladi xolos.

@oriftolib